به زعم بسیاری از جرم شناسان که معتقدند پلیس نقشی در پیشگیری اجتماعی ندارد در سالهای اخیر شاهد ورود پلیس در برنامههای پیشگیری اجتماعی(غالباً به شکل آموزش و پیشگیری رشدمدار) بودهایم. پلیس با تشکیل گروههای تخصصی در سازمان خود و با ورود در فرایند جامعهپذیری و آموزش افراد به ویژه کودکان ازطریق مدارس به توفیقهایی در زمینه پیشگیری اجتماعی دست یافتهاند.
با دقت در توضیحات و تعاریف فوق میتوانیم این تعریف را برای پیشگیری اجتماعی از جرم ارائه دهیم:
پیشگیری اجتماعی از جرم مجموعه تدابیر و اقداماتی است، که هدف آن حذف یا کاهش خطر عوامل اجتماعی و اقتصادی و محیطی جرمزاست.
گفتار چهارم: پیشگیری از جرم در اسلام و سیاستگذاری ومدیریت پیشگیری در ایران
همانطور که در گفتارهای قبلی بهطور کامل مفهوم پیشگیری و انواع آن شرح داده شد. با توجه به اهمیت بحث پیشگیری و گستردگی دایره شمول آن این گفتار با پیشگیری در اسلام که پیشینه قدیمی در آن دارد، که قرآن و روایات موجود، گویای سخن میباشند وهمچنین سیاستگذاری و مدیریت که در رابطه با پیشگیری با رعایت اصل تفکیک قوا در نظام حقوقی ایران استوار میباشد، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
بند اول: پیشگیری از جرم در اسلام
پیشگیری از جرم همواره یکی از موضوعات اساسی و مهم در زندگی بشری بوده، که در طول تاریخ به شیوههای مختلف اعمال گردیده است. در گذشته غالبا بعنوان تنها راهکار مبارزه علیه بدی و به تعبیر صحیحتر جرم تلقی میشد و شدت و قاطعیت در اجرای آن را موجب کاهش بزهکاری میدانستند. البته در مکاتب الهی شیوههای ترکیبی علاوه بر مجازات مورد تأکید بوده است.
یکی از عواملی که در پیشگیری و یا کاهش جرم و کجروی اجتماعی، تأثیر بسزایی دارد، دینداری و ایمان به خداوند است«هنگامی که آدمی دور از چشم آشنایان، همسایگان و دیگران است، نه قانون و نه افکار عمومی و نه هیچ چیز اجتماعی دیگر، کارهای وی را کنترل نمیکند، بلکه در این حالت، کنترل کار در پرتو ایمان به قدرتی صورت میگیرد، که درهمه مکانها و زمانها شاهد آدمیان است و به رفتار پسندیده و نیک پاداش میدهد و بدی و گناه را مجازات میکند.»
با بیان این مقدمه در این بند ابتدا سیاست جنایی اسلام و سپس پیشگیری از جرم از دیدگاه قرآن و روایات مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
الف: سیاست جنایی اسلام
اصولا دین اسلام به پیشگیری پیش از اصلاح اهتمام دارد و قبل از هر چیز به عوامل بوجودآورنده زمینههای گناه و جرم توجه کرده است. هرچند در عمل تأثیر بازدارنده اعتقادات و احکام دینی و استعداد از آموزههای مذهب برای پیشگیری از جرم سابقه دیرینهای دارد، و معالوصف آنگونه که شایسته است. در این زمینه تحقیق و پژوهش کافی به عمل نیامده است. با مراجعه به آیات و روایات معتبر اسلامی و دیدگاههای فقها و دانشمندان میتوان به دیدگاه سیاست جنایی اسلام درخصوص پیشگیری دست یافت. با بررسی منابع معتبر اسلامی به این نتیجه میرسیم، که سیاست جنایی اسلام بیشترین توجه و عنایت را به موضوع پیشگیری از جرم داشته است. تا آنجا که غایت و هدف رسالت انبیا را دور نمودن انسان از رذالت، تباهی و جرم و سوق دادن او به سمت مکارم و ارزشهای اخلاقی برشمرده است.[۳۴]
علامه طباطبایی در اینباره میفرماید:[۳۵]
انسان معتقد به معاد، میداند که اعمالش همواره تحت کنترل و ظاهر و باطن اعمالش پیش خدای دانا و بینا روشن است و روزی را در پیش دارد که با کمال دقت به حساب وی رسیدگی خواهد شد. این عقیده، کاری را در انسان انجام میدهد، که از دست هزار پلیس مخفی و مامور آگاهی بر نمیآید.زیرا همه آنها از بیرون کار میکنند و این نگهبان، نگهبان داخلی است که هیچ سری را نمیتوان از وی پوشاند.
ب: قرآن و روایات[۳۶]
اسلام که انسان را موجودی برتر و دارای قوا و استعدادهای فوقالعاده در سیر رشد و تعالی میداند. ضمن توجه به اهمیت و ضرورت پیشگیری از سقوط و انحطاط اخلاقی و عمل انسان، این امر را با تربیت روحی و معنوی او پیوند زده است و آموزههای متعدد و متنوعی را به این امر اختصاص داده است. که توجه و بهکارگیری آنها نه فقط موجب پیشگیری از وقوع جرم و انحراف میشود، بلکه رشد و تعالی روحی و معنوی انسان را تضمین و او را به هدف والایی که برای آن آفریده شده است نزدیک میکند. از میان آموزههای دینی که به این مساله پرداخته است. آموزههای قرآنی و روایات به لحاظ تأثیرگذاری، تنوع و گستردگی از برجستگی خاص برخوردار است. قرآن اصیلترین متن دینی و مملو از آموزههایی که مستقیم و غیرمستقیم به پیشگیری از جرم و انحرافهای اخلاقی و رفتاری مربوط میشود.[۳۷]
امام علی(ع)میفرماید:«پس هرگاه شهوتها به شما روی آورند، مرگ را بسیار یاد کنید. که یاد مرگ برای پندآموزی کافی است و رسول خدا(ص) اصحاب خود را پیوسته به یاد مرگ سفارش میکرد، و میفرماید: مرگ را بسیار یاد کنید، که همانا مرگ نابودکننده و جداکننده شما از شهوتهاست. در توضیح این روایات این چنین باید عنوان کرد که امام علی(ع) یاد مرگ را یکی از موارد پیشگیری از جرم میداند.[۳۸]
یا ایها الذین امنو اجتنبوا کثیراً من الظّنّ ان بعض الظّنّ اثم و لاتجسّسوا»
ای اهل ایمان از بسیاری گمانها دوری کنید، که بعضی از آنها گناه و معصیت است و به تجسس در امور یکدیگر نپردازید.(حجرات(۴۹)/۱۱)
در عبارت فقها پیشگیری با تعبیر«دفعُ المُنْکِر[۳۹]» بیان شده که آن را از نهی از منکر تفکیک نمودهاند، که به موارد زیر تحت عنوان مثال اشاره میکنیم: فَاﱠن معنی دْفع اُلْمنکِرهُوَتَعْجیر فاعلهُ عَن الاتیان به وایجاده فی الخارج سَواءُ ارْتدَعَ باِختیارِه اَوَلَم یَرتَدعَ و الهی عَنُ الْمنکَر لَیسِ الا اسَّررعْ و زَجرِه عَنَه علی و اُلَمقررﱠه الاِشْرعْیهَ معانی دفع منکر، ناتوان کردن مرتکب از انجام عمل مجرمانه و ایجاد آن در خارج است خواه به اختیار خود اوست از عمل مجرمانه دست بکشد یا از انجام عمل منحرف نشود، در حالی که نهی از منکر چیزی جز منع کردن و بازداشتن طبق روایت مقرر در شرع نیست.[۴۰]
با این نگرش است که انسان ازغفلت و وانهادگی میرهد، چراکه میداند(این چه کتابی است) که هیچ عمل کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، مگر آنکه آن را به شمار آورده است.(کهف، ۴۹)
لذامیداند پس هرکس به اندازه ذرهای خیر انجام دهد، آن را میبیند و هرکس به اندازه ذرهای بدی کند، آن را میبیند.(زلزله، ۷۱۸) لذا هنگامی که این فکر در درون شخصی راه پیدا کرد، دیگر به خود جرأت تخطی نمیدهد. لذا قرآن با پرداختن به این موضوع در بیش از یک سوم از آیات خود اهمیت این موضوع(پیشگیری) را گوشزد کرده است.[۴۱]
در خاتمه این بحث میتوان بیان داشت، اسلام از چندین قرن پیش به مقوله پیشگیری اهتمام ورزیده و اهمیتی فراوانی برای آن قائل بوده است، که آنرا در نشانههایی که در آیات قرآن کریم و روایاتی که توسط ائمه مطهر بیان گردیده، میتوان مشاهده کرد. این بحث را با کلامی از امیرمومنین علی(ع) به پایان میرسانیم[۴۲]:
اَخوفُ سِجْنُ الَّنفْسِ عَنِ الذّنُوب و رَادَعها عَن المَعاصِی.
ترس از خدا زندان نفس از گناهان است و بازدارنده او از نافرمانیها میباشد.
بند دوم: سیاستگذاری و مدیریت پیشگیری در ایران
مدیریت پیشگیری از جرائم واکنشی علمی، کاربردی است که هدف آن تنظیم وتدوین سیاستها وخطمشیهای علمی در رابطه پیشگیری و کاهش جرائم از طریق مشاهدات، مراقبتها و تجزیه و تحلیل سیستماتیک جرائم میباشد.[۴۳]
در معنای عام، پیشگیری از جرم هر اقدامی است، که جلوی ارتکاب جرم را بگیرد. که این اقدام میتواند جنبه کیفری یا غیرکیفری داشته باشد. به دیگر سخن هر آنچه علیه جرم باشد و سبب کاهش نرخ بزهکاری گردد در گستره معنای عام پیشگیری از جرم قرار دارد.
در این نگرش سیاست جنایی همه تدابیر کیفری و غیرکیفری را که حکومت با مدد جویی از سه قوه قانونگذاری، اجرایی، قضائی با هدف محدود کردن و مهار بزهکاری و نیز پیشگیری اتخاذ میکند، در برمیگیرد.
توسعه امنیت نتیجه مستقیم و غیرمستقیم اقدامات و عملکرد مجموعه قوای ۳گانه یک کشور است. بدین منظور توسعه امنیت پایدار با همکاری و هماهنگی نهادها و سازمانهای دولتی و غیردولتی مختلف در این عرصه امکانپذیر میباشد.در این زمینه یکی ازالزامات توسعه پایدار پیشگیری از جرم و بزهدیدگی افراد میباشد.
الف: قوه قضائیه
جامعه پیکرهای منسجم بوده و حاکمیت باید به دنبال سلامت حقوقی، قضائی و امنیتی و مدنی این پیکره باشد. چنانچه بدنه بیمار و آسیبدیده باشد، در آن جامعه ناامنی و جرم بوجود میآید. لذا قبل از وقوع جرم باید به پیشگیری و درمان آن پرداخت.
موضوعی که امروزه در دنیا بسیار حائز اهمیت است، در این بحث نقش قوه قضائیه و وظایف و هدف آن در پیشگیری از جرم مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
طبق بند ۵ اصل ۱۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران یکی از وظایف خطیر قوه قضائیه پیشگیری از جرم میباشد. زیرا عمل در این مرحله میتواند در سالمسازی جامعه و هدایت افراد نقش عمده و اساسی ایفاء نماید. البته اقداماتی که پس از وقوع جرم، در راستای بازسازی مجرم و بازگرداندن وی به آغوش جامعه صورت میپذیرد، در جای خود بسیار مهم و ضروری است. زیرا این اقدام نیز از کاهش آمار جرائم، اصلاح مجرمین و در نهایت جلوگیری از تکرار جرم فوق العاده حائز اهمیت است. در اجرای بند ۵ اصل ۱۵۶ قانون اساسی، قانون مند و عملیاتی کردن این بند کمیته پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه از آذر سال ۱۳۸۱ به تدوین قانونی در زمینه پیشگیری ازبزهکاری مبادرت ورزید. نتیجه تلاش این کمیته تهیه لایحه قانون پیشگیری از وقوع جرم است که در دو مرحله کارشناسی با حضور متخصصان و مسئولان عالی قضائی تدوین گردید. این لایحه در برگیرنده ۸ ماده و ۶ تبصره است. که(در مجلس شورای اسلامی تصویب شد اما با ایرادات جدی شورای نگهبان روبرو شد و به مجلس برگردانده شد و در حال حاضر این لایحه در اختیار کمیسون قضائی مجلس قرار دارد.)
دیدگاههای خبرگان قانون اساسی در رابطه با واگذاری پیشگیری از جرم به قوه قضائیه قابل تامل میباشد.
در این زمینه برخی با واگذاری پیشگیری از جرم به قوه قضائیه موافق بودند و دسته دیگر مخالف بودند که هر کدام از دو گروه در اثبات دیدگاهشان دلایلی را مطرح کردهاند، که در صحن علنی مجلس بیان گردید.
دیدگاه مخالفان: واگذاری پیشگیری از بزهکاری به قوه قضائیه امری نادرست است. آنان معتقدند پیشگیری مقولهای است که نمیتواند در اختیار دستگاه قضائی باشد. زیرا پیشگیری در بزهکاری در کوتاه مدت وظیفه دستگاه انتظامی است و در بلندمدت از وظایف آموزش پرورش و سازمانهای مرتبط با مسائل ارتباط جمعی است و باید با سازندگی مردم در این زمینه اقدام کرد .[۴۴]
دیدگاه موافقان: واگذاری مدیریت پیشگیری به قوه قضائیه امری درست میباشد. آنان در بیان اظهاراتشان فرمودند: در هرجایی که احتمال بدهند ممکن است بزهی رخ دهد وظیفه حاکم شرع است که با شیوههای گوناگون و بدون توسل به قوهی مجریه یااقدامهای نظامی و انتظامی از تحقق آن جلوگیری کند. بدینترتیب اگر ممکن است قتل رخ دهد دادستان و بازپرس باید برای پیشگیری از جرم قاتل احتمالی را بازداشت کنند. زیرا اگر بازداشتش نکنند، امکان دارد، مرتکب قتل گردد.[۴۵]
پیشگیری از جرم در اصطلاح قضائی به مجموعه اقداماتی گفته میشود، که برای جلوگیری از فعل و انفعال زیان آور محتمل برای فرد یا گروه یا هر دو بعمل میآید. نظام قضائی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر آموزههای دین اسلام است که موضوع پیشگیری از وقوع جرم در آن از اهمیت بالایی برخوردار است. هرچند برطبق قانون اساسی پیشگیری از وقوع جرم جزء وظایف قوه قضائیه محسوب میشود اما پیشگیری از وقوع جرم با اقدامات بسیاری از ارکان مرتبط است(قوه مقننه و قوه مجریه) و بدون کمک آنها به سرانجام مطلوب نخواهد رسید. دستگاه قضائی نمیتواند از وقوع جرائم پیشگیری کند مگر اینکه قوای مجریه و مقننه همکاری کنند. برای مثال: اگر قوه مجریه سیاستی اتخاذ کند که دزدی زیاد شود قوه قضائیه چگونه میتواند از وقوع جرم پیشگیری کند.
بهدلیل اهمیت مقوله پیشگیری و بدلیل تصریح آن در بند ۵ از اصل ۱۵۶ قانون اساسی مقام معظم رهبری بیان فرمودند: پیشگیری یکی از منویات مهم در برنامه پنجم توسعه است و باید مورد توجه همگان قرار گیرد.[۴۶]
در این راستا به لحاظ منش و آموزش و استنباطهای مختلف قضات از قوانین و برخوردهای متفاوت با ارباب رجوع و تربیت و شخصیتهای مختلف آنها باید با توسل به راهکارهای مختلف سعی نمود، در قوه قضائیه و توسط قضات در موارد مشابه رویه و سیاستهای جنایی قضایی یکسان و متحدالشکلی مورد توجه و عمل قرار گیرد. تا بتوان در حوزه قوه قضائیه به آرمانهای متعالی پیشگیری از وقوع جرم نزدیکتر شویم.[۴۷]
در نتیجهگیری این بحث اینگونه میتوان بیان نمود: که پیشگیری در حقوق کیفری ایران وجاهت قانونی دارد. چراکه خبرگان قانون اساسی و قانونگذاری در کنار حقوق جزا مبانی قانونی پیشگیری را پیشبینی کردهاند. همچنین قانون اساسی ایران، اصول حقوق راهبردی را که متضمن مسائل حقوقی است، برای نظام پیشگیری پیشبینی کرده است. دستگاه قضائی مصمم است که از تمام ظرفیتها در امر پیشگیری استفاده کند تا به هدف خود که رسیدن به جامعه ای ایدهآل و دور از جرم و جنایت است، نائل آید.
ب: قوه مجریه[۴۸]
ارسطو در کتاب معروف خود«سیاست» اظهار میدارد: هر حکومت دارای سه قدرت است. نخستین این سه قدرت، هیاتی است که کارش بحث و مشورت درباره مصالح عام است. دومین آنها به فرمانروایان و مشخصات و حدود و صلاحیت و شیوه انتخاب آنان مربوط میشود. سومین قدرت کارهای دادرسی را دربرمیگیرد.[۴۹]
اصطلاح قوه مجریه در آثار فلاسفه یونان و همچنین در رسالت متفکران قرن هجدهم تا زمان حاضر، برای نشان دادن کلیه افراد دستگاهها بکار رفته است.که عملکردشان جنبه اجرایی دارد. اعضای قوه مجریه از رئیسجمهور و نخستین وزیر یا شورای وزیران، اعضای کابینه، استانداران، فرمانداران گرفته تا عوامل گوناگون اداری موقتی و تخصصی سطح بالا و همچنین مجریان ساده همه در قالب دستگاههای اجرایی قرار میگیرند.
باید پذیرفت که نظم حقوقی تا اندازهای وابسته به اراده قوه مجریه است. بویژه از این جهت که هریک از سازمانهای اداری سیاستهای اقتصادی و مالی را رهبری و اجرا میکنند. ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی با بالا بردن سطح آگاهی عمومی در همه زمینهها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانههای گروهی و وسایل دیگر … آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه، رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه، پیریزی اقتصادی صحیح و عادلانه برطبق ضوابط اسلامی جهت ایجاد رفاه و دفع فقر و برطرف ساختن هر نوع محرومیت در زمینههای تغذیه و مسکن و کار و بهداشت و تعمیم همه، ایجاد زمینههای مناسب برای رشد شخصیت زن و احیاء حقوق مادی و معنوی امر، حمایت مادران از کودکان بیسرپرست؛ نمونههایی از بندهای اصل سوم و بیست و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران میباشد. که بهواقع تحقق آنها نمونههایی از آرمان شهر مدینه فاضله می کند.به گونهای که زمینه بسیاری از جرائم را میخشکاند، همگی موارد یاد شده در قالب پیشگیری اجتماعی میگنجد، با این توضیح که پیشگیری اجتماعی اقدامهایی است، عمیق و دراز مدت نسبت به افراد و محیط پیرامون آنها.(اصول ۳ و ۲۱ قانون اساسی)، بنابراین طیف وسیعی از اقدامات موردی پیشگیری اجتماعی در حیطه اختیارات وظایف دولت مردان جمهوری اسلامی است و لذا با شناخت صحیح و علمی پیشگیری از وقوع جرم در سطح کشور ریاست جمهوری با توجه به اصل یکصد و سیزدهم قانون اساسی مسئولیت اجرای قانون اساسی و«ریاست قوه مجریه» میتواند با استناد به بند ۵ اصل ۱۵۶ قانون اساسی خواستار مدیریت و سیاستگذاری قوه قضائیه در امر پیشگیری باشد[۵۰].
مضافا آنکه به عنوان رئیس قوه مجریه و نیز در چهارچوب عمل به اصل سوم و بیست و یکم قانون اساسی از مهمترین و کارآمدترین پیشگیری(پیشگیری اجتماعی) اقدامات علمی و عملی شایستهای را تقبل نماید.
بنابراین با توجه به توضیحاتی که بیان گردید و همچنین در راستای این جمله که کار پیشگیری تنها نقص قوه قضائیه نیست و به همه قوا مرتبط است و همکاری همه دستگاه های ذیربط در این امرضروری است این بحث را به پایان میرسانیم و اذعان داریم که نقش قوه مجریه در پیشگیری از جرائم غیرقابل انکار میباشد و در همکاری با دستگاه قضایی به عنوان بازوی اجرایی آن عمل میکند.
ج: قوه مقننه
قوه مقننه در این وادی بی نصیب نیست، چنانچه بکاریا درخصوص پیشگیری از وقوع جرائم بیان میدارد:
