vpg………………………………………………………….. 29……
شکل ۱۴) سنتز RNA و ترجمه پروتئین …………………………………………………………………… ………………………………………………….. ۳۰
شکل ۱۵) مدل سنتز ssRNA پولوویروس ……………………………………………………………………………………………………………………… ۳۱
شکل ۱۶) مراحل ساخته شدن واحدهای ساختمانی و عملکرد ۳CD ^pro در این مرحله ……………………………………………….. ۳۲
شکل ۱۷) مراحل مرفوژنز پیکورنا ویرس ها ……………………………………………………………………………………………………………………… ۳۳
شکل ۱۸) کلیواژ اولیه پروتئین پیکورنا ویروس ها …………………………………………………………………………………………………………… ۳۶
شکل ۱۹) دیاگرام شماتیک ساختار ثانویه ………………………………………………………………………………………………………………………… ۳۷
شکل ۲۰) دندروگرافی براساس پروتئین VP₃ در پیکورنا ویروس ها ……………………………………………………………………………… ۳۸
شکل ۲۱) مقایسه توالی اسید آمینه ای در انتهای کربوسیلی از VP₁ در بین پاراکوویروس ها و CAV ………………………. 39.
شکل ۲۲) نتایج Plaque assay پاراکوویروس انسانی تیپ ۱ ……………………………………………………………………………………….. ۴۰
شکل ۲۳) ارتباط فیلوژنیک بین پاراکوویروس ها و ایزوله های تازه جداشده از ویروس L jungan درحیوانات……………..۴۲
فصل اول
کلیات………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۴۴

1. 1. بیان مساله…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۴۵

(۲-۱ فرضیه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………۴۶ . (۳-۱اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ۴۷
۱-۴)ضرورت انجام تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………………………۴۷
فصل دوم
مروری بر متون گذشته………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۴۸
فصل سوم
مواد و روش ها…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۵۱
(۱-۳آماده سازی میکروتیوب و سرسمپلرها…………………………………………………………………………………………………………………………۵۲
(۲-۳ مواد لازم برای تهیه سوسپانسیون ……………………………………………………………………………………………………………………………..۵۲

(۳-۳ جداسازی RNA و ساخت cDNA…………………………………………………………………………………………………………………………….53
(۴-۳سنتز cDNA…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………54
۳-۵) Compatent……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….55
۳-۶) ترا نسفورم………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………۵۶
Mini prep protocol ( 7-3 (استخراج پلاسمید)……………………………………………………………………………………………………………۵۸
PCR (8-3……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..58
(۹-۳ روش تهیه ژل آگارز………………………………………………………………………………………………………………………………………………………۶۰
(۱۰-۳ روش آماده سازی مارکر ۱kb……………………………………………………………………………………………………………………………………60
۱۱-۳)تکنیک الکتروفورز………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۶۱
(۱۲-۳تهیه بافر الکتروفورز ۱x………………………………………………………………………………………………………………………………………………61
(۱۳-۳روش استخراج DNA‌از ژل …………………………………………………………………………………………………………………………………….۶۱
فصل چهارم
نتایج…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۶۳
مقایسه blast برخی توالی های مثبت با توالی موجود در بانک ژنی…………………………………………………………………………………..۶۶
فصل پنجم
بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۷۹
بحث………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۸۰
نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………۸۴
توصیه ها و پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………………………………..۸۵
منابع………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۸۶
خلاصه انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………………….۱۰۰. اختصارات:
+ssRNA:plus sense single stranded RNA
EMCV:Encephalomyocarditis virus

همچنین به منظور سنجش میزان آمادگی مدیریت دانش در سازمان دانش محور مورد مطالعه (ستاد ویژه توسعه فناوری نانو) از پرسشنامه تهیه شده بر مبنای عوامل حیاتی موفقیت مدیریت دانش مستخرج شده استفاده خواهد شد.

۱-۷- جنبه جدید بودن و نوآوری

در این پژوهش چارچوب مفهومی جدید و بومی شده از مدیریت دانش در سازمان‌ها ی دانش محور بر مبنای عوامل حیاتی موفقیت مدیریت دانش در سازمان‌های دانش محور ارائه می‌شود.

۱-۸- واژگان تخصصی

مدیریت دانش: فرایند کشف، کسب، توسعه و ایجاد، تسهیم، نگهداری، ارزیابی و به کار گیری دانش مناسب در زمان مناسب توسط فرد مناسب در سازمان است که از طریق ایجاد پیوند بین منابع انسانی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و ایجاد ساختاری مناسب برای دست‌یابی به اهداف سازمانی صورت می‏پذیرد (خطیبیان، ۱۳۸۸).

سازمان دانش محور: سازمان‎های دانش محور سازمان‌هایی هستند که دارای ویژگی‏های زیر می‌باشند (OECD, 2000) :

• • این‌گونه سازمان‏ها از حجم زیادی از دانش استفاده می‎کنند.

• • اعضای حرفه‏ای این سازمان‏ها سطح بالایی از دانش را در اختیار دارند که نمی‌توان آن دانش را به گستردگی و سادگی به اشتراک گذاشت بدین مفهوم که اعضا دارای تخصص هستند و به راحتی نمی‌توان آن‏ها را جایگزین یکدیگر کرد.

• • به استقبال تغییر می‌روند و در برابر آن مقاومت نمی‏کنند و سازماندهی مجدد امری رایج در این‌گونه سازمان‏ها می‏باشد.

• • سرمایه اجتماعی از جمله تعامل، اعتماد، غیر رسمیت در سطح بالایی قرار دارد. «شما می توانید با هر کسی صحبت کنید، اگر ایده‏ای دارید حتماً آن را بیان کنید.”

• • به کارکنان رده پایین به عنوان منابع غنی ایده‏های جدید نگریسته می‌شود.

• • از هرکسی انتظار می‌رود در نوآوری مشارکت نماید.

• • دانش و ایده‏ها به طور فعال مدیریت می‌شوند.

عوامل حیاتی موفقیت: حوزه‎هایی که حصول نتایج رضایت‎بخش در آن‎ها، موفقیت سازمان را تضمین می‌کند. این عوامل در صورت عدم وجود در سازمان، باید ایجاد شده و در صورت وجود، پرورش یافته و توسعه یابند (Wong, 2005).
آمادگی مدیریت دانش: آمادگی مدیریت دانش توانایی یک سازمان، یک بخش یا یک گروه کاری به منظور اتخاذ موفقیت آمیز استفاده و نفع بردن از مدیریت دانش است (موسی خانی و همکاران، ۱۳۸۹) .

فصل دوم

مبانی نظری تحقیق

۲-مبانی نظری تحقیق

۲-۱-مقدمه

جهان امروز در حال ورود به اقتصاد دانش محور است. در این اقتصاد، مدیریت دانش و سرمایه‌های فکری جزء مهم‌ترین دارایی‌های سازمانی محسوب می‌شوند و موفقیت سازمان‌ها عمدتاً ریشه در قابلیت‌های فکری آن‌ها دارد (Finn & Torgeir, 2008) . دانش نخستین منبع راهبردی برای شرکت‌ها در قرن ۲۱ است. در محیط رقابتی فزاینده امروزه، دانش به عنوان منبع مزیت رقابتی سازمان‏ها تشخیص داده شده است. سازمان‏های موفق آن‌هایی هستند که به طور پایدار دارایی‏های دانش خود را مدیریت و ترکیب می‏ نمایند تا بتوانند فعالیت‏های عملیاتی خود را جهت رسیدن به اهداف خود به کار گیرند (Chen & Huang, 2007).
در جامعه دانش محور کنونی که دانش و کاربرد دانش حیاتی‏تر ین دارائی می‏باشد، بسیاری از سازمان‏ها و شرکت‏ها نیاز به مکتب استراتژیک جدید را حس می‏کنند تا بتوانند دانش را به عنوان منبع مهم نوآوری و عنصر بالقوه برای ایجاد مزیت رقابتی پایدار مدیریت کنند به نحوی که تعدادی از محققان عمیقاً براین باورند که از دست دادن دانش سازمانی ممکن است بازدهی و بهره‏وری سازمانی را کاهش، حافظه سازمانی را کم و یادگیری سازمانی را بین ببرد (Jansink et al , 2005).
چالش اصلی سازمان‌ها درک مدیریت دانش و چگونگی پیاده سازی آن است. امروزه بزرگ‌ترین آرزوی سازمان‌ها تعریف یک مدیریت دانش مناسب سازمان و اداره آن به یک روش موفق است. بی شک، سازمان‌های دانش محور باید در طراحی و به کار گیری مدیریت دانش، در نقش سازمان‌های پیشرو ظاهر شوند، و این امر مستلزم شناسایی عوامل حیاتی موفقیت و اقدام عملی بر مبنای این عوامل تأثیرگذار در مراحل مختلف طراحی و به کار گیری مدیریت دانش است.
در خصوص شناسایی عوامل حیاتی موفقیت مدیریت دانش در سازمان‌های دانش محور تحقیق سیستماتیکی صورت نگرفته است، اما این مطالعه بر مبنای تجارب سازمان‌های پیشرو در خصوص مدیریت دانش و مرور ادبیات، سعی در یافتن عوامل حیاتی موفقیت مدیریت دانش در سازمان‏های دانش محور و ارائه و توسعه یک چارچوب جامع از مدیریت دانش بر مبنای عوامل حیاتی موفقیت در این سازمان‏ها تمرکز دارد.
در این فصل ابتدا تاریخچه‌ای از مدیریت دانش و مطالبی در رابطه دانش و مقایسه آن با اطلاعات و داده، انواع دانش و ویژگی‌های دانش، مدیریت دانش و ضرورت آن، رویکردهای موجود نسبت به مدیریت دانش و فرایند های مدیریت دانش ارائه خواهد شد. سپس در رابطه با سازمان یادگیرنده و مدیریت دانش، نگرش دانش- محور به سازمان، سازمان دانش محور، مدیریت دانش در سازمان دانش‏محور و عوامل حیاتی موفقیت مدیریت دانش در سازمان‌های دانش محور توضیحاتی بیان می‌شود.

۲-۲-تاریخچه

در سال ۱۹۷۹، حسابدار سوئدی به نام کارل اریک سیوبی^[۲] که بعدها به عنوان یکی از بنیان گذاران علم مدیریت دانش معرفی شد، با پرسشی بزرگ روبرو گردید. دفاتر حسابداری (ارزش دفتری) یکی از شعبه‌های معروف سازمانی که او در آنجا کار می‌کرد، تنها یک کردن ارزش را نشان می‌داد. در حالی که ارزش واقعی سازمان به مراتب بیش از این‌ها بود. در این هنگام، وی متوجه شد که تراز نامه مالی شرکت، تنها ارزش دارایی فیزیکی آن را که شامل چند میز و ماشین تحریر بود نمایش می‌دهد، در حال یکه ارزش واقعی سازمان به شایستگی‌های کارکنان سازمان و چیزی که جمع کارمندان سازمان را به عنوان یک فکر و مغز جمعی تشکیل می‌دهند، وابسته است. سی وبی و دیگران این یافته را با نام «دارایی فکری» / «دارایی ناملموس» معرفی کرده و آن‌را در کنار دارایی‌های ملموس قرار دادند (افرازه، ۱۳۸۴).
در دهه گذشته، تمرکز سازمان‌ها و دانشمندان از جنبه‌های مالی سازمان به جنبه‌ها و فنون بهبود مدیریت دانش و توجه بیشتر به دانش و دارایی های نامشهود سازمان و نحوه مدیریت راهبردی دانش سازمان معطوف شده است. در این دهه، مدیریت سرمایه‌های فکری سازمان‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در مدیریت دانش، جهت بهبود کیفیت مدیریت اطلاعات و در نتیجه بهبود کیفیت مدیریت دانش سازمانی مورد توجه قرار گرفت. جهان امروز در حال ورود به اقتصاد دانش محور است. در این اقتصاد، مدیریت دانش و سرمایه‌های فکری جزء مهم‌ترین دارایی‌های سازمانی محسوب می‌شوند و موفقیت سازمان‌ها عمدتاً ریشه در قابلیت‌های فکری آن‌ها دارد (سهرابی و همکاران، ۱۳۸۹).

۲-۳- مقایسه داده، اطلاعات و دانش

مفاهیم داده، اطلاعات و دانش عبارتند از (مختاری، ۱۳۸۳) :
داده:حقایق، اعداد خام و دستورالعمل‌هایی هستند که انسان می‌تواند بالقوه آن‌ها را درک، تفسیر و تفهیم نماید و نیز آن‌ها قابلیت پردازش به کمک رایانه را دارند.
اطلاعات: داده‌هایی هستند که به سادگی قابل درک و تفسیر بوده و در زمینه مورد نظر معنادار هستند.
دانش: اطلاعات قابل درک و ارزشمندی است که در پرتو تجارب و بسترهای آگاهانه فرد شکل گرفته و نهادینه می‌شود.

شکل ۲‑۱- تفاوت داده، اطلاعات و دانش (مختاری، ۱۳۸۳)

دانش، دارای مشخصاتی است که آن را از دیگر دارایی‌های سازمان، متمایز می‌کند (Holsapple, 2003) :
• قدرت خارق‌العاده و بازدهی فزاینده: دانش، مشمول قانون بازدهی نزولی نیست. زمانی که از آن استفاده می‌شود، مقدار آن کم نمی‌شود. مصرف کنندگان می‌توانند مواردی را به آن اضافه کنند، بنابراین ارزش آن افزایش می‌یابد.
• پراکندگی، تراوش و لزوم به روز بودن: دانش هم‌زمان با رشد، شاخه شده و به اجزائی تقسیم می‌گردد. دانش پویاست و در واقع، اطلاعات کاربردی است؛ بنابراین سازمان باید پیوسته، پایگاه دانش خود را به روز کند تا بتواند آن را به عنوان منبعی برای مزیت رقابتی، حفاظت نماید.
• ارزش نامعلوم: تخمین تأثیر سرمایه گذاری در دانش به علت وجود جنبه‌های ناملموس بسیار مشکل است.
• ارزش نامعلوم به اشتراک گذاری: به طور مشابه، تخمین ارزش اشتراک دانش یا حتی اینکه چه کسی بیشتر از آن نفع می‌برد، دشوار است.
• وابستگی به زمان: مطلوبیت و اعتبار دانش ممکن است با زمان تغییر کند، بنابراین فوریت، قدمت، زوال پذیری و ناپایداری دانش، از ویژگی‌های مهم آن هستند.

۲-۴-انواع دانش

علوی^[۳] و لیدنر^[۴] در مقاله‌ای در سال ۲۰۰۱ به بیان انواع دانش، تعاریف آن‌ها و ارائه مثال برای ان‌ها پرداختند. به گفته آن دو محقق، نوناکا در سال ۱۹۹۴ دو بعد دانش در سازمان را توضیح داد: ضمنی و صریح، که دانش ضمنی رشد در عمل، تجربه و شرکت در بافت خاص دارد و شامل عناصر ذهنی، عقیده‏ها، پاردایم ‏ها و دیدگاه‏های فرد می‏باشد. عنصر فنی شامل داشته‏های عینی، چگونگی و مهارت‏هایی است که در محیط خاص به کار برده می‏شود. دانش صریح بعدی از دانش است که تولید، کدگذاری و در فرم‏های سمبولیک و زبان طبیعی مکاتبه می‏شود.
دانش را همچنین از دیدگاه وجود داشتن در فرد یا جمع می‏توان دید. دانش فردی به وسیله فرد تولید و در آن وجود دارد. نوناکا و افراد دیگر از جمله اسیندر خیلی زیاد قائل به تمایز دانش ضمنی و صریح و دانش فردی، جمعی هستند اما توضیح جامعی برای روابط درونی انواع متفاوت دانش ارائه نکرده‌اند.
یک جنبه مسئله دار احتمالی در تفسیر این طبقه‏بندی این فرض است که دانش ضمنی با ارزش ‏تر از دانش صریح است، تعداد خیلی کمی ریسک کرده‏اند و دانش صریح را با ارزش‏تر دانسته‏اند، دیدگاهی که اگر پذیرفته شود مطلوب فرایند مدیریت دانش ناشی از تکنولوژی می‎‏باشد یعنی از تکنولوژی در تفسیر و توضیح، ذخیره‏سازی و انتشار دانش استفاده می‏شود.
دانش ضمنی پس زمینه مورد نیاز برای تعیین ساختار برای توسعه و تفسیر دانش صریح می‏باشد. رابطه پیچیده دانش ضمنی و صریح بیان می‏کند که تنها افراد با سطح الزامی دانش مشترک می‏توانند به درستی دانش خود را مبادله نمایند. دانش ضمنی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، اما باز نتوانسته است منافع سازمان را برآورد سازد و سازمان را در چالش‏های خود یاری نمایند. دانش صریح به واسطه قابلیت ضبط شدن از مشروعیت بیشتری برخوردار است. این امر تصمیم‏گیرندگان را به دانش صریح علاقه‏مند می‏سازد زیرا بیشتر قابل توصیف است.

روش کیو هم شیوه گردآوری (مرتب‌سازی کیو) و هم شیوه تحلیل داده‌ها (تحلیل عاملی کیو) را داراست. تفاوت اصلی آن با سایر روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی در این است که به جای متغیرها، افراد را تحلیل می‌کند و بنابراین به نوعی سنخ‌شناسی دست می‌یابد. (خوشگویان فرد،۱۴:۱۳۸۶)

۱٫۱٫۳ انواع روش کیو
روش کیو را می‌توان به دو نوع “با ساختار” و “بی‌ساختار” تقسیم کرد. “کرلینجر” در این باره می‌گوید: “دسته‌بندی کیویی بی‌ساختار مجموعه‌ای از ماده‌هایی است که بدون توجه خاص به متغیرها یا گروه‌های زیربنایی ماده‌ها گردآوری شده است. به طوری نظری، در یک دسته‌بندی کیویی بی‌ساختار هر نمونه‌ای از ماده‌های همگون را می‌توان به کار برند. مفهوم آن ساده است. تعداد زیادی از بیان‌ها را از منابع مختلف بیانی انتخاب کرده و در دسته‌بندی کیویی قرار می دهند … به طور نظری، یک جامعه نامحدود از ماده‌ها وجود دارند، و انتظار می‌رود مجموعه ماده‌هایی که توسط پژوهش‌گر در دسته‌بندی کیویی به کار بسته می‌شود، معرفی از این جامعه ماده‌ها باشد.
سپس از افراد خواسته می‌شود برای توصیف خود آن‌طور که فکر می‌کنند هستند، آن‌گونه که دیگران آنان را می‌بیندد، و غیره، کارت‌ها را دسته‌بندی کنند. کارت‌ها به صورت یک توزیع کیو دسته‌بندی می‌شوند، همبستگی متقابل دسته‌ ها محاسبه می‌شود، و تحلیل اصلی بر همبستگی‌های بین اشخاص یا تحلیل عامل یا خوشه متمرکز می‌گردد. ( بدیعی،۱۳۷۰ به نقل از کرلینجر، ۳۰۶ : ۱۳۷۶)
کرلینجر در ادامه در خصوص دسته‌بندی کیویی با ساختار می‌گوید: “در یک دسته‌بندی کیویی با ساختار، متغیرهای یک “نظریه” یا متغیرهای فرضیه یا مجموعه فرضیه‌ها، بر اساس اصول طرح آزمایشی و تحلیل واریانس در یک مجموعه تشکیل می‌شوند.
ساختار دادن به دسته‌بندی کیو در واقع به معنای وارد کردن یک “نظریه” در آن است. به جای ساختن ابزارهایی برای اندازه‌گیری خصایص افراد، آن‌ها را به گونه‌ای می‌سازیم که"نظریه‌ها” را متجلی کنند. (بدیعی، ۱۳۷۰ : ۲۳۴-۲۰۵)
این تحقیق از نوع Q “با‌ساختار” است، یعنی گویه‌ها برمبنای نظریه‌های دین و رسانه ساخته شده‌اند.
۲٫۳ تکنیک تحقیق
فن یا تکنیک، وسیله یا ابزاری است که محقق در طول طی کردن روش و در مقاطع خاصی برحسب مورد نیاز برای سهولت رسیدن به مقصد، آن را مورد استفاده قرار می‌دهد و بعد رها می‌کند. تکنیک همیشه مورد استفاده روش است و باید محقق را در راه رسیدن به حقیقت علمی یاری رساند. (نقیب السادات ، ۱۳۸۴:۳۴)
در تحقیق حاضر از تکنیک پرسش‌نامه جهت جمع آوری اطلاعات استفاده شده است. در این تکنیک با توجه به جامعه آماری پرسش‌نامه به پاسخگویان داده می‌شود تا به سؤالات مطرح شده پاسخ دهند و با توصیف و تبیین داده‌های جمع‌ آوری شده از پرسش‌نامه حاصل کار ارائه می‌شود. (ترزال، ۲۰۰ : ۱۳۷۷)
۳٫۳ نحوه گردآوری داده‌ها
در این تحقیق گویه‌ها از دل ادبیات تحقیق، نتایج تحقیقات پیشین و هم‌چنین نظریه رسانه‌‌‌‌‌ و دین گردآوری شد. در این تحقیق گویه‌ها در چهار حوزه چگونگی حضور دین در رسانه، محتوا، اجرا، و ارائه برنامه‌های دینی تلویزیون طراحی شد و از طریق پرسش‌نامه‌هایی که در میان ۱۵ استاد ارتباطات و ۱۵ کارشناسان مسائل دینی توزیع شد و مورد سنجش قرار گرفت. پاسخ‌ها با کمک برنامه رایانه‌ای کوانل و با بهره گرفتن از آزمون نمره استاندارد z و بار عاملی، تحلیل شد.
۴٫۳ جامعه آماری، انتخاب نمونه تحقیق
برخلاف تحقیق پیمایشی که پاسخ‌گویان به گونه‌ای انتخاب می شدند که معرّف جمعیت آماری مورد نظر باشند. در روش کیو پاسخگویان به گونه‌ای انتخاب می‌شوند که دارای ویژگی مشترک باشند ولی گویه‌های تحقیق از بین جمعیت آماری مورد نظر به ترتیبی انتخاب می‌شوند که معرف آن حوزه مورد نظر باشد. پس از جمع‌ آوری گویه‌ها قضاوت ۲ یا ۳ نفر در خصوص متناسب بودن گویه‌ها ضروری است. (بدیعی، ۱۶۲ : ۱۳۸۱)
جامعه آماری این پژوهش را کلیه اساتید رشته ارتباطات دانشگاه‌های تهران، علامه طباطبایی، امام صادق علیه السلام، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و همچنن کلیه کارشناسان مذهبی صدا و سیما تشکیل می دهند. نمونه گیری در این تحقیق به روش هدفمند انجام شده است. حجم نمونه در این پژوهش ۱۵ نفر از استاد ارتباطات و ۱۵ نفر از کارشناسان مسائل دینی می­باشند.
۵٫۳ تکنیک‌های آماری مورد استفاده برای توصیف و تحلیل داده‌ها
یکی از نقاط قوت روش کیو امکانات تحلیلی آن است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها نرم‌افزار آماری کوانل، ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل عاملی را محاسبه می‌کند. کرلینجر در کتاب مبانی پژوهش در علوم رفتاری می‌گوید که تحلیل عاملی را به سبب نیرومندی‌، ظرافت و نزدیکی آن به هسته اصلی علمی می‌توان ملکه روش‌های تحلیل نامید. محاسبه بار عاملی و وزن، کمک می‌کند تا افرادی را که مشابه یکدیگر به گویه‌ها پاسخ داده‌اند‌، مشخص کرد. این کار در بسیاری از موارد به پژوهش‌گر این امکان را می‌دهد که افراد هم‌فکر را دسته‌بندی و مشخص کند. (بدیعی، ۱۳۸۱: (۱۶۳
۶٫۳ آرایه نمرات استاندارد
برنامه رایانه ای کوانل ، پس از محاسبه ضرایب همبستگی پیرسون، بار عاملی و وزن، آرایه گویه‌ای تحقیق با محاسبه نمرات Z یک بار به ترتیب شماره گویه‌ها و بار دیگر به ترتیب از بیشترین نمره Z تا کمترین نمره Z را نشان می‌دهد. (بدیعی، ۱۷۰ : ۱۳۸۱ )
در دسته‌بندی کیو با ساختار یک‌سویه می‌توان با بهره گرفتن از آزمون یک‌سویه واریانس و آزمون شفه میانگین نمرات هر گویه را با یکدیگر مقایسه و تفاوت بین میانگین هر گروه را آزمون کرد.
در دسته‌بندی کیو با ساختار چند سویه نیز می‌توان با بهره گرفتن از آزمون فاکتوریال واریانس و آزمون شفه میانگین نمرات هر گویه با یکدیگر مقایسه کرد و تفاوت میانگین گروه‌ها را سنجید.
نکته: اگر در تحقیق بخواهیم دو یا چند گونه از بین پاسخگویان انتخاب کنیم، برنامه کوانل ضریب همبستگی هر گونه، تفاوت نمرات استاندارد دو گونه (Z) و عبارات مورد توافق دو گونه را ارائه می‌دهد.
عبارات مورد توافق گویه‌هایی هستند که اختلاف تفاوت نمرات Z دو گونه پاسخ‌گو بین مثبت و منفی ۱ نمره استاندارد باشد. گویه‌های مورد اختلاف نیز، گویه‌هایی هستند که اختلاف نمرات استاندارد بین آن‌ها بیشتر از مثبت ۱ و یا کمتر از منفی ۱ باشد. (بدیعی، ۱۸۰ : ۱۳۸۱)
۷٫۳ سنجش ضریب قابلیت اعتماد یا پایایی تحقیق
یکی از مسائلی که محققان با آن روبه رو هستند، چگونگی اعتماد به کیفیت داده‌ها است. کیفیت داده‌ها تا حد قابل ملاحظه‌ای نشان‌دهنده قابل اعتماد بودن روش اندازه‌گیری مورد استفاده است. “گزاره اصلی قابلیت اعتماد (پایایی) بسیار ساده است: ابزارهای اندازه‌گیری به کار برده شده باید تا حد زیادی نسبت به زمان‌، مکان و شرایط ثابت باشند.” (رایف و همکاران، ۱۱۹ : ۱۳۸۱)
روش‌های محاسبه پایایی در روش کیو، چیزی متفاوت از محاسبه پایایی در روش پیمایشی نیست. مهمترین و رایج‌ترین روش‌های محاسبه پایایی، روش‌های آزمون–آزمون مجدد و روش سوال‌های کنترلی است. در روش آزمون–آزمون مجدد، از تعدادی از پاسخ‌گویان (حدود ۲۰ درصد) با فاصله حدود یک ماه خواسته می‌شود که مجدداً اقدام به پرکردن پرسش‌نامه کنند. در روش دوم که در این پژوهش نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، در هر یک از محورهای مورد سنجش سؤال‌هایی طراحی شد که به ظاهر متفاوت ولی دارای مفاهیم و معانی یکسانی بودند و انتظار می‌رفت که پاسخ‌گویان، امتیازهای مشابهی به آن‌ها بدهند. بدین صورت که اگر مثلاً فرد شماره ۲ که به تصادف از میان پاسخ‌گویان، انتخاب شده بود، گویه شماره ۲ را به همین ترتیب علامت زده باشد که گویه شماره ۲۸٫ به این گویه‌ها، گویه‌های کنترل گفته می‌شود. برخی از گویه‌های کنترل در این پژوهش عبارت بودند از : گویه‌های (۲و۲۸) ، (۴۲و۲۷)، (۹و۴۴)
بررسی پاسخ‌های ۸ نفر از پاسخگویان که به تصادف از میان کل جامعه آماری (۳۰نفر) انتخاب شده بودند، نشان داد که پاسخ‌گویان ، به دقت به پرسش‌ها پاسخ داده‌اند.
۸٫۳ سنجش اعتبار یا روایی تحقیق
اعتبار یک تحقیق در معنای کلی آن ، پاسخ به این سؤال است که آیا شاخص‌ها و معیارهایی که برای سنجش پدیده مورد نظر تهیه شده‌اند، از دقت و جامعیت لازم برخوردارند یا نه؟ اعتبار به دو نوع درونی و بیرونی تقسیم می‌شود که اعتبار درونی، خود دارای چهار زیر مقوله اعتبار صوری، همراه، سازه و … پیش‌بینی کننده است. (رایف و همکاران، ۱۵۸ : ۱۳۸۵)
اعتبار بیرونی، عموماً به چگونگی جمع‌ آوری داده‌ها و قابلیت تعمیم آن‌ها اشاره دارد. برای شناسایی و سنجش اعتبار ابزارها و بالطبع نتایج پژوهش حاضر، از اعتبار صوری استفاده شد؛ به این صورت که پرسش‌نامه اولیه تحقیق به تأیید دو تن از استادان روش تحقیق و دو تن از استادان ارتباطات رسید و پرسش‌نامه نهایی پس از اعمال نظرات آنان تدوین و توزیع شد. با توجه به این نکته که گویه‌های تحقیق از دل نظریه‌ها استخراج شده‌اند پژوهش دارای اعتبار سازه نیز هست. نتایج یک تحقیق زمانی دارای اعتبار همراه است که سنجه‌های آن تحقیق با تحقیق مشابه مشترک باشد. تعدادی از سنجه‌های این تحقیق با تحقیق مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها مشترک است. لذا این تحقیق اعتبار همراه دارد.
اعتبار بیرونی و اجتماعی به ارزیابی اهمیت اجتماعی محتوای مورد بررسی بستگی دارد به این ترتیب که متن مورد تحلیل برای اجتماع اهمیت داشته باشد و طبقه‌بندی مقولات نزد دانشگاهیان معنی‌دار باشد. (رایف و دیگران ، ۱۵۸:۱۳۸۵)
موضوع انتخاب شده بی‌شک در سطح جامعه دارای اهمیت و محل بحث و گفت و گو در میان تمامی اقشار است. از این رو تحقیق حاضر دارای اهمیت اجتماعی قابل توجهی است.
از حیث اعتبار بیرونی و قابلیت تعمیم نیز می توان گفت که تحقیقاتی که با روش کیو انجام می‌گیرند، ادعایی مبنی بر تعمیم نتایج را ندارند.
۹٫۳ گویه‌های تحقیق
در این تحقیق، گویه‌ها به تفکیک چهار حوزه‌ چگونگی حضور دین در رسانه، محتوا، اجرا، و ارائه طراحی ‌شده‌اند.
۱٫۹٫۳ حوزه چگونگی حضور دین در رسانه
۱- از جمله چالش‌های مهم تلویزیون در پخش برنامه‌های دینی تعارض ذاتی دین با سرگرمی و سقوط مفاهیم معنوی دین در اثر روی آوردن به قالب‌های سرگرم کننده می‌باشد.
۲- تلویزیون دینی می‌تواند جانشین ارتباطات سنّتی (منبر، وعظ، خطابه ) شود؛ به‌طوری‌که نیازی به برگزاری مراسم مذهبی و ارتباطات چهره‌به‌چهره نباشد.
۳- از آنجایی که مواجهه‌ انسانی و چهره به چهره شرط لازم در تبلیغات دینی است ، تلویزیون باید از ورود به عرصه‌ تبلیغات دینی خودداری کند.
۴- تلویزیون با تقلیل‌گرایی، کوچک ساختن مفاهیم مقدس، تقدس‌زدایی و …. نمی‌تواند ابزار مناسبی برای ترویج دین باشد.
۵- تلویزیون ایران بعد از انقلاب به دلیل سیاسی شدن، با پخش محتوای دینی بیش از اینکه بر دین‌پذیری مردم موثر باشد، بر دین‌گریزی آن‌ها اثر دارد.
۶- در ایران به دلیل اعتماد مردم به تلویزیون، تبلیغات دینی بر مردم تأثیر مثبتی دارد.
۷- دیندار کردن مردم از طریق تلویزیون در صورتی امکان‌پذیر است که حداقلی از امکانات و تعاملات و همکاری‌ها توسط خانواده و سایر نهادهای اجتماعی ( خانه، مدرسه، دانشگاه، محل کار) فراهم شده باشد.
۸- استفاده از تلویزیون برای گسترش مفاهیم دینی، رواج نوعی عوام‌گرایی دینی است که عملاً در مقابل اسلام نخبگان واقع می‌شود.
۹- استفاده از تلویزیون را فقط می‌توان محدود به پراکنش و انتشار مباحث دینی دانست نه تعمیق آن مباحث.
۱۰- تلویزیون در ذات خود واجد هویت فرهنگی مستقلی نیست و ماهیتی کاملاً ابزاری دارد و این ابزار می‌تواند در اختیار مفاهیم و مضامین دینی قرار گیرد.
۱۱- تلویزیون در ذات خود میل به سکولاریسم دارد ، بنابراین در ارائه برنامه های دینی دچار تکلف و سردرگمی می‌شود.
۱۲- تلویزیون عامل مهمی در “ایجاد” نگرش دینی در مخاطبان است.
۱۳- تلویزیون عامل مهمی در"تغییر” نگرش دینی در مخاطبان است.
۱۴- تلویزیون عامل مهمی در “تقویت” نگرش دینی موجود مخاطبان است.
۱۵- رشد فزاینده‌ دانش مذهبی و اطلاعات دینی توده‌ها از طریق رسانه‌ها باعث تنزّل جایگاه و کاهش موقعیت فکری و اجتماعی متخصّصان مذهبی می‌شود.
۱۶- ورود تلویزیون در عرصه تبلیغات دینی باعث به هم‌ریختگی نقش‌ها و وظایف میان رسانه‌ها و نهادهای مذهبی می‌شود.

در حدیثی دیگر از امام جعفر صادق(ع) آمده است که: «الرضاع واحد وعشرون شهراً فما نقص فهو جور علی الصبی. یعنی طول دوره شیر دهی مادر به طفل، ۲۱ ماه است و هرچه از این مدت کاسته شود به منزله ستمی بر کودک است» (همان).
امام محمد غزالی در زمینه شیر دادن به نوزاد می گوید: «پدر باید جهد کند تا آن دایه ای که وی را شیر می دهد به صلاح و حلال خوار بود که خوی بد از دایه سرایت نکند» (همان: ۱۱۷).
۸: کنترل جمعیت و تنظیم خانواده:
تنظیم خانواده امروزه به عنوان یکی از بندهای اساسی حقوق بشر و از اجزاء حیاتی توسعه پایدار شناخته شده است و علاوه بر زنان و مردان، خانواده وملتها را پوشش می دهد. سازمان بهداشت جهانی تنظیم خانوداه را اینگونه تعریف می کند «برنامه ریزی زوجین برای دستیابی به اهداف باروری به صورت آگاهانه، مسئولانه و داوطلبانه؛ که به منظور ارتقای تندرستی و بهزیستی خانواده انجام می گیرد. در این تعریف تنظیم خانواده مترادف با تحدید موالید نیست (محمودیان، ۱۳۸۳: ۱۵۳).

در زمینه برنامه تنظیم خانواده، موافقت و مخالفت با آن مباحث زیادی در اسلام صورت گرفته است. هر دو گروه برای اثبات مدعای خود، از آیات قرآن واحادیث استفاده می کنند.
۸-۱: موافقان کنترل جمعیت:
موافقان برنامه تنظیم خانواده از دو شیوه در اثبات مدعای خود سود جسته اند:

• • استفاده از نصوص و ادله شرعی.

• • بر اساس داده های جمعیتی و نظریات کارشناسان و یا در قالب مسائل جدید.

نظریات موافقان کنترل جمعیت چه در میان شیعه و چه در میان اهل سنت سمت و سوی واحدی دارد. به هر روی مدعای اصلی آنها این است که هر چند دلایل و شواهد زیادی بر توجه شریعت مقدس اسلام به مسئله حفظ و ترغیب بر افزودن نسل مسلمانان وجود دارد اما در جنب این مسئله باید توجه داشت که هدف شریعت اسلام تنها بر افزودن نسل، بدون عنایت به وضعیت دینی،تربیتی، و اجتماعی نسل مسلمانان نیست در واقع هدف، توجه به کیفیت نسل است (طلعتی، ۱۳۸۳: ۱۲۸-۱۲۶). روش عزل از روشهایی است که در زمان پیامبر استفاده می شده و این احتمال وجود دارد که از قبل از اسلام نیز این روش در میان اعراب وجود داشته است و بزرگانی چون علی(ع)، غزالی ، ابن قیوم نیز استفاده از این روش را منع نکرده اند و چون روش عزل از دیدگاه اسلام رد نشده است می توان گفت که بقیه روشها هم می‌تواند مورد پذیرش باشد.
ابن قیوم از محققان مسلمان با این دلیل که، اگر روش عزل یک عمل غیر قانونی بشمار می رفت پس چرا در زمان پیامبر استفاده می شده و اینکه درهیچ جای قرآن مخالفت صریحی با آن نشده، استفاده از این روشها را مجاز می شمرد (مهتاب کریم،۲۰۰۴: ۴۷).
از بررسی نظریات علما و فقهای اسلامی (شیعه وسنی) چنین بر می آید که نظر اکثریت آنها اعمال شیوه های جلوگیری از حاملگی در مرحله قبل از انعقاد نطفه ممنوع نیست به شرطی که:

• • جلوگیری بدلیل عوامل معقول و مشروع باشد.

• • موجب لطمه وارد آمدن به سلامت مادر نشود.

• • رضایت زوجه قبلا جلب شود (کتابی،۱۳۵۸: ۱۳).

محمد شلتوت در کتاب آئین اسلام و تنظیم خانواده خود متذکر شده است که« دین اسلام هرگز خواهان یک اکثریت ضعیف و ناتوان نیست بلکه خواهان آن است که اجتماع اسلامی یک اجتماع سالم و نیرومند باشد و این امر تنها از راه تنظیم خانواده امکان پذیر است» (همان: ۱۹).
در اسلام استفاده از وسایل جلوگیری از باروری بطور عمده در متن خانوداده و ازدواج مورد توجه قرار می گیرد. قرآن و شریعت دو منبع عمده در اسلام بشمار می روند. در هر دوی این منابع اشاراتی به مساله ازدواج شده است. در هر دو منبع ازدواج و تشکیل خانواده، مأمن و جایگاهی برای به آرامش رسیدن افراد می باشد و هدف از ازدواج را تنها تولید مثل نمی دانند. در قرآن آیاتی در مورد ازدواج موجود می باشد که در ذیل آورده شده است:

• • از نشانه های خداوند این است که برای شما همسرانی را از خود شما بوجود آورد تا اینکه با آسایش در کنار هم زندگی کنید و در میان شما دوست داشتن و رحمت برقرار باشد (روم، ۲۱).

• • خداوند است که شما را از روح مجرد بوجود آورد و برای شما همسرانی قرار داد تا با آنها به آرامش برسید (اعراف، ۱۸۹).

• • خداوند برای شما از جنس خودتان همسرانی بوجود آورد که از بطن آنها فرزندان و نوه هایی نصیب شما خواهد شد (نحل، ۷۲).

بر این اساس وسایل جلوگیری به خانواده ها کمک می کند تا به آرامش مورد نیاز خود برسند. بحث اصلی اندیشمندان مسلمان در این قالب می گنجد که اسلام یک مذهب میانه رو است و اصول آزادی و اختیار در آن وجود دارد (رودی فهیمی،۲۰۰۴).
در قرآن شواهدی مبنی بر اینکه کنترل فرزندان قدغن است وجود ندارد. از طرفی شوهر و همسر را در زمینه تعداد فرزندان و فاصله میان آنها با هیچ مانعی روبرو نکرده است. عمران چنین اظهار می کند که در تمامی نهادها و قوانینی که اسلام آنها را مورد خطاب قرار داده، استفاده از این روشها می بایست با غرایز و فطرت انسان هماهنگی داشته باشد. عمران در این زمینه از قرآن نقل قولهایی را بیان می کند:

• • خداوند برای شما راحتی و آرامش را مطلوب می داند وسختی را نامطلوب. (بقره، ۱۸۵).

• • خداوند در دین هیچ سختی را برای شما قرار نداده است. (حج، ۷۸).

اگر باروری زیاد منجر به این شود که سلامتی مادر و پدر را به خطر بیاندازد و از لحاظ اقتصادی موجب بدهکاری و سختی پدر شود یا اینکه پدر توانایی این را نداشته باشد که بتواند فرزندان زیاد را تأمین کند مسلمانان این اجازه را دارند که باروری خود را تنظیم کنند (رودی فهیمی به نقل از عمران، ۲۰۰۴: ۴).
اندیشمندان ومحققان اسلامی توصیه های قرآن مبنی بر شیر دادن به بچه به مدت دو سال را بهترین دلیل برای اثبات این امر می دانند که استفاده از وسایل جلوگیری در اسلام با هیچ مانعی روبرو نیست. البته با بیان این فرض که استفاده از آن هیچ خطری نداشته باشد. آیه ۲۳۳ سوره بقره که می فرماید : مادران دو سال تمام فرزندان خود را شیر دهند برای اثبات این مدعا کافی باشد.
آیت الله سید محمد کاظم یزدی در کتاب العروه الوثقی، که رساله ای است مرجع و بیشتر فقهای بزرگ بر آن حاشیه زده اند، پیشگیری را مجاز دانسته اند و مراجع بزرگ از جمله امام خمینی نیز همین فتوی را تأیید کرده اند. آیه الله خویی (ره) نیز در رساله منهاج الصالحین همین نظر را دارد. در این زمینه فقهای اهل سنت نیز پشگیری را جایز می شمرند (احمدی، ۱۳۸۳: ۲۰۷).
۸-۲: مخالفان کنترل جمعیت:
ادله ای که مخالفان کنترل جمعیت بر ادعای خود اقامه نموده اند عمدتاً بر اصول و مبانی اولیه شریعت اسلام مبتنی است. آنان با بهره گیری از ادله شرعی مانند آیات، روایات و دیگر ادله فقهی، در صدد اثبات این مطلب اند که نظر اسلام بر افزایش نسل مسلمانان است. بنابراین هر برنامه ای که در صدد تحدید از افزایش نسل مسلمین باشد از نظر شرع مردود است.
روایات بسیاری در اسلام نشان می دهند که جلوگیری از پیدایش نسل یا باروری کاری مذموم است. پیامبر اکرم می فرماید:
«من مات بلا خلف فکان لم یکن فی الناس و من مات و له خلف فکانه لم یمت. آنکس که بمیرد و جانشینی وفرزندی نداشته باشد گویی در جامعه انسانی زنده نبوده است و آنکس که بمیرد وفرزندی داشته باشد آنچنان است که گویی نمرده است».
امام علی (ع) می فرماید:
« به هنگامی که خداوند به بنده ای اراده خیر ونیکی فرماید او را نمی میراند تا او خلف و جانشینی را از خود ببیند.»
در سخنی از پیامبر اکرم آمده است:
« زنی که از نظر صورت نازیباست از زنی که زیبا روی که عقیم است برای همسری مناسب تر است».
روایات بسیاری در اسلام نشان می دهند که توصیه شده است فرزندان بسیار باشند و آدمی از خداوند نسل بسیار طلب کند.
در سخنی از پیامبر اکرم چنین آمده است که فرمود:
«اکثرا والولد، اکاثرکم لامم غذاً. پیامبر از افتخارات خود را بیشتر بودن تعداد امت خود نسبت به دیگر امتها می داند حتی اگر بصورت سقط جنین بوده باشد». ( :۱۴۹).
در کلام عمربن خطاب به صراحت دیده می شود:
«النساء تنکح للولد. یعنی غایت نکاح حصول فرزند است». ( طلعتی،۱۳۸۳: ۹۴).

طبق مقدمات فوق تقریر صدرا از دیدگاه متکلمین این گونه است که اجسام از حرکت و سکون ـ که هر دو حادثاندـ خالی نیستند. و هر چیزی که از حوادث خالی نباشد، خود نیز حادث است. از این رو همه اجسام حادثاند و هر حادثی نیازمند محدِث است. پس محدِث آن به خاطر استحاله دور و تسلسل غیر جسم و جسمانی است و آن همان باری تعالی است.^[۳۰۴]
ب) تقریر برهان متکلمین در کتب کلامی
عالم حادث است، پس باید علت و پدیدآورندهای داشته باشد. حال اگر آن علت و پدیدآورنده خود نیز حادث باشد و به موجود قدیمی منتهی نشود، تسلسل یا دور لازم میآید. تسلسل ودور محال است. پس باید به پدیدآوری قدیم منتهی گردد. مطلوب ثابت شد؛ زیرا قدیم بودن مستلزم واجب بودن است.^[۳۰۵]
باید افزود که تقریر این برهان براساس اسلوب متکلمین که ملاک نیازمندی معلول به علت را حدوث میدانند و حرکت را تنها در اعراض می بیند، خالی از اشکال نیست. اشکالاتی که بر این برهان وارد شده است به شرح ذیل است:
۱ـ حدوث، علت نیازمندی معلول به علت نیست؛ زیرا حدوث وصف وجود است و در تحلیل عقلی متأخر از وجود و به عبارتی بعد از وجود است. از این رو اگر علت نیاز و حاجت حدوث باشد، آنگاه حدوث باید چند مرتبه مقدم بر خود، وجود داشته باشد و در نتیجه محذور دور مضمرـ تقدم شیء بر خودش ـ پیش میآید.^[۳۰۶]
۲ـ اگر دلیل احتیاج جهان به خداوند حدوث آن باشد، بر فرض اینکه ماده را نیز حادث بگیریم نه ازلی، آنگاه زمانی که عالم جسمانی حادث شد و از کتم عدم بیرون آمد، دیگر نیاز به مبدأ فاعلی نخواهد داشت. زیرا دیگر حدوثی وجود ندارد تا علت نیازمندی عالم به مبدأ فاعلی و هستی گردد؛ زیرا چیزی که برای اولین بار حادث شد، دوباره به وجود نمیآید تا از پدیده بودنش استدلال بر نیازمندی او شود.^[۳۰۷]

4. 4. از آنجایی که متکلیمن قائلند عالم جسمانی تنها در اوصاف و اعراض خود حادث است و از همین بعد نیز نیازمند محدث میباشد. بنابراین این برهان از پاسخگویی به کسانی که شبهه ازلیت ماده را مطرح می کنند، عاجز است.^[۳۰۸]

۴). برهان حدوث تنها به محدثی که قدیم است ختم می شود حال آن که از اثبات وجوب موجود قدیم عاجز است.^[۳۰۹]
حل اشکالات برهان حدوث توسط صدرا
صدرا اشکالات وارد شده بر برهان حدوث را با توسل به حرکت جوهری رفع و دفع می کند. وی با اثبات حرکت جوهری، تجدد و تغییر را به جوهر و ذات متحرکها نسبت میدهد. از این رو تمام امور موجود در عالم طبیعت پیدرپی در حال تغییر و دگرگونی است و آنی عالم آرامش و ثبات ندارد و به تبع حرکات و سیلان در جوهر و ذات اشیاء، اعراض و اوصاف نیز در حرکت و تحولند و عالم جسمانی با همه آنچه که در آن هست، در هر آنی زوال پذیر است. بنابراین سراسر عالم جسمانی به عنوان یک وحدت شخصی در سیلان و تجدد است و نیازمند محدِثی فوق طبیعی است.^[۳۱۰]
از سوی دیگر وی در رابطه با مشکل دور قائل است حدوثی که در مورد عالم مطرح است «حدوث ذاتی» است نه حدوث زمانی. «حدوث ذاتی» معنای مسبوق بودن وجود شیء به عدمی است که در مرتبه ذات آن قرار دارد. از این رو حدوث ذاتی به معنای حدوث وجودی است. بدین ترتیب اشیاء در وجودشان ذاتاً نیازمند و محتاج به غنی بالذات هستند و دیگر مشکل دور مطرح نیست.^[۳۱۱]
۲-۲-۳-۲-۱-۲-۳. برهان وجوب و امکان
یکی از براهین مهمی که فیلسوفان و متکلمان برای اثبات واجب تعالی به آن استدلال کرده اند، برهان «وجوب و امکان» است. با جستجو در آثار حکما و فلاسفه مقبولیت آن را به وضوح میتوان یافت. این برهان اولین بار در آثار فارابی دیده شده است^[۳۱۲] و سپس ابن سینا از آن وام گرفت و آن را به طور جامع ولی با بیانی ساده ارائه داد. این برهان مدعی است وجود واجب تعالی را بدون وساطت مخلوقات اثبات میکند. اگر چه صدرا برهان ابن سینا را معتبر دانسته و در اسفار و شواهد ـ درشواهد به سبک ابن سینا نزدیک است، با این تفاوت که از مفهوم وجود بر خود وجود تکیه شده است، ولی در اسفار بسیار متفاوت ارائه شده است ـ بهره برده ولی آن را به عنوان برهان صدیقین به رسمیت نمیشناسد و میگوید: «هذا المسلک أقرب المسالک الی منتهج الصدیقین». زیرا در برهان ابن سینا مفهوم وجود به عنوان حدوسط واقع شده است، حال آنکه در برهان صدیقین حقیقت وجود مدنظر است و در برهان حدوسط قرار گرفته است.^[۳۱۳]
در نهایت اینکه در برهان وجوب و امکان از امکان ماهوی مدد گرفته شده است. امکان ماهوی به این معنا است که در صورتیکه ذات یک شیء مورد تعقل واقع شود، این شیء بر حسب ذات نه‌ اقتضای وجود دارد و نه افتضای عدم و هر آنچه که ماهیتش ‌چنین باشد، نیازمند مرجحی است تا آن را از حالت تساوی خارج کند. این برهان کاملاً عقلی و فلسفی است و در مقدمات آن از هیچ امر محسوسی استفاده نشده است. در ادامه ابتدا تقریر برهان را بر مبنای امکان ماهوی بیان و سپس آن را براساس مبانی ویژه صدرا ارائه میدهیم.
الف) تقریر برهان براساس امکان ماهوی
اگرچه از این برهان تقریرهای مختلفی ارائه شده است اما معروفترین تقریر متعلق به ابن سینا است . از این رو ما نیز به تقریر او اکتفا کرده و آن را بر پایه امکان ماهوی ذکر میکنیم.
هر موجودی اگر با توجه به ذاتش و بدون هیچ تعلقی به غیر لحاظ شود یا واجبالوجود است، یا ممکن الوجود. اگر موجود مورد نظر واجبالوجود باشد، مطلوب ثابت است و اگر ممکن الوجود باشد وجودش برای موجود شدن نیازمند مرجحی است. حال اگر مرحج ممکن باشد خود دوباره نیازمند مرجح دیگری است و به همین نحو تا بی نهایت این نیازمندی ‌ادامه دارد. سلسله ممکنات به خاطر استحاله دور و تسلسل باید در نهایت به مرجحی ختم شود که دیگر ممکن نباشد، بلکه واجب باشد. در این صورت این واجب الوجود همان مطلوب ماست که وجود خداوند است.^[۳۱۴]
خصوصیت بارز این تقریر این است که وجود واقعیت مفروض گرفته شده است و این به معنای نفی سفسطه و ورود به واقعگروی است. ابن سینا از تقریر این برهان بر خود میبالد وآن را شایسته نام صدیقین میداند. وی معتقد است در این برهان آنگونه که متکلمین حدوث اجسام و اعراض را و حکمای طبیعی نیز وجود حرکت را واسطه در اثبات حق قرار دادهاند، هیچ یک از مخلوقات خداوند واسطه در اثبات قرار نگرفته است. بلکه این روش، روش الهیون است که تنها پس از نفی سفسطه و قبول واقعیت، بدون نیاز به واسطهای دیگر، با یک تقسیم عقلی دایر بین وجود واجب و ممکن الوجود که اگر ممکن باشد، به دلیل نیازمندی به علت و استحاله دور و تسلسل منتهی به واجب تعالی میگردد مطلوب ثابت خواهد شد. با این برهان ابتدا ذات واجب تعالی اثبات میشود و پس از ذات، صفات ودر نهایت افعال اثبات میشود. شیخ این برهان را به دلیل اینکه یقینآور است، اولی تر از روش حکمای طبیعی میداند. چرا که در برهان اگر از علت پی به معلول برده شود، از یقین و جزم برخوردار است و این برهان نیز دقیقاً دارای چنین ویژگی بارزی است.^[۳۱۵]
ب) تقریر برهان براساس امکان فقری
اعتقاد صدرا بر اصالت وجود زمینهای برای طرح برهان امکان فقری مهیا کرد. موجودات علاوه بر امکان ماهوی از امکان دیگری برخوردار هستند که عین ذات آنها به معنای واقعیت است نه به معنای ماهیت. این معنا از امکان درموجودات خاصی که از حق تعالی فائض هستند به فقر و نقص ذاتی آنها بر میگردد که به واجب تعالی تعلق ذاتی دارند. از این رو هیچ قوام و استقلالی از خود ندارند. تقریر برهان بدین صورت است که وجود معلول عین ربط و وابستگی به وجود علت است و حصول مستقلی جدای از علتشان ندارد. حال اگر خود این علت معلول علت بالاتر باشد، فقر و نیاز نیز در مورد آن علت صدق میکند. اگر این سلسله همین طور ادامه پیدا کند و معلولها و علتهایی داشته باشیم که هر علتی از این سلسله معلول علت بالاتر از خودش باشد، آنگاه سلسهای از ربطها و وسایط خواهیم داشت و از این رو هیچگاه فقر و نیاز موجودات معلول برطرف نخواهد شد. بنابراین باید موجود غنی و مستقلی وجود داشته باشد تا این موجودات وابسته در سایه آن تحق یابند و آن موجود غنی و بی نیاز همان واجب الوجود است. }والله الغنی و انتم الفقراء{.^[۳۱۶]
این برهان دارای دو امتیاز مهم نسبت به براهین حدوث، حرکت و امکان و وجوب دارد.۱ـ اینکه این برهان بهطور مستقیم به اثبات واجبتعالی میپردازد. ۲ـ این برهان از محذور دور و تسلسل درامان است؛ زیرا تا وجود واجب تعالی اثبات نشود امکان تحقق دیگر ممکنات محال است.
طبق این برهان هر وجودی که به واجب تعالی نزدیکتر باشد ارتباطش با آن شدیدتر و تصور جدائیش دورتر است. بدین معنای واسطه بین او و بین جاعل بسیار کم است.^[۳۱۷]
۲-۲-۳-۲-۱-۲-۴. برهان معرفت نفس
صدرا یکی از راه های معرفت به خدا را نفس و اندیشیدن درنفس میداند.^[۳۱۸] وی بعد از برهان «صدیقین» برهان «معرفت نفس» را از بهترین و ارزشمندترین راه های اثبات وجود خدا به شمار میآورد. ارزش و اعتبار این روش به این است که سالک و روند عین مسلک و راه میباشد و اگر سالک راهی را که عین خودش است به انجام برساند به مقصود و مقصد خود که همان شناخت حق تعالی است، نایل میگردد.
در آثار و تألیفات صدرا بسیار بر تدبر و نظر کردن در نفس و انفس اشاره، بلکه تأکید شده است. هدف از این تدبر تقرب و نزدیکی به خداوند و‌رسیدن به سعادت اخروی است. آنچه که در نزد صدرا در این رابطه مهم می نماید نحوه تقرب جستن بر حق تعالی است. او معتقد است این تقرب جز به واسطه علم و معرفت حاصل نمیگردد. صدرا گاهی برهان معرفت نفس را بر مبنای طبیعیون در آثارش تبیین میکند و گاهی بر اساس حرکت جوهری خود به تقریر آن میپردازد.
الف) تقریر برهان بر مبنای طبیعیون
یکی از براهینی که حکمای طبیعی برای اثبات وجود واجب تعالی اقامه کردهاند، برهان « معرفت نفس» است که از مقدمات چندی به صورت زیر تشکیل شده است:
۱ـ نفس ذاتاً از ماده و عوارض ماده مجرد است. اکثر قریب به اتفاق حکما و فلاسفه تجرد نفس را پذیرفته اند.
۲ـ نفس حادث به حدوث زمانی با بدن است. این نظر با دیدگاه مشائیان که قائل به قدیم بودن نفس انسانی هستند در تقابل است. اعتقاد به قدیم بودن نفس به دو علت محال است. یکی اینکه تمایز نفوس انسانی بدون تعلق به ابدان ممتنع است، دیگر اینکه تناسخ باطل است.
۳ـ هر حادثی ممکن و در تحققش نیازمند علت است.
۴ـ علت و سبب وجود نفس جسم و قوه جسمانی نیست؛ زیرا جسم بما هو جسم اگر علت وجود نفس باشد، باید همه اجسام که در جسم بودن با هم مشترکند، دارای چنین نفسی باشند، حال آن که اینگونه نیست و بسیاری از اجسام نفس ندارند. قوه جسمانی ـ خواه نفس دیگری یا صورت جسمانی یا عرض جسمانی ـ نمیتواند علت تحقق نفس باشد. زیرا قوا و نیروهای جسمانی زمانی تأثیر می‌گذارند که دارای وضع خاصی با نفس باشند، حال آنکه بین یک امر مادی و یک امر مجرد هیچ گونه ارتباط وضعی برقرار نیست. چرا که قوای جسمانی همانطور که از نامشان بر میآید تنها در رابطه با اجسام و اشیای مادی عمل میکنند نه مجردات.
نتجه مقدمات فوق چنین است که نفس درتحققش نیازمند علتی غیر مادی و فوق طبیعی است.
آن علتِ مجرد یا واجب الوجود است که در این صورت مطلوب ما ثابت می شود، یا ممکن الوجودی است که به دلیل بطلان دور و تسلسل درنهایت باید به واجب الوجود منتهی گردد و این همان مطلوب است.^[۳۱۹]
ب)تقریر برهان بر اساس حرکت جوهری
نفس انسان بین دو عالم عقل و طبیعت قرار دارد، از این رو دو وجهی است؛ وجهی به سوی عالم ملکوت و وجهی به سوی عالم طبیعت. نفس از آن نظر که ملکوتی است و تجرد ذاتی دارد ، مورد نظر و حائز اهمیت است، نه از آن نظر که جنبه تدبیری و تعلقی به بدن دارد. همین تعلق نفس به بدن ایجاب می‌کند که در نهایت نفس به سوی واجب تعالی بازگردد. به واقع اصل نفس مجرد است و زمانی که به تدبیر بدن مشغول است، تمام دغدغهاش بازگشت به موطن واقعی خودش است. از این رو است که باید سـیر تکـاملی خود را بپیـماید تا به واجبتعالی که از زمـان و مکـان مقدس است برسد تا
ثبات و آرامش بیابد.^[۳۲۰]
صدرا دقیقاً از همین منظر به تقریر برهان معرفت نفس میپردازد که در ذیل با ذکر مقدماتی آن را چنین اقامه میکند:
۱ـ حقیقت و ذات نفس انسان از عالم غیب ملکوت و مستعد قبول فیض نور الهی بدون واسطه است.^[۳۲۱]
۲ـ نفس انسان جوهری ملکوتی است که براساس حرکت جوهری و در مسیر تکاملیاش از قوه به فعل خارج میشود.
۳ـ نفس در سیر تکاملیاش ناچار از مکمل عقلی است که او را از قوه به فعل و از نقص به کمال برساند.
۴ـ مکمل عقلی نفس، عقل بالفعل است. زیرا اگر این مکمل، خود، عقل بالقوه باشد آنگاه اعطا کننده کمال به نفس، فاقد آن و خودش ناقص است. از این رو خود آن نیز برای خروجش از قوه به فعل، نیازمند مخرج دیگری خواهد بود.
۵ـ دور و تسلسل باطل است.
پس باید مکمــل عقلی نفس، عقـل و عاقـل بالفعـل باشد،که یا همان باری تعالی است یا فرشته
مقربی ازمخلوقاتش که در نهایت به واجب تعالی منتهی میشود. بدین ترتیب نفس باب الله الاعظمی است که انسان از طریق آن به واجب تعالی میرسد.^[۳۲۲]
۲-۲-۳-۲- ۱-۲-۵ . برهان صدیقین
درحکمت نظری خداشناسی هم نخستین گام است و هم هدف نهایی به شمار میرود. در رابطه با اثبات وجود خدا راه های مختلفی وجود دارد که اهمّ آنها از منظر علما، طبیعیون، فلاسفه و متکلمین مطرح گردید. سستترین این روشها در فلسفه قدیم، برهان حرکت است و قویترین آنها برهان وجوب و امکان. در این میان برهان صدیقین صدرا متقنترین برهان خداشناسی است که در آن از تأمل درحقیقت وجود به وجود حقتعالی استدلال میشود. «صدیقین» برای شناخت ذات خداوند از این شیوه بهره میجویند. چنانچه گذشت صدرا تقریر ابنسینا از برهان صدیقین را مورد نقد قرار داد؛ البته نه از آن جهت که اصل برهان دارای اشکال باشد، بلکه از این نظرکه از مفهوم وجود بر وجود واجب تعالی استدلال شده است، نه ازحقیقت وجود. بنابراین وی این برهان را شایسته نام «صدیقین» ندانست.‌‌ وی خود تقریری جدید و متفاوت از این برهان ارائه داده و مدعی است از حقیقت وجود به وجود واجب استدلال شده است. صدرا در ارائه این برهان از تأثیر عرفا برکنار نبوده است. این برهان بر مبانیای چند به شرح ذیل استوار است:
۱ـ اصالت وجود: اولین اصل فلسفیای که صدرا به اثبات آن میپردازد و قواعد حکمی خود را بر آن بنیان مینهد، اصالت وجود است؛ یعنی آنچه که حقیقتاً در خارج تحقق دارد، اصیل و واقعی است و بالبداهه پذیرفته میشود. وجود حقیقتی اصیل است که تنها با شهود قابل شناسایی است.