۲-۶- اثرات زیرکشندگی آفت کش ها
پلوکا و همکاران^[۲۸] دریافتند (۱۹۷۵) که زنبور Trichograma evanescens تیمار شده با متاسیستوکس^[۲۹]، یک کاهش موقت در تخمریزی را نشان می دهد. کرنز و استوارت^[۳۰] (۲۰۰۰ ) بیان می کنند که مقدار r_m برای شته Aphis gossypii که در معرض غلظت زیرکشنده آفت کش­های بی­فنترین^[۳۱]، کاربوفوران^[۳۲] یا آسفیت قرار گرفته تغییر نمی یابد که نشان دهنده عدم تاثیر این آفت کش ها روی تولیدمثل شته پنبه است.

کرنز و استوارت (۲۰۰۳) بیان می کنند که پیری­پروکسیفن^[۳۳] نه تنها اثر معنی داری روی پتانسیل تولیدمثلی شته Aphis gossypii دارد بلکه همچنین بطور معنی داری روی طول عمر این شته اثر می گذارد. شته های پرورش یافته روی گیاهان تیمار شده با دزهای بالای آفت کش بطور معنی داری دوره زندگی کوتاه­تری نسبت به شته های تیمار نشده دارند. شته های تیمار نشده بطور میانگین ۳۸ روز زندگی کردند، در حالیکه شته های تیمار شده با ۵/. پی­پی­ام پیری­پروکسیفین کمتر از ۲۰ روز زندگی کردند. ناصار و همکاران^[۳۴] (۱۹۷۳) گزارش کردند که ظرفیت های تولید­ مثلی شته سبز بال دار Schizaphis graminum بطور محسوسی با شبه هورمون­های جوانی تحت تاثیر قرار می­گیرد. نتایج آزمایش لشکری و همکاران (۲۰۰۷) نشان میدهد که هر دو سم ایمیداکلوپراید و پی متروزین^[۳۵] پارامتر­های رشد جمعیت شتهBrevicoryne brassicae ، از جمله r_m, R, T, λ را کاهش می دهند.
ونگ و همکاران^[۳۶] (۲۰۰۸) در آزمایشی اثر دز زیرکشنده چند حشره کش از جمله ایمیداکلوپراید و پریمیکارب^[۳۷] را روی پارامتر های جدول زندگی شته سبز هلو Myzus persicae از جمله r_m, R, T λ, را بررسی نمودند و نشان دادند تیمار های سم هر یک از پارامتر ها را به طور معنی­داری نسبت به شاهد کاهش می دهند. ابراهیم و یه^[۳۸] (۲۰۰۰) بیان می­ کنند زمانی که کنه شکارگر Neoseiulus logispinosus در معرض اثر زیرکشندگی آبامکتین^[۳۹] قرار گیرد، باعث کاهش در زنده ماندن و بقاء ماده ها می گردد. همچنین زمان پیش از تخمگذاری به مدت یک روز افزایش می­یابد، در حالیکه زمان تخمگذاری به مدت پنج روز کوتاه می شود و زادو ولد ماده­ها به نصف تقلیل می­یابد. لووری و سآرس^[۴۰] (۱۹۸۹) بیان می­ کنند باقیمانده سم آزینفوس­متیل^[۴۱] باعث کاهش زادو ولد شته سبز هلو Myzus persicae می­ شود.
مورس و زارع^[۴۲] (۱۹۹۱) دریافتند که تریپس Scirtothrips citri زمانی که روی برگ های حاوی باقیمانده دیکوفول^[۴۳] و مالاتیون^[۴۴] بود تعداد تخم های بیشتری را تولید نمود. دیتریچ و همکاران^[۴۵] (۱۹۷۴) معتقدند کنه دو نقطه­ای Tetranychus urticae زمانی که در معرض
حشره­کش­های کارباریل^[۴۶] یا د.د.ت قرار گیرد تعداد تخم کمتری تولید می کند.
منصور و همکاران (۱۹۸۷) در تحقیقی که درباره اثرات مستقیم و غیرمستقیم Azadirachtin بر روی کنه­ها انجام دادند به این نتیجه رسیدند که غلظت کم آن برای پرداتورها خطرناک نیست اما در عین حال باروری کنه‌های مضر را کاهش می دهد.
حیدری (۱۳۸۳) بیان می کند که دوز زیرکشنده حشره­کش فنپروپاترین^[۴۷] بطور معنی داری طول عمر حشرات کامل Trialeurodes vaporariaorum (سه تا پنج روز ) را نسبت به شاهد (هفت تا نه روز) کاهش می دهد. در حالیکه حشره‌کش های بوپروفزین^[۴۸] (یک تا هشت روز) و پیری پروکسی فن (چهار تا نه روز ) اختلاف معنی­داری با شاهد نداشتند.
کرافت ثابت می کند که اگر Bemisia tabaciدر معرض غلظت­های زیرکشنده بعضی از حشره‌کشها قرار گیرد میزان باروری آن افزایش و طول دوره یک نسل کوتاه می‌گردد.
جونز و همکاران^[۴۹] (۱۹۹۸) بیان میکنند طول عمر زنبورهای Eretmocerus tejanus بعد از کاربرد حشره‌کش­های بوپروفزین (۳۲/۳ روز ) و آزنیفوس متیل (۹/۳ روز) کوتاهتر از زنبور- هایی میباشد که روی آنها آبپاشی (۲/۴ روز ) شده بود. همچنین زنبورهای بالغی که در مرحله شفیرگی با بوپروفزین سمپاشی شده بودند چرخه زندگی کوتاهتری نسبت به زنبورهای بالغی داشتند که با آب، اندوسولفان^[۵۰] و تیودیکارب^[۵۱] سمپاشی شده بودند. کرافت^[۵۲] (۱۹۹۰) کاهش طول عمر را از اثرات زیرکشندگی محسوب می­نماید اما بیان میکند معیار مشخصی برای جدا کردن مرگ ومیر حاد از مرگ ومیر مزمن وجود ندارد. پارکر و همکاران^[۵۳] (۱۹۷۶) با ارزیابی کمی کاهش تخمریزی اثر کاهش طول عمر را روی افزایش جمعیت نشان داده اند. کوت و پلوکلا^[۵۴] (۱۹۷۰) و سینگ و همکاران^[۵۵] (۱۹۷۹) کاهش طول عمر را به عنوان یک اثر زیر- کشندگی بیان می­ کنند. قهاری و همکاران (۱۳۸۱) به دنبال تحقیقی که انجام دادند بیان می­ کنند تاثیر باقیمانده غلظت­های مختلف حشرهکش آبامکتین روی درصد زنده مانی و طول عمر و کارآیی (باروری) حشرات کامل زنبور Eretmocerus mundus نشان می­دهد که رهاسازی حشرات کامل پارازیتوئیدها روی برگ­های حاوی پوره­های آغشته به غلظت­های مختلف این حشره‌کش هیچگونه تاثیری روی درصد زنده­مانی و طول عمر و کارایی حشرات کامل زنبورنداشته است. البته لازم به ذکر می­باشد که بقایای حشره­کشها معمولاً به صورت اثرات منفی روی درصد زنده­مانی و یا رفتار نمود پیدا می‌کند. به عقیده کرافت (۱۹۹۰) تغییر در طول عمر با اثر گذاشتن بر میزان تخمریزی میتواند دینا میسم میزبان و دشمن طبیعی را تحت تاثیر قراردهد. حشرات عقیم از نظر نرخ ذاتی افزایش جمعیت معادل حشرات مرده به حساب می­آیند هرچند با اشغال ظرفیت تولید مثلی می توانند بر دینامیسم جمعیت­ها اثر بگذارند.
مطالعات هسیچ و آلن^[۵۶] (۱۹۸۶) در مورد اثرات حشره­کشهای مختلف روی یک زنبور پارازیتوئید شته با نام Diaeretiella rapae نشان دادند حشره کش های اسفیت، پرمترین^[۵۷] و متومیل^[۵۸] در طول عمر و باروری زنبور پارازیت تاثیر ندارند. نرخ رشد (مدت زمان لازم برای تولید یک نسل یا زمان لازم برای ظهور اولین نتایج) یک پارامتر بسیار مهم جدول زیستی است که ممکن است بر نرخ ذاتی افزایش جمعیت اثر بیشتری در مقایسه با باروری کل داشته باشد (Mackauer, 1986) لورنس و همکاران^[۵۹] (۱۹۷۹) نرخ رشد آهسته تری برای لاورهای سن سوم و شفیره Chrysoperla carnea که به روش قرار دادن حشر­ه کش در سطح بدنشان با آزینفوس متیل، اتیون^[۶۰]، کاربوفنوتیون^[۶۱] و کارباریل تیمار شدند، گزارش نمودند. چن و همکاران^[۶۲] (۱۹۹۹) بیان می ­کنند که در کمترین غلظت آزمایش شده پیروزول هیچ اثری روی رشد شته A. Gossypii نداشت ولی رشد شته Aphis pisum ۱۶ درصد کاهش داد ولی در غلظت­های بالاتر رشد به طور چشمگیری هم برای شته A. Gossypii و هم شته A. pisum کاهش پیدا میکند. پارکر و همکاران (۱۹۷۶) گزارش کردند که دزهای زیرکشندگی مالاتیون دوره پیش از تخمریزی Menochilus sexmaculatus را بسته به مقدار دز، کاهش یا افزایش داد. دز برابر یک دهم موجب طولانی­تر شدن دوره قبل از تخمریزی را به میزان ۱۴ % کوتاهتر کرد، در حالیکه LD₅₀ دوره قبل از تخمریزی به میزان ۳۴ % گردید. به عقیده کرافت (۱۹۹۰) نرخ رشد معیاری حیاتی در جدول زندگی است که بر نرخ ذاتی افزایش جمعیت تاثیر میگذارد. هرچند نرخ رشد سریعتر، اغلب به نرخ افزایش ذاتی بزرگتر منجر شده و از آن به عنوان یک شاخص سازگاری استفاده میشود، ولی باید به این نکته توجه کرد که در دشمنان طبیعی و بخصوص در پارازیتوئید­ها، این افزایش میتواند موجب برهم خوردن هماهنگی فنولوژیک میزبان و دشمنان طبیعی شده و از این بابت تاثیر منفی داشته باشد.
چن و همکاران (۱۹۹۹) بیان میکند استفاده از μg/ml 40 پیروزول در شته A.pisum مانع از تغذیه شده و همچنین در غلظت μg/ml 200 اثر تحریک غذایی خفیفی روی A. gossypii که از پنبه تغذیه می­نماید، دارد.
سایمینگتون^[۶۳] (۲۰۰۳) در بررسی اثر حشره­کش اندوسولفان روی Orgilus lepidus بیان میکند که از غلظت مزرعه ای این آفتکش تمام لاروها را قبل از به پیله رفتن اندوسولفان به میزان ۵۰% بیرون آمدن از پیله را کاهش می دهد. در عین حال شروع به پیله رفتن را تقریباً یک روز به تاخیر می­ اندازد. همچنین بیان می کند حشره بالغ و لارو سن اول و چهارم بید سیب زمینی Phthorimea operculella ممکن است به علت قرار گرفتن در معرض بقایای سم قبل از شفیرگی از لانه خارج شود. کرافت (۱۹۹۰) اظهار می­دارد اثرات زیرکشندگی روی رفتار دشمن طبیعی شامل تاثیر روی حرکت عمومی، رفتار جستجوگری دشمن طبیعی دارد. صابر (۱۳۸۰) به نقل از چیورتون^[۶۴] (۱۹۸۴) بیان می کند که کرت­های تیمار شده با حشره‌کش­های فنیتروتیون^[۶۵] و فن­والریت^[۶۶] در مقایسه با شاهد تعداد بیشتری از حشرات Pterostichus melanaris در طول چندین هفته شکار می کند. همچنین ماده هایی که معده آنها پر از غذای جامد در تیمارها نسبت به شاهد بطور معنی داری کمتر بود وی نتیجه گرفت دلیل اصلی برای شکار بیشتر کارابیدها در تله‌های گودالی بعد از استفاده از آفت­کشها، زیادتر شدن میزان جستجو به دلیل گرسنگی میباشد.
هاینس^[۶۷] (۱۹۹۸) بیان می کند که در برخی از حشره­کشها غلظت­های زیرکشندگی ممکن است مصرف غذا توسط حشره را افزایش دهد. اوبرین و همکاران^[۶۸] (۱۹۸۵) نشان دادند، زنبورهای پارازیتوئید Bracon mellitor که تحت تاثیر کلردایمفورم قرار گرفته بودند به مقدار زیادی از آب عسل تغذیه می کنند. جونز و همکاران (۱۹۹۸) در بررسی اثرات کشندگی و زیرکشندگی تعدادی از حشره کش­های روی زنبور پارازیتوئید Eretmocerus mundus , E. tejanus نشان دادند که با قرار دادن مراحل مختلف رشدی زنبور در حالی که در بدن میزبانargentifolii Bemisia در حال رشد بود، طول عمر حشرات کامل ظاهر شده در تیمارها و شاهد به طور معنی داری تفاوت دارد. تیو و ویگ (۱۹۹۱) در آزمایشات خود نشان دادند که حشره­کش های پریمیکارب، پرمترین و مالایتون باعث اثر دورکنندگی روی زنبور پارازیت rapae Diaeretieilla میشوند. بورگمیستر و همکاران (۱۹۹۳) در مطالعات خود نشان می دهند که یک رفتار پارازیتوئید شته با نام Aphidius rhopalosiphi تحت تاثیر باقی مانده حشره کش فن والریت روی بوته های آلوده، زمانی که بوته های آلوده به حشره­کش فن والریت (پیرتروئید) درکنار بوته های عاری از حشره­کش قرار گیرد تعداد برخورد زنبور با گیاه سمپاشی شده نسبت به شاهد کاهش می یابد.
ناصار و همکاران (۱۹۷۳) گزارش میکنند که شته Schizaphis graminum که با شبه هورمونهای جوانی در دزهای ppm 1000 تیمار شده ­اند بطور نامطلوبی ظرفیت تولید مثلی را تحت تأثیر قرار میدهد.
توماس و پی منتل^[۶۹] (۱۹۸۵) در مطالعه پارامترهای جدول زندگی و زادآوری نشان میدهند که تحت شرایط خاص، در هر لحظه مشخص جمعیت آزمایشی Myzus persicae در نرخی حدود ۳۵ % افزایش می­یابد و با میانگین طول یک نسل در حدود ۱۱ روز در یک محیط نامحدود، این نرخ رشد جمعیتی برابر با ۱۱۵۲ ماده پس از هر نسل تولید میکند. لاوری و سیرز (۱۹۸۹) مینویسند شته‌های سبز هلو Myzus persicae که با حشره‌کش آزینفوس متیل در مزرعه سیب زمینی تحت تأثیر قرار گرفته بودند ۲۰ تا ۳۰ % نتاج بیشتری از شته‌هایی که در معرض این حشره­کش قرار نگرفته بودند تولید کرده بودند. نتایج آنها نشان میدهد که آزینفوس متیل مستقیماً بعنوان محرک تولیدمثل این شته عمل میکند ولی افزایش در تولید مثل ممکن است در اثر سایر عوامل نیز باشد. حیدری در سال ۱۳۸۲ به نقل از کرافت (۱۹۹۰) مینویسد اگر B.tabaci در معرض غلظت­های زیرکشندگی سموم قرار گیرد میزان باروری آن افزایش و طول دوره نسل آنها کوتاه میگردد و این میتواند بهترین دلیل برای طغیان مجدد این حشره بعد از سمپاشی باشد. لاوری و سیرز (۱۹۸۹) در ادامه مقاله خود مینویسند افزایش تولید مثل شته سبز هلو که در معرض آزینفوس متیل قرار گرفته اند نه ناشی از تغییرات در گیاه سیب زمینی بوده و نه ناشی از انتخاب استرین^[۷۰] مقاوم شته سبز هلو که دارای میزان بالاتری از تولیدمثل می­باشد ظاهراً حشره­کش آزینفوس متیل تولیدمثل شته سبز هلو را با مکانیزم ناشناخته­ای تحریک کرده­است. لاوری و سیرز (۱۹۸۹) شته سبز هلوی پرورش یافته در روی برگهای سیب زمینی که با محلول ۵۵۰ ppm آزینفوس متیل تحت تیمار قرار گرفته بودند ۱۰ درصد نوزاد بیشتری تولید نمود.
سان (۱۹۴۵) بیان میکند شته Aphis rumicis که بر روی برگهای بریده شده گیاه لادن که تحت تیمار روتنون^[۷۱] و پودر تالک^[۷۲] بودند نسبت به شته­هایی که فقط تحت تیمار تالک بودند به میزان حداکثر ۴۰ درصد تولید پوره بیشتری داشتند. جیمز و پرایس در سال ۲۰۰۰ بیان می­ کنند سمپاشی با ایمیداکلوپراید، باروری کنه دو نقطه­ای را افزایش میدهد. کنه‌ هایی که تحت تأثیر ایمیداکلوپراید قرار گرفته­اند، ۷۰ % تخم بیشتری در طول زندگیشان میگذارند و زادآوری را تا ۵۰ % افزایش میدهند.
به عقیده چاپمن و آلن^[۷۳] (۱۹۴۸) دلیل دیگر برای طغیان جمعیت شته­ها اینست که حشره‌کش­ها ممکن است تعادل غذایی را در گیاه تیمار شده بر هم بزنند که سبب افزایش رشد و تولیدمثل شته‌ها شوند. رادکلیف^[۷۴] (۱۹۹۳) بیان میکند بیشترین مورد برای طغیان شته‌ها که پس از استفاده از حشره کشها اتفاق می­افتد، حذف دشمنان طبیعی توسط حشره‌کش­ها می­باشد که رشد غیر قابل کنترل جمعیت شته­های مقاوم را باعث میشود. سایمینگتون (۲۰۰۳) مینویسد غلظت زراعی سم اندوسولفان تمام لاروهای بید سیب‌زمینی operculella Phthorimaea را قبل از به پیله رفتن و بعد از ۲۴ ساعت در معرض قرار گرفتن می­کشد اما غلظت ۴% زراعی سم اندوسولفان به میزان ۵۰ % از پیله بیرون آمدن Orgilus lepidus را کاهش میدهد. این سم همچنین شروع به پیله رفتن را تقریباً یک روز به تأخیر می­ اندازد.
همچنین استفاده از غلظت ۴% توصیه شده آفتکش تیودیکارب^[۷۵] خروج از پیله را در O.lepidus را تقریباً به مدت ۳۶ ساعت جلو می­ اندازد. در ضمن بیان میکنند آفت‌کشهای پریمیکارب و ایمیداکلوپراید اثر معنی داری بر پیله رفتن و از پیله بیرون آمدن نداشتند. کرنز و گایرول^[۷۶] (۱۹۹۳) معتقدند استفاده از مقادیر زیرکشنده آفتکش سولپروفوس^[۷۷] تحرک و پویایی پویایی شته‌ها را تحریک میکند.
مورس و زارع (۱۹۹۳) گزارش میکنند، Scirtothrips citri زمانی که روی برگهایی که شامل دوزهای زیرکشنده مالاتیون و دیکوفول قرار میگیرد تخم بیشتری را تولید میکند.
دیتریچ و همکاران (۱۹۷۴) گزارش میکند کنه Tetranychus urticae هنگامی که در معرض کاربایل یا ددت قرار گیرد تعداد تخم کمتری را تولید میکند.
بمفو و استارک (۲۰۰۲) بیان میکنند در معرض بودن زنبور Diaeretiella rapae پارازیتوئید Brevicoryne brassica با سیلگارد ^[۷۸]۲۳۰۹ و پی­متروزین منجر به کاهش نرخ (Ro) خالص تولید مثل ،(rm) نرخ ذاتی افزایش جمعیت و جایگزینی خالص میشود.
فصل سوم
مواد و روش ها
۳-۱-کلنی‌شته
شته­ها‌ی B. brassicae از مزارع کلزای شهرستان اقلید جمع‌ آوری شده و پس از شناسائی و خالص‌سازی به گلخانه‌ی حشره‌شناسی دانشکده‌ی کشاورزی شیراز جهت تکثیر و ایجاد کلنی منتقل شدند (شکل ۳-۱). شته‌های موجود در مزرعه همراه با برگهایی که بر روی آن فعالیت ‌داشتند بریده شده و روی بوته‌های کلزای موجود در آزمایشگاه قرار داده شدند. گیاهان کلزا که برای پرورش شته ها در نظر گرفته شده بودند در گلدان‌های پلاستیکی به قطر و ارتفاع هفت و ده سانتیمتر کاشته شده و هر روز آبیاری می‌شدند. این گیاهان زمانی که به مرحله‌ی چهاربرگی ‌رسیدند برای پرورش شته و تشکیل کلنی مورد استفاده قرار ‌گرفتند (شکل ۳-۲). گلدان‌های حاوی شته درون قفسه‌های از تور ساخته شده قرار داده شدند و در شرایط گلخانه‌ای با دمای ۲۵± درجه‌ی سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۵±۶۰ درصد و دوره نوری طبیعی نگه‌داری شدند. به طور منظم گلدان‌هائی که پژمرده می‌شدند با گلدان‌های تازه تعویض شدند.
شکل ۳-۱ یکی از مزارع کلزای آلوده به شته مومی کلم در شهرستان اقلید
شکل ۳-۲ گیاهان کلزا در مرحله چهار برگی و آماده برای ایجاد کلنی
۳-۱-۱- هم‌سن‌سازی شته‌ها
برای هم‌سن‌کردن شته‌ها ، تعدادی از حشرات کامل دخترزای بی‌بال روی گیاهان سالم انتقال یافته و به آن‌ها اجازه داده شد تا به مدت ۲۴ ساعت پوره‌زائی داشته باشند. پس از ۲۴ ساعت حشرات کامل حذف گردیدند و به پوره‌ها امکان داده شد تا رشد و نمو خود را طی کرده و به سن بلوغ برسند (Elbert and Cartwright, 1977).
۳-۲- کلنی دشمن طبیعی
شته‌های مومیائی شده از مزارع کلزای شهرستان اقلید به منظور پرورش زنبور پارازیتویید D.rapae به دقت با قلم‌مو جمع‌ آوری شده و به داخل اتاقک رشد منتقل گردیدند. شته‌های مومیائی‌شده در اتاقک رشد درون‌پتری ‌هایی به قطر هشت سانتی‌متر و عمق یک سانتی‌متر نگه‌داری شدند. به منظور ایجاد تهویه‌ی کافی درب پتری‌‌ها دارای سوراخی به قطر ۵/۲ سانتی‌متر بود که توسط توری ارگانزا پوشیده شده بود ( تا در صورت خروج زنبورهای بالغ از شته‌ها از فرار آن‌ها جلوگیری به عمل آید). این شته‌های مومیائی شده تا زمان تفریخ و خروج زنبور در اتاقک رشد با دمای ۱±۲۵ درجه‌ی سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۵±۷۰ درصد و دوره‌ی نوری ۱۶ ساعت روشنایی و ۸ ساعت تاریکی نگهداری ‌شدند. زنبورهای خارج شده از این شته‌های مومیائی پس از شناسائی جهت ایجاد نسل آزمایشگاهی وارد گلخانه شده و درون قفس‌های ویژه‌ی پرورش زنبور پارازتیوئید قرار گرفتند. این قفس‌ها دارای طول و عرض و ارتفاع به ترتیب ۹۰× ۴۵×‌۴۵ سانتیمتربودند. قفس ها طوری طراحی شده بودند تا در زمان آب دادن به گلدان‌ها و تغذیه‌ی زنبورها از فرار آن‌ها جلوگیری به عمل آید (شکل ۳-۳). یکی از اضلاع قفس‌ها از تلق شفاف‌ساخته شده بود تا بتوان براحتی بر روند رشد و تکثیر زنبورها نظارت کرد اضلاع دیگر نیز توسط توری با مش ظریف پوشیده شده بودند تا در ضمن جلوگیری از فرار زنبورها تهویه‌ی لازم فراهم شود (شکل ۳-۴). زنبورها بصورت روزانه بوسیله‌ی آب عسل ۵۰­درصد تغذیه شدندو در حین پرورش زنبورها سعی شد حتی‌الامکان از وورد هیپرپارازیتوئیدها و شکارگر‌ها به داخل کلنی جلوگیری شود.
شکل ۳-۳ درب ویژه قفس استفاده شده برای پرورش زنبور Diaeretiella rapae
شکل ۳-۴ ضلع شفاف قفس استفاده شده برای پرورش زنبور Diaeretiella rapae
۳-۲-۱- هم‌سن‌سازی زنبورها
به منظور بدست‌آوردن زنبورهای هم‌سن با توجه به تعداد زنبور مورد نیاز جهت انجام هر یک از آزمایش‌های زیست‌سنجی تعدادی شته‌های پارازیته‌شده توسط قلم مو از داخل قفس‌ها برداشته شده و به اتاقک رشد منتقل شدند. این شته‌های مومیائی به مدت ۲۴ ساعت در داخل اتاقک رشد با درجه‌حرارت ۱±۲۵ درجه‌ی سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۵±۷۰ درصد و دوره‌ی نوری ۱۶ ساعت روشنائی و ۸ ساعت تاریکی قرار گفتند. پس از گذشت ۲۴ ساعت زنبورهای تفریخ شده بعنوان زنبورهای همسن توسط آسپیراتور^[۷۹] از داخل پتری برداشته شده و بطور جداگانه تا انجام آزمایش‌های زیست‌سنجی نگهداری شدند.
۳-۳- تهیه‌ی عصاره‌های گیاهی
نمونه های گیاهی در این پژوهش با توجه به بررسی منابع مختلف مبنی بر داشتن اثر حشره کشی جمع آوری گردیدند. نمونه ها بصورت خشک تهیه شده و جهت عصاره گیری از گیاهان ابتدا ۲۰ گرم از هر نمونه گیاه خشک شده با آسیاب برقی پودر و در یخچال با دمای ۴ درجه سانتی گراد نگهداری شد (شکل ۳-۵).
چون ماده موثر موجود در گیاه ممکن است قطبی، غیر قطبی و یا حد واسط باشد جهت انجام این آزمایش از ۳ حلال متانول(قطبی)، هگزان(غیرقطبی) و استون(حدواسط) استفاده گردید.
برای عصاره گیری ۲۰ گرم از گیاه پودر شده درون ظرف شیشه ای درب دار قرار گرفته و ۱۰۰ میلی لیتر حلال روی آن ریخته شد و دور آن با فویل پوشانده شد تا از تابش نور به آن جلوگیری شود. سپس داخل ظرف یک مگنت انداخته شد و به مدت یک ساعت روی همزن^[۸۰] با سرعت ۵۰۰ دور در دقیقه قرار داده شد (شکل ۳-۶).
این مخلوط عصاره و تفاله به مدت ۲۴ ساعت در یخچال با دمای ۴ درجه سانتیگراد نگهداری و پس از خارج کردن از یخچال یک کاغذ صافی را در قیف شیشه ای گذاشته و قیف را در ارلن ۵۰۰ میلی لیتری قرار داده و عصاره را داخل قیف روی کاغذ صافی ریخته تا عصاره از تفاله جدا شود.
پس از استحصال عصاره رویی مجدداً ۲۰ میلی لیتر حلال را روی تفاله ریخته و بمدت یک ساعت روی همزن با سرعت قبلی گذاشته شد و مانند مرحله قبل عصاره آن استخراج شد. عصاره استخراج شده توسط دستگاه تقطیر در خلا در دمای ۴۰ درجه سانتیگراد و سرعت ۱۰۰ دور در دقیقه تغلیظ گشت بطوریکه در پایان حجم نهایی عصاره تغلیظ شده به ۳۰ میلی لیتر رسید (شکل ۳-۷).
عصاره های تهیه شده در شیشه های درب دار تیره رنگ داخل یخچال نگهداری و روی آنها برچسب زده شد و تاریخ عصاره گیری ثبت گردید.
شکل ۳-۵ آسیاب برقی استفاده شده برای پودر کردن گیاهان روناس و کلپوره
شکل ۳-۶ مگنستایر مورد استفاده جهت عصاره گیری
شکل ۳-۷ دستگاه روتاری مورد استفاده برای عصاره گیری
۳-۴- آزمایش‌های زیست‌سنجی
۳-۴-۱- تعیین حلال‌مناسب
آزمایش های مقدماتی به منظور بررسی پتانسیل حشره کشی عصاره هر یک از گیاهان بصورت آزمایش فاکتوریل (فاکتور اول گونه های گیاهی فاکتور دوم نوع حلال) در قالب طرح کاملاً تصادفی با ۳ تکرار روی شته B. brassicae و زنبور D. rapae انجام شد.
هر واحد آزمایشی شامل یک پتری دیش با قطر هشت سانتی متر و عمق یک سانتیمتر بود که کف آن کاغذ صافی قرار گرفته بود. برای انجام آزمایش محلولی با غلظت ۳۰۰ میکرولیتر بر میلی لیتر از عصاره های روناس و کلپوره استحصال شد و توسط برج سم پاش روی کاغذ صافی اسپری شد. در تیمار شاهد هم بسته به نوع حلال، از حلال مورد نظر استفاده گردید و روی کاغذ صافی اسپری شد. پتری ها به مدت دو ساعت در دمای اتاق نگهداری شدند تا حلال بخار شود. پس از آن درب پتری ها بسته شده و درون هر پتری ۲۰ عدد زنبور هم سن ماده قرار داده شد. پتری ها در انکوباتور در دمای ۲۵ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۷۰ درصد قرار داده شدند و تعداد حشرات تلف شده پس از ۳۶ ساعت شمارش گردیدند.در طول این مدت آب و عسل در اختیار زنبورها قرار گرفت. لازم به ذکر است برای انجام این آزمایش برای شته B. brassicae بجای کاغذ صافی از اسپری کردن عصاره روی گیاه استفاده گردید و پس از بخار شدن حلال شته های هم سن بوسیله قلم موی ریز با دقت بر روی گیاهان منتقل شدند.
۳-۴-۲- تعیین غلظت مناسب
در این مرحله‌ دزهای مختلفی از هر عصاره به صورت جداگانه روی حشرات با ۳ تکرار مورد بررسی قرار گرفتند برای انجام آزمایش‌های این قسمت از پتری ‌هایی با قطر هشت سانتی‌متر و عمق یک سانتیمتر که کف‌آن‌ها با کاغذ صافی پوشانده شده بود استفاده گردید ، به منظور انجام آزمایش‌های زیست‌سنجی برای شته از روش کاربرد غیر مستقیم استفاده گردید. به منظور استفاده از این روش از یک دستگاه برج سم‌پاش دستی که تولید یک باقیمانده‌ی ۱۰±۱۶۹  می‌کرد استفاده گردید (شکل ۳-۹). این دستگاه بدین جهت انتخاب شد که برای تولید یک اسپری کالیبره شده طراحی شده است. و در واقع شرایطی بسیار نزدیک به شرایط مزرعه‌ای را نیز فراهم می‌سازد. شته‌ها در معرض باقی‌مانده‌ی عصاره‌ها بر روی برگ‌های کلزا قرار گرفتند. عصاره‌ها همانطور که ذکر شد توسط برج سم‌پاش روی برگ‌های گیاهان کلزا که جدا شده بودند در مرحله‌ی دو برگی پاشیده شد و اسپری حلال بعنوان شاهد استفاده گردید. پس از وارد کردن شته‌ها روی گیاهان کلزا ریشه این گیاهان توسط پنبه‌ی خیس‌پوشانده شد تا در طی انجام آزمایشات این مرحله شادابی گیاه حفظ شود. در این آزمایش‌ها داخل هر پتری‌دیش ۱۰ شته روی برگ‌های رهاسازی گردید و برای هر غلظت چهار تکرار استفاده شد. پس از گذشت ۲۴ ساعت حشرات تلف شده شمارش گردیدند. مرگ و میر بصورت درصد حشرات مرده نسبت به تعداد اولیه در هر تکرار محسابه گردید و برای اصلاح درصد مرگ و میر از فرمول ابوت (۱۹۲۵) به شرح زیر استفاده شد.
T=درصد مرگ و میر در تیمار

۲-۲-۶ چرا بازاریابی سبز؟
به طور کلی دو نوع فشار، حرکت در جهت سبز بودن را موجب می­ شود. فشار بیرونی و فشار درونی.
فشارهای بیرونی عبارتند از:
الف: ارضای تقاضای مصرف کننده که علاقه­ فزاینده­ای را در سراسر جهان نسبت به محیط زیست و مسائل مرتبط با آن پیدا کرده ­اند و متقاضی کالاها و خدمات بی­خطر زیست محیطی­اند.
ب: واکنش نسبت به رقبا: وقتی شرکتی در تولید محصولاتش ملاحظات زیست محیطی را مدنظر قرار می­دهد، شرکت­های دیگر باید استراتژی­ های خود را تغییر دهند تا سهم بازارشان از دست نرود.
ج: دخالت روزافزون دولت.
د: افزایش آلودگی محیط زیست که باعث شده است فشارهای اجتماعی از جانب مصرف کنندگان، خط مشی­های شرکت­ها و دولت­ها را به سوی سبز بودن تغییر جهت دهد.
فشارهای درونی عبارتند از:
الف: هزینه. به این معنی که سبز بودن می ­تواند به کارایی بیشتر منافع و صرفه جویی­های مالی منجر شود؛ یعنی ورودی کمتر استفاده می­ شود و بنابرین زباله کمتری تولید و آلودگی کاهش خواهد یافت.
ب: فلسفه­ی شرکت. برای اینکه یک سازمان بتواند اعتبار پایداری برای خود ایجاد کند، فرهنگ فراگیر شرکت باید در این راستا توسعه پیدا کند و چون هدف­های شرکت از سوی کارکنان تعهد می­ شود، این امر می ­تواند منجر به احساس وفاداری و غرور و سربلندی آنها در شرکت شود، که این موضوع هنگام ارتباط با مشتریان نیز می ­تواند با ارزش باشد. تعداد فزاینده­ای از شرکت­ها در حال ترغیب کارکنانشان به شرکت در برنامه ­های انجمن­های زیست محیطی می­باشند که به آنها در درک چالش­های محیطی که در آن زندگی می­ کنند کمک می­نمایند. مثلاً تکسو اظهار داشته است که علاقه­مند به همکاری نزدیکتر کارکنانش با انجمن­های محلی و زیست محیطی است و اعلام کرده است که در سال ۲۰۰۷-۲۰۰۸ مدیران و کارکنانش یک روز کاری را در پروژه­ های زیست محیطی و اجتماعی درون این انجمن­ها صرف خواهد کرد.

ج: ایجاد موضع رقابتی در بازار. شرکت­های که مسائل محیطی را در فرآیندهای بازاریابی و تولید محصول در نظر می­گیرند به بازارهای جدید دسترسی پیدا می­ کنند، منافع پایدار را افزایش می­ دهند و از مزیت رقابتی نسبت به شرکت­هایی که توجهی به محیط زیست ندارند، بهره­مند می­شوند( طالقانی و رحمتی، ۱۳۸۸).
۲-۲-۷ سطوح بازاریابی سبز؟
مدیران ممکن است از خود بپرسند که چگونه می­توان به اهداف مصرف کنندگان و اهداف سازمانی دست یافت در حالی که نسبت به محیط زیست هم مسئول باشند. در بازاریابی سبز مباحث محیطی جزو استراتژی­ های برتر شرکت به حساب می­آیند نیازمند اقدامات استراتژیکی بسیاری هستند. «متون» در سال ۱۹۹۷ بیان کرد که اقدامات بازاریابی سبز در سه سطح در شرکت انجام می­گیرند. این سطوح عبارتند از: سطح استراتژیک- سطح شبه استراتژیک- سطح تاکتیکی.
در سطح استراتژیک تغییرات اساسی در فلسفه شرکت انجام می­­گیرد. سبز بودن استراتژیک اغلب نیازمند تغییر در ذهنیت و رفتار و تاکتیک­های شرکت است(پلونسکی و روسنبرگر، ۲۰۰۱). سبز بودن در سطح شبه استراتژیک باعث انجام تغییراتی در رویه­های شرکت می­ شود. در سبز بودن تاکتیکی در فعالیتهای عملیاتی تغیراتی صورت می­گیرد. مانند تغییر در ترفیعات و تبلیغات
این سه سطح به منظور شناسایی میزان تغییری که شرکت بایستی انجام دهد، می­توانند مورد استفاده قرار گیرند و ممکن است میزان تعهد نسبت به فعالیت­های محیطی مختلف را نشان دهند. فعالیت­های استراتژیک محیطی نیازمند سرمایه گذاری مالی بلند مدت در بخشی است که شرکت در آن فعالیت می­ کند. در صورت اجرای مؤثر سبز بودن استراتژیک به ندرت احتمال دارد که به طور ظاهری به آن نگریسته شود. در سطوح مختلف سبز بودن باید مشخص شود که دقیقاً چه فعالیت­هایی باید انجام گیرد.
سبز بودن استراتژیک ممکن در یک ناحیه به طور مؤثر بر دیگران نفوذ کنند و این احتمال هم وجود دارد که در نواحی دیگری چنین توانی را نداشته باشد. بنابرین، اگر چه سبز بودن استراتژیک از نظر استراتژیک لازم نیست در تمامی فعالیت­های بازاریابی گنجانیده شود، ولی در بخش تولید، یک مبحث استراتژیک است. می­توان اظهار داشت که شرکت­ها از طریق بازاریابی سبز یک مزیت رقابتی را در مقابل شرکت­های غیرمسئول به دست می­آورند. نمونه­های فراوانی از شرکت­هایی وجود دارند که تلاش می­ کنند تا در مقابل محیط بیشتر مسئولیت پذیر باشند تا بتوانند بهتر نیازهای مصرف کنندگان را ارضا کنند.
مثلاً تولید کنندگان تیونا، تکنیک­های ماهیگیری را اصلاح کردند چرا که دلواپسی مردم نسبت به تورهای ماهیگیری و در نتیجه مرگ دلفین­ها بالا رفته بود(دعایی و همکاران،۱۳۸۵).
۲-۲-۸ بخش بندی بازاریابی سبز؟
از نقطه نظر بازاریابان، بخش­بندی بازار موضوعی اساسی است. شناسایی تفاوت­های مصرف کنندگان، کلید موفقیت بازاریابی است. یک مدل دو بعدی که برای درک پیچیدگی رفتار مصرف کنندگان نسبت به انتخاب­شان در محصولات زیست محیطی پیشنهاد شده است، مصرف کنندگان را به ۴ بخش تقسیم می­ کند: مصرف کنندگان عمومی، مصرف کنندگان نوظهور، مصرف کنندگان سبز زیست محیطی و مصرف کنندگان سبز حساس به قیمت(شکل۲-۳).
منافع مشاهده شده محصول
مصرف کنندگان سبز نوظهور
مصرف کنندگان سبز زیست محیطی
چشم اندازه شناختی چشم اندازه غیر شناختی
مصرف کنندگان سبز حساس به قیمت
مصرف کنندگان عمومی
ریسک­های محصول
شکل (۲-۳): مدل دو بعدی چشم انداز شناختی مح
صولات زیست محیطی(طالقانی و رحمتی، ۱۳۸۸)
مصرف کنندگان عمومی: به عنوان مصرف کننده­ غیر سبز و آنهایی که توجهی به محصولات سازگار با محیط زیست ندارند تعریف می­ شود. مصرف کنندگان این گروه احتمالاً خطر زیست محیطی مرتبط با محصولاتی که می­خرند را احساس نمی­کنند. آنها به میزان زیادی منافع بالقوه محصولات سبز را نادیده می­گیرند. این دسته از مصرف کنندگان در برچسب زنی سبز مورد توجه نیستند؛ در هر حال نباید این بخش را کاملاً نادیده گرفت. آنها می­توانند به عنوان همراهان بازار بالقوه­ی آتی باشند
مصرف کنندگان نو ظهور: به عنوان مصرف کنندگانی که متوجه منافع محصول سبز هستند اما انگیزه ای برای خرید آنها ندارند تعریف شده است. اینها هر نام تجاری را می­خرند و هیچ گونه جستجوی اطلاعات زیست محیطی را هنگام انتخاب نام­های تجاریشان انجام نمی­دهند و ممکن است برچسب زنی محصول سبز برای آنها بی ­معنی باشد. این مصرف کنندگان، ویژگی­های دیگر محصول مثل کیفیت، گارانتی و عملکرد را در ارزیابی محصولات در نظر می­گیرند. از آنجایی که مصرف کنندگان این بخش، نیاز یا علاقه­ای به بر چسب­های محصول سبز نشان نمی­دهند، مورد توجه بازاریابان سبز نیستند.
مصرف کنندگان سبز زیست محیطی: به عنوان آن دسته­ای از مصرف کنندگانی که نگرانی­های بسیار زیاد زیست محیطی دارند وهر زمان که فرصتی برای خرید محصول داشته آن را انجام می­ دهند، شناسایی شده
­اند. این­ها کسانی هستند که اطلاعات محیطی روی برچسب­ها را بررسی می­ کنند و سازگاری زیست محیطی محصولات را خواهانند؛ به عبارت دیگر حتی اگر محصولات سبز، محصولاتی با کیفیت پایین یا قیمت بالاتر در مقایسه با محصولات جانشین باشند، آنها انگیزه­ خرید دارند. این مصرف کنندگان که اغلب به عنوان “فراسبز” یا “متعصب نسبت به سبز” شناخته شده ­اند، کسانی هستند که نیروهای محیط زیست گرا را به حرکت در می­آورند. این دسته مورد توجه بازاریابان سبز می­باشند و در برچسب زنی سبز مد نظر قرار می­گیرند.
مصرف کنندگان سبز حساس به قیمت: به عنوان مصرف کنندگانی شناخته می­شوند که نسبت به خطر بعضی محصولات برای محیط زیست آگاهند و برچسب­ها را می­شناسند و بررسی می­ کنند. اما ذاتاً نسبت به قیمت حساسند؛ آنها مایل به پرداخت بیشتر برای محصولات سازگار با محیط زیست نیستند و این دسته نیز مورد توجه بازاریابان سبز می­باشد(طالقانی و رحمتی، ۱۳۸۸).
۲-۲-۹ مصرف کنندگان سبز
مصرف کنندگان سبز افرادی هستند که در مورد محیط طبیعی نگرانند و خرید و رفتارهای مصرفی­شان را به منظور حمایت از محیط، از طریق خرید محصولاتی که از نظر محیطی سالم­اند اصلاح می­ کنند(دعایی و همکاران، ۱۳۸۵). اوتمان معتقد است مصرف کنندگان زمانی محصولات سبز را می­پذیرند که نیازهای اولیه آنها در مورد عملکرد، کیفیت، راحتی و قابل پرداخت بودن، برآورده شده باشد و نیز درک کرده باشند که چگونه یک محصول سبز می ­تواند به حل مشکلات زیست محیطی کمک کند(اوتمان^[۷۱]، ۱۹۹۲).
جدول(۲-۴): خصوصیات جمعیت شناختی مصرف کننده­ سبز(صائمیان و زارع پور، ۱۳۸۹)

۵

بازنگری ادبیات

۶

تحلیل چند گونه

۷

تحلیل سناریو

۸

مصاحبه ساختار یافته

۲-۴- نقش عوامل حیاتی موفقیت در برنامه­ ریزی و تعیین اهداف سازمان
چنانچه تشریح شد، عوامل حیاتی موفقیت در جهت دست­یابی به اهداف سازمان، شناسایی و تحلیل می­شوند. در مدل­های سنتی مدیریت و برنامه­ ریزی راهبردی، اهداف کیفی و کمی کوتاه مدت و بلند مدت وضوح کمی دارند. در حالی که تعریف و مفاهیم عوامل حیاتی موفقیت از آن هم وضوح کمتری دارد. اهداف، مقاصدی هستند که دست‌یابی به مأموریت را امکان­ پذیر می­سازند. کمی کردن اهداف یعنی “چه چیزی، در چه زمانی و توسط چه کسی باید انجام شود". اهداف اثربخش دارای عناصر قابل اندازه ­گیری هستند. می­توان اهداف را به نحوی به فعالیت­های عملیاتی تجزیه کرد که در همه سازمان پیاده شود. اهداف باید دارای مشخصه(اسمارت)^[۱۱] باشند. یعنی باید مشخص، قابل اندازه ­گیری، قابل دسترس، واقعی و ملموس باشند. اگر اهداف این خصوصیت­ها را نداشته باشند، ممکن است با عوامل حیاتی موفقیت اشتباه گرفته شوند. عوامل حیاتی موفقیت سطوح خاصی هستند که تمرکز بر آنها می ­تواند به سازمان در راه رسیدن به اهداف، مأموریت و چشم­انداز کمک کند [۲۶]. در شکل(۲-۲) نقش و جایگاه عوامل حیاتی موفقیت در فرایند برنامه­ ریزی راهبردی نشان داده شده است.
اهداف کمی عملیاتی
اهداف کمی عملیاتی
اهداف کمی عملیاتی
اهداف کلان و کیفی راهبردی
اثرگذار و تقویت­کننده
عوامل حیاتی موفقیت

شکل(۲-۲) : نقش و جایگاه عوامل حیاتی موفقیت در برنامه­ ریزی راهبردی [۲۸]

۲-۵- شناسایی عوامل حیاتی موفقیت آموزش و پژوهش در دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی
برای شناسایی عوامل حیاتی موفقیت آموزش و پژوهش در دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی، نخست به بررسی ادبیات موضوع مرتبط با عوامل موثر در فعالیت­های آموزش و پژوهش و تولید علم مراکز آموزش عالی پرداخته شده است. در این بررسی، عوامل موثر شناسایی شدند تا در مراحل بعدی پژوهش از آن­ها استفاده شود.

۲-۵-۱- عوامل موثر در فعالیت­های آموزشی مراکز آموزش عالی
با بررسی ادبیات عوامل موثر بر آموزش و تربیت نیروی انسانی در مراکز آموزش عالی، متوجه می­شویم که پژوهش­هایی با رویکردهای مختلفی درباره عوامل موثر بر کیفیت آموزش در این مراکز صورت گرفته است و در برخی موارد به آسیب­شناسی پرداخته و موانع آموزش را بررسی کرده ­اند. با مطالعه پژوهش­های انجام شده در ادبیات موضوع، عوامل موثر بر فعالیت­های آموزش در مراکز آموزش عالی استخراج شده است.

• نفتچی­اردبیلی و همکاران [۲۹] به بررسی عوامل موثر بر کیفیت آموزش دانشکده­ های پزشکی پرداخته­اند و نظر دانشجویان و استادان را در این باره پرسیده­اند. نتایج آنان نشان می­دهد که آموزش پزشکی و فراگیر علوم پزشکی در سطوح مختلف مستلزم وجود برنامه آموزشی مدون و کارآمد، اساتید مجرب، محیط آموزشی مناسب، تجهیزات و امکانات فنی مورد نیاز می­باشد و توجه مسئولین به مشکلات آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص و استفاده از مشارکت بیشتر اعضای هیأت علمی در جامعه دانشگاهی امروزی امری ضروری است.

• در پژوهش هاشمی [۳۰] در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بر اساس رتبه ­بندی مشکلات آموزشی، بالاترین رتبه اختصاص به زیاد بودن تعداد دانشجویان در کلاس­های درسی مانند تشریحی و آزمایشگاهی بوده است.

• به اعتقاد رمزگویان و همکاران [۳۱]، برگزاری جلسات اساتید با دانشجویان، برگزاری سمینارهای علمی، میزان امکانات آموزشی دانشکده، فعالیت­های فوق برنامه را در ارتقای کیفیت آموزش موثر می­باشد.

• عوامل موفقیت آموزش از سوی دانشجویان پزشکی دانشگاه بیرجند توسط خزاعی و همکاران [۳۲] شناسایی و تحلیل شده است. وجود برنامه ­های مدون و دقیق آموزشی، رعایت انضباط آموزشی، وجود اساتید باسابقه و انسجام گروهی، وجود وسایل کمک آموزشی و تهیه اسلاید توسط اساتید و برآورده شدن احتیاجات اقتصادی دانشجویان و امنیت شغلی آنها از عوامل موفقیت آموزش هستند.

• بهرامی و همکاران [۳۳]، عوامل تأثیرگذار بر ارزشیابی درونی گروه ­های آموزشی را شناسایی کردند. پژوهش و برنامه ­های آموزشی از عوامل تأثیرگذار بر کیفیت گروه معرفی شدند. سپس زیر عوامل تأثیرگذار بر پژوهش و آموزش تعیین شده و با کمک پویایی­های سیستم تأثیر عوامل بر یکدیگر نشان داده شده­ است.

۲-۵-۲- عوامل موثر در فعالیت­های پژوهش و تولید علم مراکز آموزش عالی
تولید اساس دانایی و دانایی اساس توانایی است. تولید علم و دانایی تنها از طریق پژوهش و نوشتن حاصل می­ شود و فقط توسعه مبتنی بر دانایی و علم­گرایی یک توسعه پایدار است که در آن یک اقتصاد پویا دنبال می­ شود. یکی از شاخص­ هایی که بر اساس آن، کشورهای مختلف از نظر علمی درجه­بندی می­شوند و جایگاهی برای آنها در توسعه در نظر گرفته می­ شود، وجود محیط­های دانشگاهی و میزان مشارکت آنها در تولید علم و دانش و استناد سازی یافته­های علمی است. یافته‌های تحقیقات بیانگر این است که میزان تولیدات علمی محققان کشور در دهه اخیر رشد چشمگیری داشته است. برای مثال، موسوی در تحقیق خود عنوان داشته است ایران از سال۱۳۸۰ به بعد، بیشترین میزان رشد مقاله‌ها در سطح جهان را داشته است [۳۴]. امروزه مهم­ترین وظیفه و کارکرد دانشگاه در بیشتر کشورهای توسعه یافته، تولید علمی و انجام پژوهش­های بنیادی و کاربردی و در راستای این وظیفه است. به نظر یورگن هابرماس، دانشگاه­ها بایستی متناسب با نیازهای جوامع صنعتی برای نسل جدید محدود شده و ایفای وظیفه کنند، ولی در همان حال بایستی به باز تولید آموزش خودشان توجه کرده و آن را در نظر داشته باشند و این شامل اطلاعاتی است که به تبع آن پژوهش صورت می­گیرد [۳۵]. با بررسی ادبیات عوامل موثر بر پژوهش و تولید علم در مراکز آموزش عالی، متوجه می­شویم که پژوهش­هایی با رویکردهای مختلفی درباره عوامل موثر بر پژوهش و تولید علم در این مراکز صورت گرفته است و در برخی موارد به آسیب­شناسی و شناسایی موانع پژوهش و تولید علم پرداخته شده است. با مطالعه پژوهش­های انجام شده در ادبیات موضوع، عوامل موثر بر فعالیت­های پژوهش و تولید علم در مراکز آموزش عالی استخراج شده است.

• گدازگر و علی­زاده­اقدم [۳۵] در پژوهش خود عوامل موثر بر تولید علم در بین اعضای هیأت علمی دانشگاه­ها را شناسایی کرده ­اند. از نظر آنان، بالا رفتن امنیت شغلی و تضمین شغلی، سوگیری به هنجارهای علمی، عدم ارزش داوری، خود اثربخشی بالا، امکانات کافی دانشگاهی و وجود دانشجویان تحصیلات تکمیلی، موجب بالا رفتن تولید علمی اعضای هیأت علمی دانشگاه­ها می­ شود.

• جواهری­زاده [۳۶] در پژوهش خود برای شناسایی و بررسی عوامل موثر بر گرایش دانشجویان به پژوهش، تحلیل عاملی انجام داده است. وی شش عامل آشنایی با روش­های پژوهش، نبودن جایگاه دقیق در دروس دانشگاهی برای پژوهش، عضویت در انجمن­های علمی پژوهش دانشگاه در رشته مربوطه، وجود مشاورین پژوهش در دانشگاه، آشنا نبودن اساتید با پژوهش و علاقه دانشجویان به پژوهش را عواملی می­داند که بیشترین تأثیر را بر گرایش دانشجویان به پژوهش می­داند.

• در پژوهش پورکاظمی و شاکری نوائی [۳۷] فرهنگ سازمانی دانشکده­ های مدیریت دانشگاه تهران و نقش آن در بهره­وری دانشکده­ بررسی شده است و در نتیجه بهبود فرهنگ سازمانی از طریق موارد زیر حاصل می­ شود: تشکیل هسته­های علمی دانشجویی، ایجاد نظام مشارکتی برای افزایش روحیه همکاری بین دانشجویان، نگرش مثبت به دانشجویان و شخصیت آن­ها، توجه به آرا و نظرات دانشجویان در زمینه درسی برنامه­ ریزی از طرف مسئولان، مد نظر قرار دادن نظرات و پیشنهادات دانشجویان در تصمیم ­گیری­های شورای دانشکده، اختصاص ساعاتی مشخص در هفته توسط مسئولان برای حل مشکلات دانشجویان، برگزاری مسابقات علمی بین دانشجویان و تشویق نفرات برتر، تشویق دانشجویانی که در مقاطع بالاتر پذیرفته می­شوند، برگزاری مراسم مذهبی و اردوهای تفریحی بین دانشجویان، ایجاد وجه مثبت بیرونی برای دانشگاه برای علاقه ­مندی بیشتر دانشجویان به دانشگاه خود.

• عبادی­فر و همکاران، کورکی و همکاران و اعظمی [۳۸و۳۹و۴۰] عوامل زیر را جزء عوامل کلیدی تولید علم می­دانند: بهره­ گیری از نتایج تحقیق، بالا بردن فرهنگ تحقیق و نوآوری، تشویق مالی و معنوی محققین، تدارک امکانات آزمایشگاهی برای محققین، آشنایی محققین با اصول و روش تحقیق، چاپ نشریات علمی معتبر در دانشکده، فراغت اعضای هیأت عملی برای پژوهش، همکاری علمی بین محققین و اعضای هیأت علمی، تسلط دانشجویان و اساتید به زبان انگلیسی، آشنایی محققین با روش مقاله نویسی، آشنایی محققین با روش تهیه پروپوزال­های تحقیقاتی، آشنایی محققین با روش­های جستجوی اینترنتی.

• نصرالهی، فهیمیان، گنجی، قائمی­طلب و اسدزاده [۴۱و۴۲و۴۳و۴۴] در تحقیقات خود به شناسایی عوامل مؤثر بر تولیدات و فعالیت­های علمی اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها پرداخته‌اند. آنها دریافتند که عوامل مشوق نشر مقاله در مجله‌های معتبر عبارتند از: ذوق و علاقه به تحقیق، آشنایی با زبان‌های خارجی، ارتباط با سایر مراکز تحقیقاتی داخل و خارج، وقت کافی، شیوه مدیریت و خط مشی امور پژوهشی، میزان تخصیص بودجه. عوامل بازدارنده نیز عبارتند از: محدودیت­های اداری، مشکلات اقتصادی و معیشتی، بی‌انگیزگی، مسئولیت­های اجرایی، نبود آموزش­های ضمن خدمت و غیره.

• تأثیر اعضای هیئت علمی با مدارج علمی بالاتر در تولید مقاله‌های ISI در تحقیقات رضوی و گنجی [۴۲و۴۵] آشکار شده است .

• باقریان [۴۶] نیز در پژوهش خود افزایش خودباوری اعضای هیأت علمی و توانایی و به روز بودن در زمینه تخصص خود، تأمین درآمد کافی، برخورداری از امکان برابری فرصت­های مطالعاتی، ارزیابی بر اساس توانایی­ها و کفایت علمی را در بهبود پژوهش پیشنهاد می کند.

• نتایج پژوهش­های دیگری [۳۱و۴۷و۴۸] نشان می­دهد که تأمین مالی طرح پژوهش و سهل­الاجرا کردن مراحل تصویب طرح می ­تواند در بالا بردن میزان پژوهش نقش اساسی داشته باشد.

• در مطالعه­ ای دیگر که در سیدنی [۴۹] با هدف تعیین عوامل موثر در ارتقای پژوهش انجام گرفته، نخستین گام در راستای ارتقای کیفیت پژوهش را نیاز سنجی و تحلیل نیازهای پژوهشی اعضای هیأت علمی ذکر کرده ­اند.

• برات­پور [۵۰] در بررسی عوامل تأثیرگذار بر فعالیت­های علمی- پژوهشی از دیدگاه هیأت علمی گروه ­های کتابداری دانشگاه­ های دولتی ایران، نشان داد که عوامل بوروکراسی اداری، اجتماعی، انگیزشی، رفاهی و حمایتی به ترتیب بیشترین تأثیر را در فعالیت‌های مذکور داشته اند.

• سلامی و شفیعی­پور [۵۱]، به شناسایی و اولویت­ بندی عوامل سازمانی موثر بر اثربخشی فعالیت­های تحقیق و توسعه پرداخته­اند. این عوامل در دو بخش عوامل درون سازمانی شامل مدیریت، نیروی محقق، فرهنگ سازمانی، امکانات و تجهیزات تحقیق، تکنولوژی اطلاعات و سرمایه ­گذاری و عوامل برون سازمانی شامل عوامل جهانی، روابط منطقه­ای و بین‌المللی، سیاست­های دولت در سطح ملی و در سطح صنعت، موقعیت رقابتی صنعت و عوامل غیر کنترل است.

گروه آزمایش ………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۰
جدول۴-۵۸ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل………………………………………………………………………..۱۱۰

جدول ۴-۵۹ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد دیرش لکنت در سطح خواندن در
گروه کنترل …………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۱
جدول۴-۶۰ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل………………………………………………………………………..۱۱۱
جدول ۴-۶۱ آزمون تی مستقل برای متغیر درصد دیرش لکنت در سطح خواندن پس از درمان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۱۲
جدول۴-۶۲ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل……………………………………………………………………….۱۱۳
جدول ۴-۶۳ آزمون تی مستقل برای متغیر درصد رفتارهای فیزیکی همراه در سطح خواندن پیش ازدرمان……………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۳
جدول۴-۶۴ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل………………………………………………………………………….۱۱۴
جدول ۴-۶۵ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد رفتارهای فیزیکی همراه در سطح خواندن در
گروه آزمایش ………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۱۵
جدول۴-۶۶ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل………………………………………………………………………۱۱۵
جدول ۴-۶۷ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد رفتارهای فیزیکی همراه در سطح خواندن
در گروه کنترل ………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۶
جدول۴-۶۸ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۱۷
جدول ۴-۶۹ آزمون تی مستقل برای متغیر درصد رفتارهای فیزیکی همراه در سطح خواندن پس ازدرمان……………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۸
جدول ۴-۷۰ آنالیز واریانس برای متغیرها در سطح خواندن………………………………………………………….۱۱۹
جدول ۴-۷۱ آزمون تی مستقل برای متغیر SSI-3 همراه در سطح تک گویی پیش از درمان……………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۰
جدول۴-۷۲ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۲۱
جدول ۴-۷۳ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد SSI-3 در سطح تک گویی در گروه آزمایش پیش از درمان ……………………………………………………………………………………………………………………۱۲۱
جدول۴-۷۴ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل………………………………………………………………………….۱۲۱
جدول ۴-۷۵ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد SSI-3 در سطح تک گویی در گروه کنترل پیش از درمان ………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۲
جدول۴-۷۶ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۲۲
جدول ۴-۷۷ آزمون تی مستقل برای متغیر SSI-3 همراه در سطح تک گویی پس از درمان……………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۳
جدول۴-۷۸ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۲۴
جدول ۴-۷۹ آزمون تی مستقل برای متغیر SSI-3 همراه در سطح گفتار پیش ازدرمان ………….۱۲۵
جدول۴-۸۰ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۲۵
جدول ۴-۸۱ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد SSI-3 در سطح گفتار در گروه آزمایش پیش از درمان …………………………………………………………………………………………………………………………………۱۲۶
جدول۴-۸۲ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۲۶
جدول ۴-۸۳ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد SSI-3 در سطح گفتار در گروه کنترل پیش از درمان …………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۷
جدول۴-۸۴ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۲۷
جدول ۴-۸۵ آزمون تی مستقل برای متغیر SSI-3 همراه در سطح گفتار پس از درمان…………….۱۲۸
جدول۴-۸۶ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۲۹
جدول ۴-۸۷ آزمون تی مستقل برای متغیر SSI-3 همراه در سطح خواندن پیش از درمان در گروه آزمایش……………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۹
جدول۴-۸۸ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۳۰
جدول ۴-۸۹ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد SSI-3 در سطح خواندن در گروه آزمایش پیش از درمان ………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۱
جدول۴-۹۰ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………..۱۳۱
جدول ۴-۹۱ آزمون تی درون گروهی برای متغیر درصد SSI-3 در سطح خواندن در گروه کنترل پیش از درمان ………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۲
جدول ۴-۹۲ آزمون تی مستقل برای متغیر SSI-3 همراه در سطح خواندن پس از درمان…………۱۳۳
جدول۴-۹۳ آمار توصیفی برای آزمون تی مستقل…………………………………………………………………………۱۳۴
جدول ۴-۹۴ آنالیز واریانس برای متغیرSSI-3 در سطوح مختلف……………………………………………….۱۳۴
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱ مقدمه
گفتار و زبان کارآمد ترین راه ارتباطی میان انسان هاست. این شیوه ارتباطی در صورت دارا بودن ویژگی های خاص می تواند نقش خود را به طورمؤثر ایفا کند. هریک از این ویژگی ها ممکن است جداگانه یا با هم به دلایل مختلف دچار آسیب هایی به درجات گوناگون شوند و مسیر ارتباطی انسان را مختل نمایند. یکی از شایعترین این اختلالات، لکنت است(۱). هرگونه اختلال درتداوم، سرعت، سهولت در تولید، برنامه ریزی، ریتم گفتاری و یا ترکیبی از این عوامل باعث ایجاد پدیده ای به نام ناروانی یا لکنت خواهد شد. به عبارتی دیگر هرگونه از هم گسیختگی و آشفتگی جریان طبیعی گفتار، منجر به لکنت می گردد(۲). ون- رایپر(۱۹۸۲)^[۱] بر این باور است، لکنت زمانی پدید می آید که در جریان طبیعی گفتار، وقفه ای ناگهانی و غیر طبیعی به واسطه تکرار، کشیده گویی، به میان اندازی و قفل شدن دهان در هر کدام از سطوح صدا، هجا، کلمه و حتی عبارات، ایجاد شده و بعضاً با “رفتارهای وابسته ^[۲]“همراه است(۳). لکنت یک اختلال رایج در دوران کودکی است. این اختلال اکثر گفتاردرمانگرانی را که در حیطه کودکان فعالیت می کنند، نگران نموده و به چالش می اندازد. آمارها نشان می دهد که از هر صد کودکی که به مدرسه می روند، یک کودک لکنت می نماید(۴). یکی از مواردی که ذهن محققین را به خود مشغول ساخته، ارتباط عوامل زبانی با بروز لکنت می باشدکه در سطوح آواشناختی و واج شناختی، نحو و معنا شناختی است. به عبارتی فرض بر این است که ویژگی های واژه ها و طول گفته ها در هنگام بیان می تواند احتمال بروز لکنت را افزایش دهد(۵). متغیر بودن میزان ناروانی گفتار به دنبال تغییرات بر روی ویژگی های واژه ها، نقش و اثر مهمی در درمان لکنت دارد(۶). از آنجا که لکنت یک اختلال عصبی-رشدی^[۳]است، بنابراین هرچه کودکان در سن پایین تر درمان شوند، بهتر به درمان پاسخ می دهند. برای گروه کودکان دبستانی نیز حیاتی است
تامؤثر ترین درمان را قبل از آنکه لکنت آنها پایدار شود، دریافت دارند(۷). کودکانی که همزمان با بزرگ شدن، همچنان به لکنتشان ادامه می دهند مجبورند در مقابل آسیب هایی از جمله برهم خوردگی غیر ارادی گفتار و مسایلی همراه از قبیل پریشانی، شکست، شرمندگی، نگرانی و اجتناب اجتماعی مقابله نمایند. یکی از نگرانی های بزرگ در تحقیق اخیر این است که هزاران کودک در خطر این مسایل می باشند. بسیاری از کودکانی که لکنت می نمایند در طول زمان از نظر روانی و اجتماعی ضعیف خواهند شد. برای همین دلایل، ضروری است که درمان های مؤثری را برای کودکان دبستانی ترتیب داد تا اثر هر آسیب احتمالی را کاهش داد(۱). رویکرد های رفتاری سالهاست که به طور فزاینده متداول شده و مورد پذیرش قرار گرفته اند و این امر می تواند به این دلیل باشد که فنون مورد استفاده عمدتاً بطور مستقیم از اصول شناخته شده رفتار انسان ریشه گرفته اند و توسط شواهد آزمایشگاهی و آزمایش های میدانی به طور دقیق تر حمایت شده اند(۸). یکی از روش های درمانی مستقیم که برای درمان لکنت کودکان در سنین دبستان به کار می رود، رویکرد افزایش تدریجی طول و پیچیدگی گفتارGILCU)) است. این رویکرد شامل ۵۴ گام است که بسیار دقیق کنترل شده و منسجم در طول سه مرحله ایجاد^[۴]، انتقال^[۵]و تثبیت^[۶]صورت می گیرد. ریان^[۷]، گفتار را یک فعالیت عامل^[۸]می داند و بنابراین از دیدگاه وی گفتار ناروان به صورت شرطی سازی عامل به بهترین وجه درمان می شود. به عبارت دیگر این روش بر پایه شرطی سازی عامل صورت می گیرد(۹). در این پژوهش اثربخشی برنامه GILCU بر کاهش ناروانی گفتار کودکان دبستانی دارای لکنت۱۱- ۶ سال مورد بررسی قرار گرفته است.
۱-۲ بیان مسئله
شیوه های درمان لکنت در دوران مدرسه تابع دو دیدگاه لکنت روان (اصلاح لکنت)^[۹]و گفتار روان(روانی گفتار)^[۱۰]می باشد. هدف درمانی دیدگاه لکنت روان پرداختن به نگرش فرد نسبت به لکنت و مشکلات عاطفی افراد لکنتی به عنوان یک مشکل زیربنایی است اما در دیدگاه گفتار روان هدف درمانی دستیابی به گفتار روان می باشد. به عبارت دیگر، در دیدگاه گفتار روان اعتقاد بر این است که لکنت تشکیل شده است از یک سری علائم ناروانی در گفتار نظیر تکرار، گیر، کشش، میان پرانی است و این علائم باعث شده رفتارهای دیگری نظیر ترس، تقلا، اضطراب و … ایجاد گردد که با رفع علائم لکنت تمام این علائم نیز رفع می شود و نیازی به کار روی رفتارهای ایجاد شده به دنبال لکنت نمی باشد. تعدادی از روش های درمانی گفتار روان عبارتند از گفتار زمان بندی شده، کشیده گویی، شرطی کردن عامل(۱۰). روش درمانی GILCU که قرار است در این پژوهش مورد بررسی قرار گیرد نوعی از روش شرطی سازی عامل^[۱۱] است. این نوع درمان، بسیار دقیق کنترل شده و منسجم می باشدکه در سه مرحله ایجاد، انتقال و تثبیت در ۵۴ گام طی می شود. در اینجا لازم است مسیر ظهور این روش درمانی به شکل مختصر بیان شود. شاین^[۱۲](۱۹۸۰) برای اولین بار لکنت را به صورت عدم هماهنگی عضله گفتاری و سیستم های کد گذاری زبانی توصیف نمود، به صورتیکه عصب دهی عضله گفتاری نسبت به ایده زبانی که کودک می خواهد بیان کند بسیار کند است. طبق یافته ها ی او درمان از پاسخ های آسان شروع شده و به تدریج به سمت پاسخ های پیچیده تر می رود که این امر به کودک در پیش سازماندهی^[۱۳] استراتژی های طراحی- حرکتی^[۱۴] کمک می کند. در همین سال استاکر^[۱۵](۱۹۸۰) دریافت نمود که ناروانی گفتار در کودکان به همراه افزایش تقاضاهای ارتباطی افزایش می یابد. وی به دنبال این یافته، روش درمانی و تشخیصی را توسعه داد. بعد از آن رایلی^[۱۶](۱۹۸۳) ثابت نمود کودکانی که لکنت می نمایند به دنبال طولانی شدن و پیچیده شدن جملات، لکنتشان افزایش می یابد. کاستلو^[۱۷](۱۹۸۳) روش درمانی شرطی را بر پایه افزایش طول بیان^[۱۸] توسعه داد. ریان (۱۹۸۴) یک برنامه شزطی به نام GILCU را بر اساس افزایش تدریجی طول و پیچیدگی بیانات توسعه داد که طی آن ریان گزارش نمود که این روش برای کودکان دبستانی با درصد موفقیت زیادی همراه است. به دنبال آن پرکینز(۱۹۹۲)^[۱۹] گزارش نمود افرادی که لکنت می نمایند احتمالاً به دنبال استفاده از بیانات ساده و کوتاه روان ترند. پس از آن استارک ودرگیونز(۱۹۹۷)^[۲۰] نیز گزارش نمودند که روانی گفتار با کنترل طول و پیچیدگی گفته ها و افزایش تدریجی آنها در طول درمان ایجاد می شود(۱۱). بر اساس بررسی و مطالعات انجام گرفته مطالعه ای مبنی بر تاًثیر روش درمانیGILCU در افزایش میزان روانی گفتار در گروه کودکان دبستانی دارای لکنت در جامعه ایرانی انجام نشده است. بنابراین محقق اثربخشی روش درمانی GILCU برروی این گروه از کودکان را مورد بررسی و تحلیل قرارداده است. لازم به ذکر است که با توجه به زمان بر بودن این روش در دامنه زمانی ۲۲ ماه در طول ۳ مرحله ایجاد، انتقال و تثبیت، پژوهشگر صرفاً به اجرای مرحله ایجاد اکتفا نموده است.
۱- ۳ اهمیت و ضرورت
اختلالات روانی گفتار، موضوعات بحث برانگیزی است که با وجود سالهای متمادی پژوهش هنوز از دیدگاه بسیاری از آسیب شناسان گفتار و زبان از پیچیده ترین اختلالات می باشد و آن را به عنوان اختلالی چند بعدی مطرح می نمایند. این اختلال منحصر به یک فرهنگ، زبان و یاگویش خاصی نیست و به طور کل طبق آمار و ارقام مختلف، یک درصد از جمعیت جهان لکنت می کنند. میزان بروز این اختلال در کودکی چند برابر شیوع آن در بزرگسالی است. برخی مطالعات در سال ۲۰۰۲ میزان شیوع لکنت در فاصله سنی ۱۸-۵ سال را %۹/۰ درصد محاسبه نمودند(۱۲). لکنت از عوامل متعددی تاثیر می پذیرد به طوریکه کیفیت آن در کودکان و بزرگسالان تفاوت های زیادی پیدا می کنند و به تدریج که کودک بزرگ تر می شود احتمال تداوم آن نیز بیشتر می شود. زمانی که لکنت به صورت مزمن در آید تاًثیر منفی بر رشد عاطفی – اجتماعی، تحصیلی کودک می گذارد. برخی کودکان هنگام لکنت شدید دچار اضطراب شده و ممکن است در برقراری ارتباط با دیگران مشکل پیدا کنند(۱۳). این عوامل ضرورت انجام مداخله مؤثر در کودکان دبستانی همراه با لکنت را برجسته تر و مهم تر می نماید. بنابراین ضرورت انجام این پژوهش به شرح زیر می باشد:
۱ . در دسترس نبودن پژوهش های علمی لازم در حیطه درمان کودکان دبستانی همراه با لکنت

2. ۲. عدم وجود برنامه منسجم برای درمان کودکان همراه با لکنت در سنین دبستان در ایران

۲۱

۱۴

۶

۱

۲۱

مقابله با تبعات تمدن

۰

۰

۲

۲

۰

۰

۲

۲

جدول ۵-۵ جدول توافقی کارکردها و سرمشقهای سیاستگذاری
کمک به توسعه و پیشرفت، به طور عمده در سرمشق توسعهگرا و تعریف هنجاری قرار میگیرد. وقتی در سرمشق شریعتگرا باشد (برای مثال بند ۴۳ سند سیاستهای فرهنگی) به مدیریت و توسعه اسلامی و وقتی در سرمشق واقعگرا و تعریف توصیفی (بندهای ۲۱، ۲۸ و ۵۶) باشد به عادات و هنجارهای لازم برای توسعه اشاره میکند. همچنین کمک به توسعه و پیشرفت با تعریف اسنادی (بندهای ۶۶ تا ۶۹) به جنبه های فرهنگی و مصرف فرهنگی توسعه توجه میکند.

آفرینش هنری، به طور عمده منطبق با تعریف اسنادی فرهنگ و سرمشق واقعگراست. در تعریف هنجاری و سرمشق شریعتگرا (بندهای ۹۲ و ۹۳) به طور خاص مربوط به استفاده مذهبی و تبلیغی از کالاهای هنری است. در سرمشق توسعهگرا (بندهای ۷۶ و ۷۸) به توسعه و تجهیر مجتمعها و تاسیسات مورد نیاز برای کالاها و محصولات فرهنگی و هنری اختصاص دارد.
پرورش اندیشه ها و استعدادها با تعریف هنجاری و در سرمشق شریعتگرا به معنای رشد استعدادهای وجودی و فطری انسانی آنچنانکه مذهب تعریف میکند است. اما در تعریف اسنادی، به معنای کمک به خلاقیتهای هنری است. در تعریف توصیفی (بندهای ۱۵، ۱۷، ۱۸ و ۱۹) پرورش استعدادها در معنای تفکر و تعقل و تربیت روحی و جسمی و دیگر امور انسانی است. همچنین در سرمشق توسعهگرا (بندهای ۱ و ۴۰) پرورش اندیشه ها و استعدادها در جهت توسعه و پیشرفت مورد توجه است.
مبارزه با ورود فرهنگهای بیگانه و استقلال ملی، در سرمشق شریعتگرا و سرمشق واقعگرا به نسبت مساوی قرار گرفته است. در سرمشق شریعتگرا، به جنبه های مذهبی و در دیگری به جنبه های عرفی فرهنگ بومی توجه میشود. همین مورد، وقتی در تعریف توصیفی (بندهای ۱۹، ۲۹ و ۸۷) به کار میرود به جنبه های هویتی ملی اشاره میکند.
کمک به تعاملات جهانی، در سرمشق شریعتگرا به ترویج مبانی دینی توجه دارد در حالیکه در سرمشق توصیفی به تعاملات فارغ از ارزشهای درونگروهی با کشورهای دیگر اشاره میکند. همین مورد، در تعریف هنجاری (بندهای ۵۵، ۶۰ و ۱۰۳) تکیه را روی ارزشهای مذهبی و دینی قرار میدهد.
حفظ سنتهای بومی، نیز در تعریف هنجاری و سرمشق شریعتگرا نسبت به وقتی که در تعریف توصیفی و سرمشق واقعگرا باشد، معنای متفاوتی میدهد. این مورد در تعریف توصیفی (بندهای ۱۴، ۵۱ و ۸۷) به زبان فارسی و فرهنگهای اقوام اشاره میکند.
ایجاد هویت و انسجام ملی، به طور عمده در تعریف هنجاری و در سرمشق شریعتگرا قرار میگیرد که معنای واضحی در بر دارد. اما همین مورد، به نسبت کمتر در تعریف توصیفی و سرمشق واقعگرا قرار میگیرد که به معنای در نظر گرفتن جنبه های ملی و عرفی هویت افراد جامعه است.
همگانی کردن و رفع حقوق فرهنگی، همانطور که ملاحظه میشود در تعریف اسنادی و سرمشق واقعگرا بیشتر مورد توجه بوده است. به این معنی که کالاها و محصولات فرهنگی و هنری باید در دسترس همهی افراد جامعه باشد. این مورد در تعریف هنجاری و سرمشق شریعتگرا (بندهای ۳، ۷ و ۲۵) به معنای ترویج و تبلیغ امور دینی و مذهبی است. در سرمشق توسعهگرا (بندهای ۷۶ تا ۷۸) منظور از همگانی کردن، توسعه و گسترش تجهیزات و تاسیسات و زیربناهای فرهنگی و هنری است.
حفظ تنوع فرهنگی و دموکراسی فرهنگی، چه در تعریف هنجاری و چه در تعریف توصیفی و همچنین چه در سرمشق شریعتگرا و چه در سرمشق واقعگرا به معنای در نظر گرفتن تکثر و تنوع آرا و هنجارها و سبکهای زندگی است. با این توضیح که در حالت هنجاری و شریعتگرا (بند ۷)، گر چه سیاست کلی، تبلیغ و ترویج امور دینی و هنجارهای متناسب با آن است، اما توصیه میشود که تنوع فعالیتهای فرهنگی و آزادیهای مشروع در چارچوب شرع در نظر گرفته شود.
حفظ نظام و ایجاد مشروعیت هم به طور کامل در تعریف هنجاری و در سرمشق شریعتگرا قرار دارد که این با توجه به مبانی ارزشهای و اصول نظام جمهوری اسلامی ایران این مورد قابل توضیح است.
همچنین تطهیر فضای عمومی و اصلاح جامعه به طور عمده در سرمشق شریعتگرا و تعریف هنجاری قرار گرفته است. این مورد وقتی در تعریف توصیفی (بندهای ۳۰ و ۴۲) باشد دربارهی اهمیت عوامل و زمینه های اجتماعی در بر طرف کردن اخلاقهای ناپسند اجتماعی خواهد بود. همچنین در سرمشق واقعگرا (بندهای ۴۸ تا ۵۰) به ناهنجاریهای اجتماعی تاکید خواهد کرد.
تربیت عمومی و اجتماعی کردن، نیز به طور عمده در تعریف هنجاری و سرمشق شریعتگرا قرار دارد. این مورد اگر در تعریف توصیفی و سرمشق واقعگرا (بندهای ۱۳، ۲۰ و ۲۸) بیاید به بر طرف کردن عادات مذموم و یا ترویج عادات و هنجارهای مناسب اجتماعی اختصاص مییابد.
مقابله با تبعات تمدن، آنچنانکه انتظار میرود در تعریف اسنادی قرار دارد که به معنای ایجاد فرصتها و زمینه های مصرف فرهنگی برای پر کردن اوقات فراغت گروه های مختلف جمعیتی است.

۵-۷- اعتبار^[۴۰]

آنچه از اعتبار در روش تحقیق مراد میشود، به طور خاص مربوط به ابزار سنجش است و اینکه آیا ابزار، صلاحیت و قابلیت اندازه گیری چیزی را که میخواهیم دارد یا نه؟ از این لحاظ میتوان در چند بخش راجع به اعتبار صحبت کرد.
اول – باید توجه کرد که جامعهی آماری انتخاب شده متناسب با عنوان تحقیق باشد. با توجه به عنوان این تحقیق که سیاستهای فرهنگی کنونی ایران را مد نظر دارد، نباید جامعهی آماری انتخاب شده، سیاستهای منسوخ یا قدیمی را در دستور کار قرار دهد. در این تحقیق، جامعهی آماری متناسب با موضوع انتخاب شده است.
دوم – باید کار تجزیه سوال به گونهای باشد که در نهایت همهی ابعاد موضوع مورد نظر سنجیده شود. برای این منظور، مطالعه دقیق ادبیات موضوع و همچنین کمک دیگر محققان و صاحبنظران کمک میکند. در این تحقیق با مطالعه ادبیات موضوع، در نهایت هشت متغیر انتخاب شده تا ابعاد مختلف سیاستهای فرهنگی را بررسی کند. به این شیوه، اعتبار محتوا گفته میشود و هولستی میگوید اگر هدف پژوهش توصیف محض باشد، معمولا اعتبار محتوا کافی است (هولستی؛ ۲۲۱).
سوم – پس از دقت در دو مورد اول و پس از بدست آوردن نتایج، میتوان نتایج را با معیارهای جا افتاده و انتظارات قبلی تطبیق داد. در این تحقیق، با توجه به اینکه سیاست فرهنگی بخشی از کارکرد نظام سیاسی مستقر است، و نظام جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر مبانی و ارزشهای اسلامی تشکیل شده، در نهایت سیاستهای فرهنگی نیز در این چارچوب خواهد بود. بنابراین نتایج بدست آمده نباید خارج از این چارچوب باشد.

۵-۸- پایایی^[۴۱]

منظور از پایایی این است که ببینیم آیا ابزار سنجش دارای ویژگی تکرارپذیری هست یا نه؟ یعنی در صورت تکرار عملیات تحقیق میتوان به نتیجه مشابهی رسید؟ به بیان دیگر اگر خصیصه مورد نظر را با همان روش تحت شرایط مشابه بیش از یک بار اندازه گیری کنیم، نتایج تا چه حد مشابه خواهند بود (ساروخانی؛ ۲۸۸). در تحلیل محتوا، کدگذاری میتواند منشا ناپایایی باشد. چرا که کدگذاران مختلف یا کدگذاری در شرایط مختلف، میتواند باعث شود متن یکسانی به طرق مختلف کدگذاری شود.
برآورد پایایی یک کار تحلیل محتوا به چند صورت انجام می‌شود:
اول- محقق و کدگذار یک نفر باشند. در این صورت، کدگذار با یک فاصله زمانی، دو کدگذاری برای داده های تحقیق انجام میدهد و میزان پایایی تحقیق را برآورد میکند
دوم- محققان و کدگذاران دو نفر یا بیشتر هستند که کار تعریف مقوله ها و کدگذاری را انجام میدهد. در این صورت، کدگذاری بین کدگذاران مقایسه میشود و پایایی تحقیق برآورد میشود.
سوم- محققان و کدگذاران به طور جداگانه کار شاخصسازی و کدگذاری را انجام میدهند. در این صورت نیز کدگذاری بین کدگذاران مقایسه میشود و پایایی تحقیق برآورد میشود.
در این تحقیق، محقق و کدگذار یک نفر و نوع اول کدگذاری به کار گرفته شده است. جهت برآورد پایایی، محقق با فاصله زمانی یک ماه، مجددا اقدام به کدگذاری داده ها کرده است.
حجم نمونه برای برآورد پایایی به این ترتیب به دست میآید:
n =  (۵-۱)
N: (تعداد موارد واحدهای محتوا در تحقیق) اندازه جمعیت
P: سطح توافق جمعیت