نماینده تحصیلات تکمیلی:

تعهدنامه اصالت اثر
اینجانب آسیه مسعودفرتعهد می کنم که مطالب مندرج در این پایان نامه حاصل کار پژوهشی اینجانب است و به دستاوردهای پژوهشی دیگران که در این نوشته از آن استفاده شده است مطابق مقررات ارجاع گردیده است. این پایان نامه پیش از این برای احراز هیچ مدرک هم سطح یا بالاتر ارائه نشده است.

کلیه حقوق مادی و معنوی این اثر متعلق به دانشگاه سیستان و بلوچستان می باشد.
آسیه مسعودفر
امضاء
تقدیم به:
ساحت مقدس ولی عصر (عج)
به پدر و مادرم
که از نگاهشان صلابت
از رفتارشان محبت
و از صبرشان ایستادگی را آموختم
به استاد بزرگوار و صبورم دکتر حسین خاکپور
که با نکته های دلاویز و گفته های بلند ، صحیفه های سخن را علم پرور نمود و
همواره راهنما و راه گشای نگارنده در اتمام واکمال پایان نامه بوده است.
به برادرانم:
که همواره در طول تحصیل متحمل زحماتم بودند و تکیه گاه من در مواجهه با مشکلات، و وجودشان مایه دلگرمی من می باشد.
به خواهرم:
که وجودش شادی بخش و صفایش مایه آرامش من است.
و …. تقدیم به روح پاک برادرم که یادش همیشه در خاطرم ماندگار است.
سپاسگزاری
سپاس خدای را که سخنوران، در ستودن او بمانند و شمارندگان، شمردن نعمت های او ندانند و کوشندگان، حق او را گزاردن نتوانند. و سلام و دورد بر محمّد و خاندان پاک او، طاهران معصوم، هم آنان که وجودمان وامدار وجودشان است؛ و نفرین پیوسته بر دشمنان ایشان تا روز رستاخیز…
از پدر و مادرم به جهت زحمات فراوانی که در پرورش اینجانب متحمل شده اند سپاسگزاری نموده بوسه ای بر دستان پر مهرشان می زنم.
و زحمات استاد راهنمایم جناب آقای دکتر حسین خاکپور را ارج مینهم که با صبر و حوصله بسیار مرا در مسیر این رساله هدایت فرمودند.
باشد که خداوند متعال آنان را در سایه لطف خود نگهدارد.
چکیده:
یکی از مباحث مهم کلامی، موضوع اخذ میثاق از انسان ها در عالم ذرّ می باشد. عالم ذرّ مطابق آیات و متن صریح روایات منقول از ائمه علیهم السلام، مقطعی از حیات انسان ها قبل از عالم دنیا، بوده که خداوند متعال در آن عالم با گردآوری همه انسان ها به صورت ذرّات ریزی که از پشت حضرت آدم علیه السلام خارج کرده بود، به ربوبیت خود، نبوت انبیاء و ولایت ائمه علیهم السلام از آنان اخذ میثاق کرد. این که چرا آن عالم را فراموش کرده و به یاد نداریم، سؤالی است که دانشمندان اسلامی نظرات متفاوتی را بیان و برخی این عالم را به صورت حقیقی انکار کرده اند. لذا با توجه به روایات متواتری که تصریح به وجود چنین عالمی قبل از عالم دنیا دارند، در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکردی قرآنی ـ روایی ضمن بیان همۀ نظرات ـ عالم ذرّ، عالم دنیا ( عالم عقل و وحی، عالم فطرت، عالم عقل و فطرت)، عالم ملکوت، عالم ارواح ـ مطرح شده راجع به این مسئله و نقد آن ها، چنین نتیجه می شود : عالم ذرّ به صورت حقیقی و مادی قبل از عالم دنیا به وقوع پیوسته است. حکمت آن اتمام حجت و آزمایش انسان ها بوده است. فراموشی آن عالم نیز به اراده خداوند و طبق مصلحت صورت گرفته. فطرت نتیجه عالم ذرّ است و به یاد نداشتن زمان و مکان آن عالم دلیل بر عدم آن نیست. همه نظرات بیان شده جز نظریه قائلین عالم ذرّ، اجتهاد مقابل ظاهر آیات قرآن ومتن صریح روایات است.
کلمات کلیدی: قرآن، روایات، عالم ذرّ، ذرّیه، میثاق
فهرست مطالب

عنوان صفحه

جمع­آوری و دست یافتن به شاخص­ های مختلف مدیریت فرایند کسب­وکار، که آن را از جنبه­ های مختلف مورد سنجش قرار دهد، مطالعه­ ای بسیار سخت می­باشد چرا که بایستی نرم­افزارهای مختلف را در بر گیرد و بتواند بهترین سنگ محک را برای مدیران و متخصصین شرکت­ها فراهم آورد.

کاربردهای تحقیق
اقتصادی کردن و افزایش کارایی سازمانی و بهره ­برداری بهینه از منابع سازمان­ها، کارخانه­ها و مجتمع­های صنعتی و تولیدی، همواره از اهداف اصلی و مهم مدیران آنها بوده است. ساده­ترین و در عین حال پیچیده­ترین راه رسیدن به این مهم، استقرار سیستم­های مدیریت فرایند کسب­وکار در سازمان است. از آن­جایی­که طی بررسی­های به عمل آمده پروژه و تحقیقی که به صورت یکپارچه، مدلی برای تصمیم ­گیری و انتخابBPMS مبنی بر تحلیل نرم­افزارهای حوزه­ مدیریت فرایند کسب­وکار مبتنی بر نیاز­­های سازمان ارائه نشده است، لذا با انجام این طرح سعی در بهبود فضای مدیریت فرایند کسب­وکار شده است. بنابراین با انتخاب چند نرم­افزار و بررسی شاخص­ های مهم، مدیران سازمان­ها را در جهت انتخاب نرم­افزارهای مناسب و اهمیت شاخص ­ها و معیارها آگاه می­سازیم.

نوآوری تحقیق
در این مطالعه با انتخاب چندین نرم­افزار در زمینه­ مدیریت فرایند کسب­وکار و مقایسه بین آن­ها، با در نظر گرفتن شاخص­ های بسیار مهم، که اصولأ ماهیت BPM را نشان می­ دهند؛ به اهمیت این موضوع در دنیای پررقابت امروزی می­پردازیم و از آنجایی­که تاکنون چنین الگوی جامع و یکپارچه­ای در زمینه­ مدیریت فرایند کسب­وکار و جمع­آوری شاخص­ های مختلف آن و بررسی و مقایسه­ نرم افزارها، از دیدگاه­ های مختلف انجام نشده است، به انجام نوآوری­هایی پرداخته شده است. در این تحقیق با بهره گرفتن از چندین منبع مختلف از جمله مقالات، کتاب­ها و اینترنت و حتی استفاده از محیط داخلی بعضی نرم­افزارهای رایگان، شاخص­ های مختلف جمع­آوری و یکپارچه شدند و در گروه ­های گوناگونی مورد طبقه ­بندی قرار گرفتند. همچنین نوآوری دیگری که در این پژوهش انجام شده است، ارائه­ یک مدل در شبکه عصبی مصنوعی چند لایه می­باشد، که با در نظر گرفتن ۱۶ دسته از شاخص­ های ارزیابی نرم­افزار به عنوان لایه­ی ورودی شبکه و ۱۰ نرم­افزار بررسی شده به عنوان لایه­ی خروجی شبکه، اهمیت این موضوع بیان می­ شود.

روش انجام تحقیق
با علم به این­که مدیریت فرایند کسب­وکار و سیستم­های مربوط به آن امروزه بسیار مورد توجه مدیران سازمان­ها قرار گرفته است، بایستی سیستم­هایی در سازمان­ها مورد استفاده قرار بگیرند که کارایی لازم را داشته باشند. بنابراین، ما درصدد برآمدیم که با جمع­آوری و یکپارچه کردن شاخص­ های مورد نیاز یک سیستم، مدیران را از اهمیت این موضوع، که تا کنون در مطالعات ملی مورد توجه قرار نگرفته بود، آگاه سازیم. این پروژه، از اساس یک پژوهش تئوریک است و قصد آن ارائه­ یک الگوی جامع برای ارزیابی سیستم­های مدیریت فرایند کسب­وکار با تأکید بر حفظ بقا و اهمیت سازمان­ها در تعامل با محیط است. از این رو، بیشتر از رویکرد توصیفی و کیفی برای این مسئله بهره گرفته شده است و پس از مطالعه در زمینه­ مدیریت فرایند کسب­وکار برای رسیدن به هدف مورد نظر، یعنی ارزیابی سیستم مدیریت فرایند کسب­وکار، از طریق مطالعات کتابخانه­ای، اینترنت، مقالات و محیط داخلی برخی نرم­افزارهای در دسترس، به ارائه مدلی جامع از شاخص­ های مورد نظر و ارائه­ مدلی به کمک شبکه عصبی چند لایه، برای ارزیابی BPMSهای سازمانی پرداخته شده است. پس از آن برای استفاده از شاخص ­ها، ۱۰ نرم­افزار فعال در زمینه­ BPM را انتخاب کرده و به بررسی و مقایسه­ آن­ها پرداختیم.

محتویات تحقیق
به منظور تحقق اهداف تحقیق، این پایان نامه در ۵ فصل تدوین شده­است. این ۵ فصل عبارتند از:
۱-۱۱-۱- فصل اول: کلیات تحقیق
شرح مختصری از روند مطالعات در حوزه­­ی مدیریت فرایند کسب­وکار و ضرورت­های پرداختن به آن، در ادامه­ مسیر این مطالعات در فصل اول در دستور کار قرار گرفت. این فصل مقدمه­ی ورود به بحث سیستم­های مدیریت فرایند کسب­وکار در این مطالعه است.
۱-۱۱-۲- فصل دوم: ادبیات موضوعی و پیشینه­ی تحقیق
در این فصل به بیان اصطلاحات و واژگان مورد استفاده در ادبیات مدیریت فرایند کسب­وکار و مفاهیم مرتبط با آن پرداخته شده­است. در این مسیر مطالعات و تحقیقاتی که در گذشته در این زمینه انجام شده است تشریح می­ شود.
۱-۱۱-۳- فصل سوم: روش تحقیق
این فصل شاخص­ های مختلف در زمینه­ مدیریت فرایند کسب­وکار را شرح می­دهد. بر این اساس شاخص­ های مورد بررسی که طبقه ­بندی شده ­اند، و با بیان الگوی جامعی قابلیت ­های نرم­افزارها تشریح می­شوند. در ادامه، با ارائه­ یک مدل در شبکه عصبی مصنوعی چند لایه اهمیت این موضوع بیان می­ شود. به این ترتیب از جنبه­ های مختلف روش تحقیق در این مطالعه پرده­برداری می­ شود.
۱-۱۱-۴- فصل چهارم: نتایج تحقیق
این فصل به بررسی چند نرم افزار فعال در زمینه­ مدیریت فرایند کسب­وکار و بیان ویژگی­ها و قابلیت ­های آن­ها و ارائه­ نتایج حاصل از آن بررسی­ها، می ­پردازد.
۱-۱۱-۵- فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات
در این فصل، نتایج به­ کارگیری رویکرد ارائه­ شده در مدیریت فرایند کسب­وکار و پیاده­سازی سیستم­های مدیریت فرایند کسب­وکار در نرم­افزارهای مورد بررسی، بحث می­ شود و پیشنهاداتی برای پژوهش­های آینده ارائه خواهد شد.
فصل دوم
ادبیات موضوعی و
پیشینه­ی پژوهشی
۲-۱- مقدمه
در سال­های اخیر، رویارویی کسب­وکارها با چالش تغییرات سریع محیطی، موجب شده است که فرآیندها به دلیل ارتباطات متقابل مؤلفه­ های داخلی­شان و تأثیرات متقابل خود با محیط، پیچیدگی بسیاری را نشان دهند. بنابراین، سازمان­ها برای وفق یافتن با محیط­های پیچیده­ امروزی به قابلیت ­های مدیریت فرایند کسب­وکار توجه بیشتری نشان می­ دهند. عموماً، مدیریت فرایند کسب­و­کار، به مفهوم توسعه موارد کاربردی کسب­وکار، که مستقیماً منطق اجرایی فرآیندهای زیر بنایی را دنبال می­ کنند، مطرح شده است [۲]. سازمان­ها به تجربه آموخته­اند که مدیریت فرایند کسب­و­کار، سرمایه ­گذاری قوی­ای در رویارویی سریع با تغییرات محیطی است. مدیریت فرایند کسب­وکار با داشتن الگوهای متعدد مورد نیاز سازمان­ها، روشی یکپارچه و نظام­مند را برای طراحی، اجرا و مدیریت فرایند کسب­وکار سازمان­ها ارائه می­نماید. در هر یک از فرایند­ها، افراد و سامانه­ها نقش دارند. با توجه به این که سیستم مدیریت فرایند کسب­وکار بستری را فراهم می ­آورد تا انجام کلیه­ فرایند­ها در سازمان به صورت خودکار درآیند، همه راه ­ها در حال منتهی شدن به سیستم مدیریت فرایند کسب­وکار به عنوان هسته­ی اصلی سیستم­های سازمانی جهت بهبود عملکرد سازمان­ها می­باشد [۱]. عملکرد رایج سازمان بستگی به توانایی مجموع فرایند کسب­وکار، در دستیابی به اهداف اساسی آن سازمان دارد. عملکرد درازمدت سازمان بستگی به توانایی مدیریت در تطبیق با تغییرات بیرونی همچون چرخه­ی حیات محصول، رقبای جدید و انواع تغییرات محیطی دارد [۱۱].
در این خصوص، دیدگاه موجود این است که مدیریت عملکرد یکی از اجزای ضروری در به­ کارگیری مدیریت فرایند کسب­وکار است. مدیریت فرایند کسب‌وکار بر مدیریت منابع و یک سلسله از سیستم‌های ارزیابی متکی است که چنین سیستم‌هایی تنظیم اهداف، کنترل جریان‌ها و انجام اقدامات اصلاحی را میسر می‌سازند. کاربرد مدیریت فرایند کسب­وکار از طریق مدیریت صحیح عملکرد موجب توسعه و رشد سازمان می‌شود]۴[.
۲-۲- مدیریت فرایند کسب ­و­کار
سازمان­ها را می­توان به دوگونه­ی سنتی و مدرن تقسیم ­بندی نمود. سازمان­های سنتی با ساختارهای سلسه مراتبی، از طریق چارت­های سازمانی مورد طراحی قرار می­گرفتند و واحدهای عمودی، که عموماً در قالب معاونت­ها ومدیریت­ها تفکیک می‌شدند، هدف و وظیفه مشخصی را دنبال می‌نمودند. سازمان­های مدرن با این ایده که کسب­وکار می ­تواند به شکل فرآیندی ترسیم شود و بهبود فرایند برابر با بهبود کسب­وکار است، ایده جدیدی است که در اواخر قرن اخیر به طور جدی مطرح گردید.
ساختار­ سازمان­ها به­ صورت بخش­های عمودی می ­تواند افراد و فعالیت­های مرتبط با آنان را مدیریت و کنترل نماید. از این رو خدمت­رسانی و خروجی سازمان در اثر تعامل و ارتباط بین چند بخش عمودی محقق می­ شود. ساختار عمودی و سلسله مراتبی سازمان نمی­تواند، نظارت و دید همه­جانبه­ای داشته باشد و مدیریت فعالیت­های هر بخش فقط توسط مدیریت آن بخش قابل بررسی و گزارش­دهی خواهد بود و اطلاعات به صورت عمودی و جزیره­ای در می‌آیند. اما در سازمان­های فرایند محور، فرآیندها در سطح سازمان تعریف شده و از واحدهای عمودی عبور می­نمایند و فعالیت­ها در مرکز فرآیندها قرار می­گیرند. از این رو وظیفه مدیریت بخش­های عمودی صرفأ معطوف به مدیریت افراد و اجرای فرآیندهاست. مالکین فرآیندها درک صحیحی از فرآیندهایشان از ابتدا تا انتها دارند و براساس شاخص­ های تعریف شده در فرآیندها به ارزیابی آن­ها می­پردازند. سیستم مدیریت عملکرد به­عنوان یکی از مهم­ترین وظایف مدیریت سازمان شناخته می‌شود و معمولاً سازمان­ها و خصوصاً شرکت­های تولیدی در عین جاری­سازی آن، نتایج شفاف و مدونی از اجرای سیستم مدیریت عملکرد ندارند. انجام صحیح و اصولی مدیریت عملکرد استراتژیک بر بهسازی و افزایش توانمندی نیروی انسانی پوشیده نیست. نیروی انسانی به­عنوان بزرگترین سرمایه یک سازمان همواره مورد توجه هر سازمان می­باشد.
مدیریت فرایند کسب­وکار شاخه­ای از علم مدیریت است که روندی سیستماتیک را با رویکردی ساختار­یافته دنبال می­ کند و برای حمایت از فرآیندهای صریح مدیریت، از روش­ها، تکنیک و ابزار، منابع انسانی، سازمان­ها، برنامه ­های کاربردی، اسناد و دیگر منابع اطلاعاتی برای رسیدن به اهداف سازمان استفاده می­ کند ]۱۲،۱۳ [.
پیدایش این ایده به دوره فردریک تیلور^[۴] باز می­گردد. ایده­ BPM، زاییده­ی تلاش تیلور و همکارانش در سال ۱۸۸۰ برای توسعه مهندسی صنعتی پیشرفته است. در آن زمان بعد از وقوع انقلاب صنعتی دوم و در خلال جنگ جهانی اول، تیلور مفهوم مدیریت علمی را پایه­گذاری نمود، تا با ایجاد تخصصی­سازی بین کارکنان و کارگران، مفاهیم اولیه­ بهینه­سازی را به وجود آورده باشد و این تخصصی­سازی از طریق تقسیمات کاری بین کارکنان به وجود آمد]۱۴[. جهش بعدی BPM، ترکیبی از ایده­ تیلور با کنترل فرایند آماری که در سال ۱۹۸۶ توسط شوارت^[۵]، دمینگ^[۶]و جوران^[۷] طرح­ریزی شد. این نگارش از مدیریت فرایند شامل اندازه ­گیری و محدودیت­های نوسانات فرایند و بهبود مستمر به جای بهبود مقطعی بود و به کارکنان اجازه می­داد تا بتوانند فرایند­­های خود را بهبود بخشند.
سال ۱۹۸۰، دوران آغاز ایجاد تفکر فرآیندی در سازمان­ها بود و از جمله کسانی که این مهم را دنبال می­کردند آقای همر، در جریان فرایند خرید کارخانه­ ماشین­سازی فرد بود. در سال ۱۹۹۰، با ایجاد رویکرد مهندسی مجدد کسب­وکار، تغییرات اساسی و پایه­ای در زمینه­ ایجاد تغییر و تحول در سازمان­ها به وجود آمد. در واقع سازمان­ها با تکیه بر اصول مهندسی مجدد، این رسالت را دنبال می­کردند که تنها راه بهبود بخشیدن به وضعیت موجود سازمان، طراحی مجدد و بنیادین فرآیندهای کسب­وکار برای دستیابی به بهبود­های ریشه­ای در شاخص­ های اصلی عملکرد نظیر هزینه، کیفیت، خدمات و سرعت است]۱۴[. در واقع مهندسی مجدد کسب­وکار، تکنولوژی را به عنوان یک عامل کلیدی در مدیریت فرآیندها و تغییرات فرآیندی معرفی می­ کند]۱۵[.
مدیریت فرایند کسب­وکار، دیدگاه­ های جدید کسب­وکار و اهداف سطح بالای کسب­وکار را جایگزین دیدگاه سنتی می­ کند که مبتنی بر سیستم­ها و واحدهای وظیفه ­ای جدا از هم است و در قالب یک پایگاه فن­آوری، مجموعه ­ای از نرم­افزارها­ی مورد­نیاز برای بهینه­سازی عملکرد را ارائه می­دهد، اهداف انتزاعی عملکرد را به­ صورت عینی درمی­­آورد، آن­ها را با داده ­های فرایند پیوند می­زند، فعالیت های فرایند را خودکار کرده و بر آن­ها نظارت می­ کند و نهایتاً، سکویی برای چابک­سازی و بهبود عملکرد سازمان فراهم می ­آورد. مدیریت فرایند کسب­وکار را می­توان، حمایت از فرآیندهای کسب­وکار با بهره گرفتن از روش­ها، تکنیک­ها و نرم­افزارهایی برای طراحی، تصویب، کنترل، و تجزیه­وتحلیل فرآیندهای عملیاتی که شامل انسان­ها، سازمان­ها، برنامه ­های کاربردی، اسناد و دیگر منابع اطلاعات، تعریف کرد]۱۲،۱۶،۱۷[. در واقع مدیریت فرایند کسب­وکار، در نتیجه­ همگرایی بسیاری از روندها مانند مدل­سازی فرایند کسب­وکار، مدیریت کیفیت، مدیریت تغییر، محاسبات توزیع شده، مدیریت گردش کار و مهندسی مجدد کسب­وکار است به وجود آمده است]۱۲،۱۸[.
۲-۲-۱ تعاریف مختلف در خصوص BPM
فرایند کسب­وکار مجموعه ­ای هماهنگ، کامل و پویا می­باشد که از همکاری و تعاملات و فعالیت­های افراد یک سازمان در جهت ارائه­ ارزش به مشتریان انجام می­ شود]۱۸[. شرکت گارتنر^[۸]، مدیریت فرایند کسب­وکار را طراحی، اجرا و بهبود فعالیت­های بین وظیفه ­ای که اشخاص، سیستم­های اطلاعاتی و شرکای تجاری را به هم پیوند می­دهد، تعریف می­ کند]۱۹[.
انجمن متخصصین ^[۹]BPM، مدیریت فرآیندهای کسب­وکار را یک رویکرد منظم برای شناسایی، طراحی، اجرا، مستند سازی، پایش، کنترل و اندازه گیری فرآیندهای دستی و خودکار کسب­وکار ، برای دستیابی به نتایج هدف­گذاری شده، سازگار با اهداف استراتژیک سازمان معرفی می­نماید. مدیریت فرایند شامل تعیین، تجزیه­و تحلیل، اندازه ­گیری و بهبود مستمر فرآیندها از طریق مشارکت تمامی فرآیندهاست. مدیریت فرایند، از طریق درگیر کردن مدیریت و کارکنان تمامی سطوح سازمانی در فرآیندها، ایجاد می­ شود. مدیریت فرایند نه­تنها شامل مستندسازی فرآیندها و مشتری­گرایی می­ شود، بلکه در برگیرنده­ی شناسایی و اولویت بندی فرآیندهای سازمان، انطباق فرآیندها با راهبرد سازمان و کنترل فرآیندها به کمک شاخص­ های اندازه ­گیری است. در نهایت، بهبود مستمر فرآیندها به همراه اندازه ­گیری فرآیندها، سازمان را به سمت مدیریت فرایند هدایت خواهد کرد که نتیجه­ آن بهبود فعالیت­های تجاری سازمان خواهد بود[۲].
طبق گزارش تحقیقاتی گارتنر در سال ۲۰۰۷ ، دیدگاه برتر در مدیریت سازمان­ها، مدیریت فرآیندهای کسب­وکار است. نگاهی کلی به رویکرد جهانی، حاکی از آن است که بسیاری از سازمان­ها در حال آماده ­سازی خود برای پیاده­سازی نرم­افزارهای BPMS هستند [۲۰]. تحقیقات گارتنر عنوان می­ کند که بازارBPMS، دومین میان­افزار یکپارچه­ای است که در بخش­بندی بازار به سرعت در حال رشد می­باشد و تخمین می­زند که بازار BPMS، دارای نرخ رشد مرکب سالانه بیش از ۲۴ درصد از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۱ است [۲۱]. همچنین طبق گزارش­های حاصل از پژوهش­های تیم تحقیقاتی گارتنر در سال ۲۰۰۵، مدیریت فرایند کسب­وکار در اولویت اول در انتخاب سیستم­های مدیریتی قرار دارد و قابلیت ­های موجود در این نوع سیستم­ها از چالش­های بزرگ پیش روی مدیران می­باشد ]۲۲٫[
سیستم­های مدیریت فرایند کسب­وکار بر اساس توسعه در دو حوزه­ فن­آوری اطلاعات و کسب­وکار بنیان نهاده شده است. مهم­ترین قسمت ­ها در حوزه­ کسب­وکار، مدیریت کیفیت فراگیر و مهندسی مجدد کسب و کار است. در حوزه­ فن­آوری اطلاعات انواع مختلف سیستم­های اطلاعاتی مانند برنامه­ ریزی منابع سازمان، سیستم­های مدیریت جریان کار، سیستم­های برنامه­ ریزی پیشرفته و …بر روی سیستم­های مدیریت فرایند کسب­وکار تأثیر می­گذارند. همراه با این پیشرفت کلی، BPM در ابتدا به عنوان خودکار کننده­ فرآیندهای داخلی شرکت عمل می­ کند، سپس از طریق دیجیتالی کردن زنجیره­ی تأمین، خارجی محور می­ شود [۲۰]. بعضی از محققین بر این عقیده هستند که مدیریت فرایند کسب­وکار، سیستم محدودی است که با ادغام محیط درونی سازمان با گروه ­های محدودی از ذی­نفعان به فعالیت می ­پردازد، حال آن که برخی دیگر بر این عقیده استوار هستند که مدیریت فرایند کسب­و کار، سیستمی با دامنه فعالیت بسیار گسترده و عواملی چون فرهنگ، دولت و عوامل استراتژیک بین ­المللی بر روی آن تأثیر مستقیم یا گاهاً غیر مستقیم دارد ]۲۳[.
سیستم­های BPMS تنها ابزار مبتنی بر فن­آوری اطلاعات هستند که بخشی از چرخه­ی مدیریت فرآیندهای کسب­وکار را اجرا می‌کنند. بخش دیگری از این چرخه مبتنی بر تئوری­های مدیریتی و فرآیندی از جمله: انتخاب شاخص‌های کلیدی برای ارزیابی فرآیندها، تعیین اولویت استراتژیک فرآیندها برای پیاده‌سازی ، تعیین مکانیزم­ های اصلاح و یا تغییر فرآیندها و مرتبط نمودن شاخص‌های کارایی با اهداف سازمانی می‌شود [۳].
براساس رویکردهای نظری، مدیریت فرایند کسب­وکار با دارا بودن قابلیت ­های پویا، فرآیندهای کسب­وکار موجود در سازمان را ادغام کرده و آن­ها را با محیط سازمانی یکپارچه می­ کند ]۲۴،۲۵[.
مدیریت فرایند کسب­وکار نوعی مدیریت تغییر و روش­شناسی استقرار سیستم است که به درک و مدیریت مستمر فرآیندهای کسب­وکار کمک می­ کند. روش­شناسی مدیریت فرآیندهای کسب­وکار بر فرضیات زیر استوار است [۲۶] :
فرآیندهای کسب­وکار همیشه در حال تغییر هستند.
فرآیندها با هم تقاطع دارند.
فرآیندها میان سازمان­های متعدد و اشخاص ذی­نفع جریان دارد.
ساختار مدیریت فرایند کسب­وکار یک ساختارافقی است و در کل سازمان به کارگرفته می­ شود، چراکه فرآیندها به هم وابسته­اند. مدیریت فرآیندهای کسب­وکار از چهار حوزه­ زیر پشتیبانی می­ کند[۲۶] :
افراد که شامل کارمندان ، مشتریان و فروشندگان هستند.
فرآیندها که وظایف هماهنگی سلسله مراتبی در عرض سازمان را دارند.
اطلاعات که شامل بانک اطلاعاتی ساخت­یافته­ با داده ­های بدون ساختار مشخص، هستند.
سیستم­ها که شامل بسته­های نرم­افزاری و نرم­افزارهای سفارشی هستند (شکل ۲-۱).

ه- بوهای ناشی از پرورش حیوانات:^[۱۶۳] برای مثال بوی متعفن و مشمئز کننده ناشی از یک خوکدانی^[۱۶۴] یا خسارات ناشی ازمزاحمت‌های بویایی وسایرفوت منفعت‌های ناشی از خوکدانی به همسایه‌ها(نظیرکاهش مطلوبیت ودرنهایت ارزش اقتصادی املاک منطقه) و …^[۱۶۵] .

هنگامی که مسئولیت مدنی آلوده کننده با جمیع شرایط و اصول مربوط به مسئولیت مدنی احراز گردید.^[۱۶۶] از لحاظ حقوقی مسأله نحوه جبران خسارات ناشی از آلودگی هوا مطرح می‌گردد. در واقع پیش‌بینی ساز و کار حقوقی امکان جبران خسارات ناشی از آلودگی هوا یکی از تضمینات اساسی و در دسترس برای زیان دیده است.
بند دوم: روش‌های جبران خسارت ناشی از آلودگی
طرق و نحوه جبران خسارات ناشی از آلودگی هوا نیز از روش‌های کلی جبران خسارات در حوزه حقوق مسئولیت مدنی تبعیت می‌کند.^[۱۶۷] با این حال با توجه به ویژگی‌های خاص خسارات ناشی از آلودگی هوا برخی از روش‌های جبران و الزامات ناشی از آنها به عنوان ضمانت حقوقی اهمیت داشته و مسائل حقوقی ویژه خود را دارند که در ذیل بحث می‌گردد.
الف- اعاده وضع به حالت سابق
در قلمرو حقوق محیط زیست، اعاده وضع به حالت سابق، بهترین و مناسب‌ترین روش جبران خسارت است. اما امکان این امر در خصوص آلودگی هوا همواره امکان‌پذیر نیست. به موجب ماده ۹-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه (اصلاحی ۲۰۰۸) تدابیر جبرانی برای خسارات وارده که آبها و گونه‌ها و سکونت‌گاه‌های مورد اشاره در شماره‌ی ۲ و ۳-الف ماده ۱-۱۶۱، با هدف اعاده‌ی وضع به حالت اولیه، منافع اکولوژیکی آنها ناظر به وضعیت اولیه منابع طبیعی و منافع اکولوژیکی آنها در زمان ورود خسارت است، که در فرض عدم ورود خسارت وجود داشت،‌با کمک بهترین اطلاعات در دسترس برآورد می‌شود. جبران اولیه خسارات^[۱۶۸] ناظر به کلیه اقداماتی است که منابع طبیعی و خدمات مورد اشاره در خط نخست را به حالت اولیه یا نزدیک به حالت اولیه اعاده می کند. امکان جبران از طریق احیاء طبیعی نیز باید مد نظر قرار گیرد. در صورتی که جبران اولیه خسارات برای اعاده وضع به حالت نخستین یا نزدیک به چنان حالتی میسر نگردد، اقدامات مربوط به جبران تکمیلی خسارات^[۱۶۹] به منظور تأمین سطحی از منابع طبیعی یا خدماتی که برای آن تدارک دیده شده به اجرا در می‌آید. این اقدام می‌تواند در سایر مواردی که منافع مردم مرتبط با خسارت است به اجرا در آید. این سوال اساسی مطرح است که چگونه می‌توان در زمینه جبران خسارات ناشی آلودگی هوا از این روش استفاده نمود و دادرس در چه مواردی اختیار دارد به این روش جبران خسارت توسل جوید. باید گفت از آنجا که هدف اصلی در این روش برگرداندن وضعیت به حالت قبل از آلودگی است، در صورت امکان اعاده وضع به حالت سابق، این روش در حقوق محیط زیست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این امر می‌تواند از طریق «ترمیم»((Restitution ، «احیاء» Restauration)) ، «پاک‌سازی»( Nettoyage des pollutions) ، «بازسازی»( Nettoyage des pollutions) و اقداماتی از این قبیل صورت گیرد. برای مثال، پاک کردن ساختمان‌های آلوده به دود و دوده یا ترمیم ساختمان‌هایی که در اثر آلودگی‌های مستقیم جوی آسیب دیده‌اند یا کاشتن درخت جدید به جای درختان خشکیده و احیاء سازه‌هایی که در اثر حوادث آلودگی آسیب دیده‌اند، از مصادیق این روش هستند. اما در برخی موارد نظیر خسارات وارده بر رشد گیاهان، خسارات وارده بر سلامتی اشخاص مانند بیماری‌های صعب‌العلاج تنفسی و یا انقراض نسل یک گیاه یا حیوان در اثر آلودگی هوا و کاهش تولید محصولات کشاورزی امکان توسل به این روش بعید است. استفاده از این روش در حوزه حقوق محیط زیست می‌تواند هم به عنوان «ضمانت حقوقی» پیشرفته و هم به عنوان یک «تعهد» بر شخص مسئول آلودگی بار شود.^[۱۷۰] در شکل ضمانت حقوقی در قالب سه دسته ضمانت مدنی، کیفری و اداری^[۱۷۱] در قوانین پیش‌بینی شده و بر شخص مسئول آلودگی تحمیل می‌گردد. بنابراین قاضی دادگاه مدنی می‌تواند به صورتی کاملاً آزاد، ضمانت اعاده وضع به حالت سابق را به عنوان یکی از طرق جبران خسارات ناشی از آلودگی‌هوا برگزیند.^[۱۷۲] آزاد به این معنا که بر خلاف مواردی که اعاده وضع به حالت سابق معمولاً به عنوان یک ضمانت کیفری در قوانین جزایی پیش‌بینی می‌شود.^[۱۷۳] این امر در قوانین مدنی به صراحت پیش‌بینی نشده و از اصول کلی حاکم بر نحوه جبران خسارات می‌باشد.
ب- از بین بردن منبع ضرر
از بین بردن منبع ضرر بخشی از تدابیر پیشگیرانه است که امروزه در پرتو اصل مشهور «احتیاطی» مورد توجه نظام حقوقی فرانسه قرارگرفته^[۱۷۴]وازنوآوری‌های لایحه ۲۰۰۵مسئولیت مدنی فرانسه به شمارمی‌رود.
^[۱۷۵]. گاهی از بین بردن منبع ضرر و توقف و یا جلوگیری از فعالیت‌های آلوده‌ساز می‌تواند بعنوان یک روش پیشگیرانه اتخاذ گردد. به موجب ماده ۳-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه، در مواردی که خطر قریب‌الوقوع خسارات وجود دارد، متصدی بدون فوت وقت و به هزینه خود تدابیر پیشگیرانه‌ای Mesures de prevention را به منظور جلوگیری Empecher یا محدود کردن Limiter اثرات آن اتخاذ خواهد نمود.^[۱۷۶] در صورت باقی بودن خطر، بهره‌بردار بدون فوت وقت، محتوا و نتیجه اقدامات پیشگیرانه اتخاذی را به اطلاع مقامات پیش‌بینی شده در شماره ۲ ماده‌ی ۲-۱۶۵ خواهد رساند. این موضوع در زمینه آلودگی هوا می‌تواند شامل اقداماتی نظیر تعطیل، تخریب و انتقال اماکن آلاینده، اصلاح سیستم‌های تهویه و پخش آلاینده‌ها و … گردد. برای مثال، شخصی که برای اضرار همسایه با ایجاد شومینه غیر متعارف باعث انتشار دود و بو به ملک همسایه می‌شود در این فرض مالک شومینه در برابر خسارات و مزاحمت‌های وارده بر همسایه مسئولیت قهری دارد و ممکن است محکوم به جبران خسارت از طریق بر چیدن شومینه گردد. در رویه قضایی فرانسه در یک مورد مالک خانه‌ای که از بخاری خانه وی به طرف پنجره همسایه دود منتشر می‌نمود به بلندتر کردن لوله بخاری یا مناسب نمودن آن بر اساس ماده ۱۸ حکم ۲۲ اکتبر ۱۹۶۹ مربوط به رعایت استاندارد و نحوه نصب لوله‌های بخاری محکوم گردید.^[۱۷۷]
ج- جبران نقدی خسارت
در اغلب موارد بدلیل شکل و ماهیت خسارت وارده امکان جبران خسارات عینی آلودگی هوا وجود ندارد و امروزه شایع‌ترین روش جبران خسارات، جبران نقدی آنهاست که از طریق پرداخت مبلغی از ناحیه شخص مسئول آلودگی به شخص زیاندیده صورت می‌گیرد. اصولاً پرداخت خسارات نقدی ناشی از امکان تقویم آن به پول است. همین امر باعث شده است که در خصوص مبانی، رژیم حقوقی و نحوه تقویم و ارزیابی خسارات در حوزه محیط زیست و خسارات ناشی از آلودگی اختلافات و بحث‌های گوناگونی مطرح شود.^[۱۷۸] همین مساله در خصوص خسارات ناشی از آلودگی هوا به دلیل ویژگی‌های خاص خسارات از جمله عمومی بودن کالای زیست محیطی، عدم ورود در بازار و غیر مستقیم بودن خسارات، با شدت بیشتری مطرح است. با این حال برخی از اقتصاد دانان با ارائه مدل‌های مختلف سعی در تخمین میزان خسارات آلودگی هوا جهت جبران موقتی خسارات نموده‌اند.^[۱۷۹]
د - تعهد به عدم آلودگی
امروزه با گسترش تخریب محیط زیست و توجه ویژه دولت‌ها به حفاظت از آن قیود و شروط مربوط به رعایت اصول زیست محیطی در برخی از قراردادهای عمده و قراردادهایی که در آنها احتمال تخریب محیط زیست و آلودگی هوا می‌رود گنجانده می‌شود و با عنوان «تعهدات زیست محیطی» طرف قرارداد شناخته می‌شوند. در قراردادهای «بی‌اوتی» (ساخت، بهره‌برداری و واگذاری) ((BOT: Build, Operate, Transfer که در ایران در وزارتخانه‌های نفت، نیرو و وزارت راه و ترابری رایج می‌باشد شروط زیست محیطی و لزوم رعایت آنها از جمله تعهدات کنسرسیوم است و شروط مربوط به حفظ محیط زیست از شروط رایج این قراردادها بوده که مطابق آن کنسرسیوم موظف به رعایت اصول محیط زیست می‌باشند و در صورتی که از عمل وی به محیط زیست، اشخاص و اموال، خسارت زیست محیطی وارد گردد، مکلف به جبران خسارات وارده به اشخاص و اموال است و تخلف گسترده این تعهدات می‌تواند یکی از دلائل فسخ قرارداد محسوب شود.^[۱۸۰] در همین زمینه و در یک مورد در فرانسه پیمانکاران به علت بی‌نظمی حاصل از نصب لوله‌های بخاری مسئول شناخته شده‌اند.^[۱۸۱] علاوه بر این، تعهدات مربوط به رعایت شرایط و ضوابط زیست محیطی از جمله عدم ایجاد آلودگی در مواد ۲۷-۴۱۱ کد روستایی نسبت به مستأجرانی که از زمین بهره‌برداری می‌نمایند، پیش‌بینی شده است. همچنین، در قراردادهای اکتشاف نفت در سواحل و در خشکی نیز یکی از مواردی که به مثابه یک تعهد زیست محیطی بر پیمانکاران بار می‌شود، عدم ایجاد آلودگی‌های آب، هوا و خاک و دفع پسماندها است.
گفتاردوم- موانع و چالش‌های مسئولیت مدنی در حوزه آلودگی‌های جوی
از یک طرف به علت ویژگی‌های خاص آلودگی‌های جوی از جمله مرز گذر بودن، تدریجی بودن و منابع متعدد و از طرف دیگر به علت دشواری‌هایی که در اثبات مسئولیت مدنی آلوده کننده وجود دارد ما با چالش‌های جدی مواجه هستیم. در ذیل به مهم‌ترین این مشکلات اشاره می‌شود:
بنداول- دشواری اثبات رابطه سببیت
در زمینه آلودگی هوا احراز رابطه سببیت میان خسارات وارده و فعل زیانبار دشوارترین رکن در اثبات مسئولیت مدنی شخص آلوده کننده محسوب می‌گردد. بر اساس این رکن اگر نتوان میان عامل ورود ضرر و فعل زیانبار رابطه سببیت برقرار نمود، نمی‌توان حکم به مسئولیت شخص آلوده کننده داد. این بحث بویژه در مواردی که در آنها تقصیر شرط ایجاد مسئولیت نیست اهمیت ویژه‌ای دارد. مطابق اصول مسئولیت مدنی صرف وقوع خسارات کافی برای اقامه دعوای مسئولیت علیه خوانده کافی نیست بلکه باید بین دو عامل ضرر و فعل زیانبار رابطه سببیت وجود داشته باشد.^[۱۸۲]
بر اساس این اصل باید بین خسارات ناشی از آلودگی و فعل زیانبار رابطه سببیت وجود داشته باشد و در صورتی که نتوان ثابت کرد که خسارات وارده ناشی از آلودگی هواست امکان اقامه دعوا علیه شخص مسئول آلودگی وجود نخواهد داشت. این اصل در خصوص کلیه دعاوی مسئولیت مدنی حاکم است و مختص آلودگی هوا نیست. اما این شرط در زمینه آلودگی هوا با شدت بیشتری مطرح است و در غالب موارد به علت عدم امکان اثبات و احراز رابطه سببیت بین آلودگی هوا و خسارات وارده امکان اقامه دعوا و اثبات مسئولیت مدنی شخص و در نهایت اعمال ضمانت‌های مدنی در این حوزه منتفی می‌شود. پررنگ بودن این مشکل در زمینه خسارات ناشی از آلودگی هوا نیز ناشی از ویژگی‌ها و اوصاف خاص این قسم از آلودگی نظیر غیر مستقیم بودن خسارات، منابع متعدد آلودگی، فرامرزی بودن و دخیل بودن عوامل دیگر در جریان ورود خسارت است. در فرانسه و در قضیه مربوط به پرونده انفجار یک کارخانه تولید مواد شیمیایی که باعث ورود آسیب به «پرورش دهندگان زنبور عسل» (Apiculteur) و مرگ و میر زنبورها به علت تغذیه از گل‌های سمی شده بود دادگاه در این زمینه مسئولیت مدنی این کارخانه در برابر پرورش دهندگان زنبور عسل اطراف کارخانه چنین استدلال نمود که مرگ زنبوران عسل نمی‌تواند مستقیماً مربوط به سمی بودن گل‌ها باشد و این قسمت از خواسته خواهان‌ها را رد نمود.^[۱۸۳] در واقع، در مورد فوق هر چند مرگ و میر زنبوران عسل به صورت غیر مستقیم ناشی از مسمومیت گل‌ها بوده ولی به علت عدم امکان احراز رابطه مستقیم سببیت، دادگاه این قسمت از خواسته زنبورداران را علیه کارخانه مواد شیمیایی رد نموده است.
الف- تعدد اسباب در خسارات ناشی از آلودگی
مشکل دیگر در این زمینه مربوط به «تعدد اسباب» در بروز خسارات آلودگی هواست به این معنا که در غالب دعاوی مربوط به خسارات ناشی از آلودگی‌های جوی صرفاً آلودگی هوا سبب ورود خسارات نیست. بلکه در کنار آلودگی هوا اسباب دیگری نیز دخیل می‌باشند و خوانده می‌تواند با ارائه دفاع عدم ارتباط تام میان خسارات وارده و آلودگی هوا خود را از زیر بار مسئولیت برهاند و یا دست کم از تخفیف برخوردار باشد. چنانچه در ایران در قضیه کارخانه ونارچ^[۱۸۴] مربوط به ورود خسارات ناشی از گرد و غبار حاصل از کارخانه به مزارع و باغات اطراف خوانده با ارائه این دفاع که فعالیت کارخانه عامل اصلی ورود خسارات و خشکیدن باغات اطراف نیست، بلکه به علت عدم وجود آب در مزرعه مذکور که در اثر خشکسالی‌های مکرر بوجود‌آمده، درختان خشک گردیده‌اند و نه در اثر گرد و خاک سنگ‌شکن، سعی در معاف نمودن مسئولیت خود نموده و در نهایت در ارزیابی میزان خسارات وارده توسط کارشناسان موثر واقع گردیده است.^[۱۸۵] در حقوق فرانسه، بعد از تصویب قانون اوت ۲۰۰۸ یکی از نوآوری‌های این قانون توجه به این وضعیت بود. ماده ۱۹ این قانون (ماده ۱۸-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه) با پیش‌بینی روش تقسیم خسارات، مقرر می داشت که «هر گاه خسارات وارده بر محیط زیست اسباب متعدد (Plusicurs causes). داشته باشد، هزینه تدابیر پیشگیرانه وجبرانی توسط مقام پیش‌بینی شده در بند ۲ ماده ۲-۱۶۵ میان متصدیان و شرکت کنندگان در امر ورود خسارت یا در ایجاد خطر خسارات قریب‌الوقوع، تقسیم خواهد شد».
ب- شدت مشکل در حوزه محیط زیست
در مواردی که خسارات ناشی از آلودگی هوا از یک منبع ناشی شده باشد این مشکل وجود ندارد. برای مثال اگر منبع آلودگی کارخانه ذوب مس یا کارخانه سیمان باشد می‌توان منبع آلودگی و در نهایت شخص مسئول را تعیین نمود. اما در اغلب موارد آلودگی هوا و خساراتی که از آن ناشی می‌شود از منابع‌آلاینده‌های متعدد صادر می‌شوند و امکان تعیین دقیق منبع و در نهایت شخص مسئول آلودگی وجود ندارد. این مشکل را در مسئولیت مدنی زیست محیطی تحت عنوان «آلودگی با منابع متعدد»^[۱۸۶] یاد نموده‌اند.^[۱۸۷] در این فرض گفته می‌شود اشخاص مسئول غیر قابل احصاء و تعیین هستند. ماده ۱۸-۱۶۲ کد محیط زیست فرانسه در این خصوص مقرر می‌دارد «هر گاه خسارات وارده بر محیط زیست اسباب متعدد(Plusieurs causes) داشته باشد، هزینه تدابیر پیشگیرانه و جبرانی توسط مقام پیش‌بینی شده در بند ۲ ماده ۲-۱۶۵ میان بهره‌برداران و شرکت کنندگان در امر ورود خسارت یا در ایجاد خطر خسارات قریب‌الوقوع، تقسیم خواهد شد.»
ج- مشکلات مربوط به تعیین شخص مسئول
بنابراین با توجه به موضوع فوق و اصول مسئولیت مدنی، به طریق اولی امکان رجوع به شخص آلوده کننده منتفی خواهد. برای مثال، در خصوص خسارات ناشی از آلودگی هوای یک شهر و خسارات غیر مستقیم بر آمده از آن که ناشی از تردد هزاران وسیله نقلیه موتوری می‌باشد چگونه می‌توان به طور دقیق تعیین نمود که اشخاص مسئول چه کسانی هستند و سهم هر یک در ورود خسارات به چه میزانی است.
در هر صورت، وجود «آلوده کنندگان متعدد»( Multiple polluters) در بروز خسارات ناشی از آلودگی‌هوا و مشکلات مربوط به تعیین شخص مسئول و میزان دقیق خسارات وارده اجتناب‌ناپذیر است.
د-تدریجی بودن و خسارات پنهان
بر خلاف سایر خسارات، ظهور غالب خسارات زیست محیطی به ویژه خسارات ناشی از آلودگی هوا در طول زمان خاصی بروز پیدا می‌کند و در بسیاری از موارد خسارات وارده «پنهان» می‌باشند. برای نمونه بیماری‌های تنفسی در اثر آلودگی هوا در یک زمان طولانی اتفاق افتاده و حتی در خصوص خسارات ناشی از حوادث آلودگی نظیر حادثه بوپال و چرنوبیل نیز پدیداری میزان واقعی خسارات نیازمند گذشت زمان طولانی است. لذا این ویژگی خسارات ناشی از آلودگی هوا باعث ظهور مشکل حقوقی «ارزیابی میزان خسارات» وارد شده است به گونه‌ای که نمی‌توان دقیقاً و دفعتاً میزان خسارات ناشی از آلودگی هوا را تعیین نمود.
فصل سوم:
جایگاه حمایت از محیط زیست در آموزه های اسلام
فصل سوم- جایگاه حمایت از محیط زیست در آموزه های اسلام
تحولات اجتماعی و صنعتی در جوامع مختلف، دگرگونی ها و مسائل جدیدی را در پی داشته و مباحث جدیدی را برانگیخته و حتی دسته جدیدی از جرائم را مطرح نموده است؛ که در این راستا، می توان از جرائم زیست محیطی به عنوان یکی از اشکال نوین بزهکاری یاد کرد.
اگر چه بشر از ابتدا به اهمیت و احترام محیط زیست توجه داشته است اما با پیشرفت علم و فناوری، انسان طبیعت را مقهور خویش ساخت و با تغییری بنیادین در نگرش به محیط زیست، راه تسلط و بهره کشی روز افزون از طبیعت هموار گردید. پس از انقلاب صنعتی و با بروز مشکلات و معضلاتی که معلول استفاده از تکنولوژی است؛ محیط زیست به طور گسترده ای مورد توجه واقع شد؛ تا آنجا که حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از آلودگی آن یکی از مهمترین مسائل اواخر قرن بیستم به شمار می آید.
اما نکته قابل تأمل و پرسش اصلی اینکه؛ حمایت از محیط زیست در نگرش دینی و آموزه های اسلام از چه جایگاهی برخوردار است؟
عصر معاصر و به طور مشخص دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ را باید آغاز دوره ی بیداری و آگاهی گسترده و جهانی در زمینه ی محیط زیست دانست؛ به طوری که دیگر به هیچ وجه نمی توان مسائل زیست محیطی را نادیده انگاشت. بشر پس از طی سه دوره تعامل با محیط زیست در جوامع شکارچی، جوامع کشاورزی و به طور خاص با انقلاب صنعتی که منشا بسیاری از دگرگونی ها در علم و تولید و اختراعات و اکتشافات مختلف است. همراه با انقلاب صنعتی که از حدود سال ۱۷۶۰ میلادی به تدریج آغاز گردید؛ انقلاب های فرهنگی ـ اجتماعی نیز به وجود آمد ^[۱۸۸]. پس از کشف طبیعت در این مرحله، مفهوم جدید دگرگون ساختن طبیعت برای کسب انرژی از آن و تبدیل صورتی از انرژی به صورتی دیگر، مهم ترین وسیله پیشرفت علم شد ^[۱۸۹].در پی انقلاب صنعتی یک انقلاب اجتماعی نیز شکل گرفت و مفاهیمی همچون برابری اجتماعی، برابری حقوق و برابری معنوی را برقرار ساخت و طی یک تغییر نگرشی بنیادین، انسانی که تا مدتی پیش تنها ساکن زمین و جزئی از طبیعت بود در این دوره خود را مالک و حاکم بر زمین پنداشت و راه پیشرفت و پیروزی را در غلبه و تسلط بر جهان دانست اگر چه این طریق، تخریب و نابودی بخش هایی از محیط زیست را به دنبال داشته باشد. پس از تخریب و نابودی گسترده محیط زیست، عصر آگاهی در زمینه ی محیط زیست فرا رسید سر فصل این آگاهی گسترده و جهانی، اندیشه همراهی با طبیعت و در نظر گرفتن ظرفیت های آن به جای غلبه و سیطره محض بر طبیعت است. نسل حاضر به دنبال رفع معضلات زیست محیطی با مدیریت و برنامه ریزی، حمایت قانونی و به طور کلی جایگزینی تکنولوژی و صنایع پاک زیست محیطی به جای تکنولوژی آلاینده و مخرب و همچنین حفاظت خردمندانه از محیط زیست می باشد.
امروزه مسائل زیست محیطی مورد توجه اقشار مختلف، به خصوص فلاسفه، دانشمندان و سیاستمداران است. اغلب شرکت های معتبر در کشورهای پیشرفته نیز توجه به مسائل زیست محیطی را جزئی اصلی از برنامه و مدیریت استراتژیک خود به حساب می آورند. در حال حاضر این عقیده ایجاد شده که پس از انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی، اکنون جامعه بشری به«انقلاب محیط زیست» نیازمند است ^[۱۹۰]. و به نظر میرسد برای اولین بار، محیط زیست به عنوان محور سیاست جهانی مورد توجه قرار گرفته است ^[۱۹۱]. در همین راستا انجمن ها و گروه ها و سازمان های طرفدار محیط زیست؛ موسوم به سبزها یا احزاب تحت عنوان «صلح سبز»^[۱۹۲] ، به طور گسترده فعالیت می کنند تا توجه مردم جهان را بیش از پیش به واقعیات زیست محیطی و لزوم حمایت از آن در جهت حفظ و استمرار نسل بشر و دیگر موجودات و منابع طبیعی موجود جهان، جلب کنند.
کوتاه سخن اینکه، معضلات زیست محیطی ـ که عمدتاً دستاورد جوامع صنعتی و رشد تکنولوژی است ـ با طیف گسترده ای از مسائل همراه است از انواع آلودگی ها گرفته تا تخریب مرتع، جنگل و نابود گونه های گیاهی و جانوری (به خصوص گونه های نادر و در حال انقراض) فرسایش خاک، رشد جمعیت انسانی و…؛ و این نیست مگر به علت پیوستگی و درهم تنیدگی چرخه های حیات. بر شبکه حیات همبستگی و هماهنگی حکیمانه ای حاکم است؛ به طوری که در این مجموعه هر جزء نقش و تأثیر خاص خود را دارد. لذا نباید بیش از توان و ظرفیت موجود، تعادل این مجموعه را به هم زد؛ چرا که در غیر اینصورت عواقب ناگوار و جبران ناپذیر این زیاده خواهی، افزون طلبی و فساد دامنگیر همه خواهد شد^[۱۹۳].علاوه بر این مسائل زیست محیطی، دارای ویژگی ها و ابعاد متنوع و گوناگونی بوده و نیازمند مطالعات و همکاری های میان رشته ای است. محیط زیست با علوم مختلفی مانند اقتصاد، پزشکی، روان شناسی، جامعه شناسی، زیست شناسی و جغرافیا ارتباط پیدا می کند. بر همین اساس امروزه رشته های مرتبط با محیط زیست در حال گسترش اند؛ رشته هایی نظیر: شیمی محیط زیست، اقتصاد محیط زیست و مهندسی محیط زیست. حقوق نیز به عنوان ضابطه و ابزاری برای برقراری نظم، امنیت و آسایش اجتماع در راستای انجام رسالت خود، پیوند و رابطه ای محکم و رو به گسترش با محیط زیست برقرار نموده و نقش مهمی در حمایت و حفاظت از محیط زیست بر عهده گرفته است. در این راستا، پاسخ به عوامل تهدید کننده ی محیط زیست و جرائم زیست محیطی به یک نگرش جامع و سیاست مؤثر و منسجم و همچنین فرهنگ سازی قوی نیاز دارد.
علاوه بر اینکه نگرش وآموزه های دینی می تواند نقش مهم و بنیادینی در ارائه ی بینش صحیح در تبیین جایگاه محیط زیست و وظیفه انسان در قبال آن ایفا نماید، نظام حقوقی اسلام و موازین اسلامی جزئی از فرهنگ ما و زیربنای حقوق کشور ایران و جهان اسلام است؛ لذا برآنیم تا در این مجال به اختصار جایگاه حمایت از محیط زیست در آموزه های اسلام را موضوع بحث قرار دهیم.
گفتار اول- مفهوم محیط زیست درآموزه های اسلامی
اصولا ارائه تعریف جامع و مانع واژگان و مفاهیم، کار دشواری است.«محیط زیست» (Green peac) در معنایی که امروزه به کار می رود؛ در بسیاری از زبان ها، اصطلاحی نو و تازه است. کاربرد آن در زبان فرانسه به قرن دوازدهم باز می گردد ^[۱۹۴]. این اصطلاح از آغاز دهه ۱۳۶۰ کاربردی مستمر و مؤثر پیدا کرده و در خلال همین دهه کلمات جدیدی برای بیان این مفهوم در زبان های مختلف مورد استفاده قرار گرفته.^[۱۹۵]این امر نشان از سابقه تقریبا ۳۰ ساله توجه بخش عظیمی از جهان، به طور همزمان، نسبت به پدیده ای تازه است که پیش روی جهان مدرن قرار دارد^[۱۹۶].
بعضی از نویسندگان در مورد ارائه مفهومی دقیق از محیط زیست و امکان ارائه تعریفی جامع، حقوقی و واحد از آن، اظهار تردید نموده اند^[۱۹۷] . مفهوم محیط زیست نیز در کشورهای مختلف با توجه به اهمیتی که هر کشور برای عناصر مشخص زیست محیطی قائل است می تواند متفاوت باشد؛ به عنوان مثال در یک کشور حمایت از آبهای دریایی و مسأله صید از اهمیت خاصی برخوردار است و محیط زیست با این رویکرد و بر اساس محیط زیست دریایی تعریف می شود و در کشور دیگر حمایت از جنگل ها و مراتع حائز اهمیت می باشد، لذا با تأکید بر عنصر جنگل و مرتع، محیط زیست تعریف می گردد. با این وجود در حقوق ایران تعریف دقیقی از محیط زیست صورت نگرفته است.
مفهوم لغوی واژه Environment، محیط، احاطه کننده اطراف و دور و بر می باشد. که اصطلاحاً Environment The برای بیان مفهوم محیط زیست به کار گرفته شده است^[۱۹۸] در فرهنگ ما واژه طبیعت به این مفهوم نزدیک است با این تفاوت که طبیعت تنها ناظر به هر چیزی است که دست بشر در ایجاد آن دخالت نکرده باشد^[۱۹۹] . در واقع اصطلاحات محیط زیست با اصطلاح بیوسفر (زیست کره) کاملا مرتبط می باشد؛ بیوسفر یا لایه حیاتی که «یونسکو»( UNESCO) خصوصاً آنرا به کار می برد با یکی از وسیع ترین تعاریف محیط زیست مطابقت دارد و محیط زیست اصلی انسان را تشکیل می دهد و عبارت است از محیط زندگی بشر یا آن بخش از جهان که بنا به دانش کنونی بشر همه حیات در آن جریان دارد^[۲۰۰].
برای ارائه تعریف انسان محوری از محیط زیست، می توان گفت:
«محیط زیست، به تمامی محیطی اطلاق می شود که نسل انسان به طور مستقیم و غیرمستقیم به آن وابسته است و زندگی و فعالیت های او در ارتباط با آن قرار دارد»^[۲۰۱] . و به زبان ساده محیط زیست عبارت است از «هوا، آب، خاک، گیاه، جنگل، بیشه، مرتع، دریا، دریاچه، رودخانه، چشمه، آبزیان، حیوانات، کوه، دشت، جلگه، کویر، شهر و یا ده شامل کوچه، خیابان، ساختمان (اعم از تاریخی و عادی و کارخانه) و غیره»^[۲۰۲]
همچنین در تعریف محیط زیست آمده است که «محیط زیست عبارت است از محیطی که فرایند حیات را فراگرفته و با آن برهم کنش دارد. محیط زیست، از طبیعت، جوامع انسانی و نیز فضاهایی که با فکر و به دست انسان ساخته شده اند تشکیل یافته است و کل فضای زیستی کره زمین، یعنی زیست کره (بیوسفر)، را فرا می گیرد»^[۲۰۳] .
در نهایت با توجه به تعریف حقوقی و نسبتا جامع مورد استفاده در کنوانسیون مسئولیت مدنی خسارات ناشی از اعمال خطرناک در محیط زیست، مصوب شورای اروپا، محیط زیست به طور کلی شامل موارد زیر می شود^[۲۰۴] :
۱ـ منابع طبیعی اعم از تجدیدپذیر و غیر قابل تجدید، مانند: هوا، آب، خاک و کلیه جانوران و گیاهان و تأثیر متقابل این عوامل بر یکدیگر.
۲ـ اموال و دارایی هایی که جزء میراث فرهنگی می باشند.
۳ـ مناظر و چشم اندازهای ویژه.
بند اول- دین و حمایت از محیط زیست در جهان معاصر
با نگاهی گذرا به تاریخ ادیان، احترام فراوان و حتی گاهی سرسپردگی و پرستش مظاهر طبیعت در ادوار مختلف، به روشنی مشاهده می شود. از حدود سی سال پیش با اوج گیری معضلات و مباحث زیست محیطی و احساس نیاز به تقویت عوامل فرهنگی به عنوان ابزاری کارآمد، بحث های مربوط به دین و محیط زیست در محافل علمی و تخصصی مورد توجه قرار گرفت و در کنار اقدامات و حمایت های حقوقی مطرح گردید.در این خصوص کنفرانس های متعددی جهت حل بحران های زیست محیطی با مشارکت و تقویت فرهنگی دینی برگزار گردیده است. از جمله این تلاش ها می توان به کنفرانس بین المللی مسکو(۱۹۹۰ م) با موضوع حل بحران های زیست محیطی از طریق پیوند علم و دین^[۲۰۵]و همچنین کنفرانس های دانشگاه هاروارد بین سال های (۱۹۹۶ تا۱۹۹۸) و سه کنفرانس آکادامی هنرها وعلوم کمبریج، سازمان ملل و موزه تاریخ طبیعی در نیویورک که به جمع بندی نتایج ده کنفرانس هاروارد می پردازد، اشاره نمود. در تهران نیز کنفرانس بین المللی با عنوان «دین و دنیای معاصر» برگزار گردید و علمای ادیان مختلف به طرح پاره ای از دیدگاه های مربوط به محیط زیست و اخلاق زیست محیطی پرداختند و نقش ادیان در رابطه با این موضوع را مورد بررسی قرار دادند^[۲۰۶] . در کشور ما علاوه بر صبغه فرهنگی، آموزه های دینی، پایه و اساس حقوق را تشکیل می دهد و موازین اسلامی زیربنا و مبنای نظام حقوقی می باشد و به موجب اصل چهارم قانون اساسی، کلیه ی قوانین و مقررات باید بر اساس موازین اسلامی باشد. این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است از این رو نگرش نسبت به محیط زیست از منظر آیات قرآن و آموزه های اسلام به عنوان مبنای حقوقی و فرهنگی حائز اهمیت خواهد بود.
بند دوم-فقه شیعه و تحول در مبانی مسئولیت مدنی زیست محیطی
الف- اهمیت محیط زیست در فقه وحقوق امامیه
در آموزه‌های اسلامی به طور عام و در نزد امامیه به طور خاص، عناصر طبیعت اعم از آب، هوا، خاک، درختان، گیاهان و جانوارن جایگاه و ارزشی ویژه دارند که بیشتر ناشی از وحدت عناصر جهان و ریشه در جهان‌بینی توحیدی دارد. ^[۲۰۷]. طبیعت و محیط زیست در عین حال که در اختیار انسان به عنوان خلیفه الهی قرار دارد، به عنوان نشانه‌ای از قدرت و عظمت الهی توصیف شده است که این «خلیفه» را آن گونه که شایسته اوست متعهد به حفظ و حراست از آن نیز می‌کند (Dalil Boubkeur, 2001: 3-8). در واقع محیط زیست در اسلام «امانتی» است که به انسان سپرده شده است تا از آن به نحو مناسب بهره جوید (Naser, 1968: 96). در نزد امامیه مسئولیت انسان نسبت به محیط زیست را می‌توان فوق و فعل معصومین و فقیهان متقدم و متأخر مشاهده نمود.. در نظر برخی از فقیهان شیعه عناصر محیط زیست اعم از آبهای عمومی، هوا، خاک، نور آفتاب از مشترکات هستند و آلوده کردن آن ممنوع است. شماری دیگر از فقیهان هوا و فضا را از مباحات بر شمرده‌اند ولی هر دو گروه آلوده کردن و استفاده نابجا از آنها را روا نمی‌دانند (همان). از جمله اصول و قواعدی که در آراء فقهای شیعه در خصوص محیط زیست می‌توان دید می‌توان به «نهی فساد در زمین»، «لزوم حفظ نسل»، «قاعده لا ضرر»، «احترام به اموال»، «لزوم رعایت بهداشت فردی» اشاره کرد .^[۲۰۸]
ب- اهمیت محیط زیست در فقه امامیه
نظام حقوقی مسئولیت مدنی زیست محیطی بدون توجه به ویژگی های خاص این خسارات وهمچنین اهمیت این حوزه ازمبانی ضعیف تبعیت می کند.اهمیت محیط زیست درفقه امامیه ابتدا به ضرورت تحول درمبانی نظری حفاظت حقوقی ازمحیط زیست پرداخته وسپس ضمن ارائه نظریات روز حقوقی ،به دنبال بازشناسی وارائه نظزیه فقه امامیه وحقوقدانان وتحلیل دکترین مطلوب جهت ازحمایت زیست خواهیم بود.فرض اساسی براین مبنا استواراست که میتوان با واکاوی آموزه های فقهی وحقوقی به نظریه احترام اول دست یافت .
پ- اهمیت محیط زیست در احادیث و روایات
حضرت امام علی (ع) به گونه‌ای تکان دهنده یادآور مسئولیت انسان در برابر آنچه که پیرامونش می‌گذرد، می‌باشد که: «از خدا بترسید درباره بندگان و شهرهای او زیرا که در قیامت مورد سوال واقع می‌شوید از همه چیز حتی در مورد اماکن و حیوانات».

شناسایی و پالایش مدل، عوامل، ابعاد و مؤلفه‌ها و شاخص‌های مورد نیاز
مطالعات کتابخانه‌ای و
مبانی نظری
الگوی نقش مدیران در ارتقای سرمایه اجتماعی
۱۷-۳- روش‌های تجزیه و تحلیل اطلاعات
در روش‌شناسی پژوهش، به روش‌های مورد استفاده در بخش کیفی که حاصل آن دستیابی به ابعاد و شاخص‌های دو متغیر و مدل مفهومی بود پرداخته شد.اینک به صورت مبسوط‌تر روش‌های تجزیه و تحلیل اطلاعات در بخش کمّی بررسی می‌شود. در این مرحله، در تجزیه و تحلیل داده‌های گردآوری شده در فرایند تحقیق از فنون آماری گوناگون با کمک نرم افزارهایSPSS16 و LISREL استفاده گردیده است.
۱۸-۳- آمار توصیفی، آمار استنباطی
نقش آمار توصیفی در واقع، جمع‌ آوری، خلاصه کردن و توصیف اطلاعات کمّی به دست‌آمده از نمونه‌ها یا جامعه‌ها است. اما محقق معمولا کار خود را با توصیف اطلاعات پایان نمی‌دهد، بلکه سعی می‌کند آنچه را که از بررسی گروه نمونه به دست آورده است به گروه‌های مشابه بزرگتر تعمیم دهد. تئوری‌ها از طریق تعمیم نتایج یک یا چند مطالعه به آنچه که ممکن است در مورد کل افراد جامعه صادق باشد به وجود می‌آیند. از طرف دیگر در اغلب موارد، مطالعه تمام اعضای یک جامعه ناممکن است. از اینرو محقق به شیوه‌هایی احتیاج دارد که بتواند با بهره گرفتن از آنها نتایج به دست‌آمده از مطالعه گروه‌های کوچک را به گروه‌های بزرگتر تعمیم دهد. به شیوه‌هایی که از طریق آنها ویژگی‌های گروه‌های بزرگ براساس اندازه‌گیری همان ویژگی‌ها در گروه‌های کوچک استنباط می‌شود آمار استنباطی گفته می‌شود.(شیولسون،۱۳۸۳: ۳۵)
به بیان دیگر، در پژوهش‌های علوم رفتاری، کسب اطلاعات درباره گروه‌های کوچک غالبا هدف پژوهشگر نیست، بلکه او علاقه‌مند است که از طریق یافته‌های این گروه کوچک، اطلاعات لازم را درباره جامعه‌ای که این گروه را از آن انتخاب کرده است، کسب کند. یعنی در این پژوهش‌ها هدف پژوهشگر تعمیم نتایج به‌دست‌آمده از یک گروه کوچک به یک جامعه بزرگتر است. این تعمیم مستلزم آن است که پژوهشگر از روش‌های آماری پیشرفته‌تری تحت عنوان “استنباط آماری” استفاده نماید. (هومن، ۱۳۸۷:۳۲).
۱۹-۳- آزمون‌های آمار استنباطی
آزمون‌های آماری مورد استفاده جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست‌آمده از یک گروه کوچک(نمونه) و تعمیم آن به جامعه مورد نظر با توجه به مقیاس اندازه‌گیری متغیرها، به دو گروه “پارامتریک” و “ناپارامتریک” تقسیم می‌شوند. آزمون‌های پارامتریک، به تجزیه و تحلیل اطلاعات در سطح مقیاس فاصله‌ای و نسبی می‌پردازند که حداقل شاخص آماری آنها میانگین و واریانس است. در حالی که آزمون‌های ناپارامتریک، به تجزیه و تحلیل اطلاعات در سطح مقیاس اسمی ‌و رتبه‌ای می‌پردازند که شاخص آماری آنها میانه و نما است. (دلاور، ۱۳۸۶:۲۱۰). در ادامه به روش تحلیل رگرسیون یک نوعی آزمون پارامتریک است می پردازیم.
- روش تحلیل رگرسیون
یکی از اهداف این تحقیق بررسی نقش مدیران در ارتقای سرمایه اجتماعی است. برای این منظور معمولاً از روش تحلیل رگرسیون استفاده شده است. البته در این پژوهش، با توجه به استفاده از نرم افزار لیزرل و برازش مدل، استفاده از ضریب استاندارد مسیر جایگزین استفاده از روش رگرسیون ساده، گردیده است.

در آزمون رگرسیون، هدف عبارت است از پیش بینی یک یا چند متغیروابسته (که در تحقیق ملاک نامیده می‌شود) از یک یا چند متغیر مستقل (که در تحقیق پیش بینی نامیده می‌شود). در این روش با توجه به تعداد متغیرها می‌توان از مدل رگرسیون چندگانه و مدل رگرسیون چند متغیری برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده کرد. در تحلیل‌های ازنوع رگرسیون متغیرهای پیش بینی را می‌توان به سه روش همزمان، گام به گام و سلسله مراتبی وارد تحلیل نمود. در روش همزمان تمام متغیرهای پیش بینی باهم وارد تحلیل می‌شوند. در روش گام به گام اولین متغیرپیش بینی بر اساس ضریب همبستگی صفر مرتبه با متغیر ملاک به تحلیل ورود می‌یابند و پس ازآن سایر متغیرهای پیش بینی برحسب ضریب همبستگی تفکیکی یا نیمه تفکیکی وارد تحلیل می‌شوند. در روش سلسله مراتبی ورود متغیرها بر اساس یک چارچوب نظری یا تجربی مورد نظر محقق صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر محقق شخصا دربار ه ترتیب ورود متغیرها به تحلیل تصمیم گیری می‌کند. در این تحقیق به سبب وجود پیش فرض های تئوریک از روش همزمان استفاده شده است.
هم چنین، برای بررسی بیشتر مدل مفهومی تحقیق و ارزیابی روابط علی تعاملی میان ابعاد و متغیرهای تحقیق، مدل معادلات ساختاری تحقیق نیز با کمک نرم افزار لیزرل ۵۱/۸ استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. از طریق این روش می توان قابل قبول بودن مدل های نظری را در جامعه های خاص با بهره گرفتن از داده های بدست آمده آزمود. این تحلیل برآوردهایی از پارامترهای مدل(ضرایب مسیر و جملات خطا) و هم چنین چند شاخص برای نیکویی برازش فراهم می آورد(سرمد، ۱۳۸۸، ۲۷۷).
۱۹-۳- خلاصه فصل:
تحقیق کاربردی و مبانی نظری لازم و ملزوم یکدیگرند. بدون مبانی نظری، تدوین فرضیه‌های نو که پایه و اساس هر تحقیق کاربردی است به سامان نمی‌رسد. در مقابل، نتایج تحقیقات کاربردی، ستون پایه مبانی نظری را می‌سازد و چنین است که ترکیب فکر و عمل با شیوه‌ای منطقی به هماهنگی و تعادل می‌رسند.
در این فصل، ابتدا به مدل مفهومی و تشریح مفاهیم ابعاد آن و سپس به مدل تحلیلی، متضمن ابعاد، شاخص‌ها و منابع پشتیبانی کننده پرداخته می‌شود. ابعاد و شاخص‌هایی که به دنبال مطالعات نظری حاصل شده اند. از آن جایی که تحقیق حاضر از نظر ماهیت داده‌ها، از نوع پیمایشی است، روش تحقیق در بخش کمی صورت گرفته است. همچنین در این فصل، به مواردی همچون روایی و پایایی پژوهش، موارد استفاده از آمار توصیفی و آمار استنباطی و سایر موارد مرتبط با روش‌شناسی پژوهش پرداخته شده است.
فصل چهارم: یافته‌های تحقیق و تجزیه و تحلیل آن
۱-۴- مقدمه:
بدون تردید، یک پژوهش هدفمند در ابتدا در پاسخ‌ به یک نیاز شکل می‌گیرد. پژوهشگر به دنبال آن است تا برای پرسش‌های خود پاسخی منطقی بیابد و فرضیات خود را با روش‌های علمی به محک آزمون بگذارد.رسیدن به نقطه اوج بهره‌وری منابع انسانی، از آرمان‌های بزرگ هر سازمان است. پشتوانه نظری فعالیت‌های سازمان را مدیران آن می‌سازد و همین عامل است که به کارکنان، انگیزه تلاش و پویایی می‌بخشد. اما از سویی سرمایه اجتماعی و نقش مدیران دارای مفهوم بسیار گسترده‌ای هستند. بنابراین پرسش‌های تحقیق، این است که مهم‌ترین ابعادنقش مدیران چیست؟ مهمترین ابعاد سرمایه اجتماعی کدامند؟ و تأثیر عامل نخستین بر عامل دوم چگونه است؟
۲-۴- یافته‌های پژوهش
در مرحله کمّی، تجزیه و تحلیل داده ها برای بررسی صحت و سقم فرضیه برای هر نوع تحقیق از اهمیت خاصی برخوردار است. امروزه در بیشتر تحقیقاتی که متکی بر اطلاعات جمع آوری شده از موضوع مورد تحقیق است، تجزیه و تحلیل اطلاعات از اصلی ترین و مهمترین بخشهای تحقیق محسوب می شود. داده‌های خام با بهره گرفتن از نرم افزار آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند و پس از پردازش به شکل اطلاعات در اختیار استفاده کنندگان قرار می گیرند. اینک آنچه به صورت مبسوط ‌تر در این فصل می‌آید، بررسی یافته‌های تحقیق در بخش کمی و تجزیه و تحلیل آن است.
۳-۴- آمار توصیفی
در این بخش از تجزیه و تحلیل آماری به بررسی چگونگی توزیع نمونه های آماری متغیرهای جنسیت، تحصیلات، سن، سمت سازمانی، سابقه شغلی، رشته تحصیلی، حوزه فعالیت و نوع استخدام می‌پردازیم.
۱- ۳-۴- جنسیت
جدول شماره ۱-۴: توزیع فراوانی مربوط به جنسیت پاسخ دهندگان

((بزرگی را پرسیدم از سیرت اخوان صفا گفت: کمینه آن که، مراد خاطر یاران بر مصالح خویش مقدّم دارد و حکما گفته اند: برادر که در بند خویش است، نه برادر نه خویش است.)) (همان،۶۳)
سعدی در غزلی، خود را عارف دانسته و غم و شادی دنیا را بی تفاوت می داند، گفته است:
غم و شادی بر عارف چه تفاوت دارد ساقیا! باده بده، شادی آن که این غم از اوست
(همان،۶۹۰)
نیز گوید:
عالم و عابد و صوفی همه طفلان رهند مرد اگر هست به جز عارف ربانی نیست (همان، ۶۱۲)
سعدی در این بیت، عارف را انسان کامل می داند.
آن کس از دزد بترسد که متاعی دارد عارفان جمع نکردند و پریشانی نیست (همان،۶۱۲)
خرقه پوشان صوامع را دو تایی چاک شد چون من اندر کوی وحدت ، گوی تنهایی زدم
(همان،۶۹۹)
البتّه در آثار سعدی، نکته ای که حکایت از تعلق سعدی به فرقه ای خاص در عرفان داشته باشد، مشاهده نگردید. بلکه با توجّه به خداشناسی شاعر و اشارات آشکاری که به عارف بودن خود می نماید، این مسئله ذکر شده است.
۳-۱-۴-۴- سعدی پارسا
بلای عشق تو نگذاشت پارسا در پارس یکی منم که ندانم نماز چون بستم(همان، ۴۶۵)
۳-۱-۴-۵- سعدی مرد خدا
مرد خدا به مشرق و مغرب غریب نیست چندان که می رود، همه ملک خدای اوست
(سعدی ۱۳۸۴ ،۶۸۹)
۳-۱-۴-۶- سعدی بصیر و آگاه
درد نهانی به که گویم که نیست با خبر از درد من الا خبیر
عیب کنندم که چه دیدی در او کور نداند که چه بیند بصیر (همان، ۴۳۳)
همه کس را مگر این ذوق نباشد که مرا کانچه من می نگرم بر دگری ظاهر نیست
(همان، ۳۶۶)
۳-۱-۵- رویدادهای بزرگ زندگی سعدی
می دانیم که شیخ شیراز، سفر های زیادی به اطراف جهان داشته، در این سفرها وقایع مهمّی برای او رخ داده است. از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود که خود در آثارش به آن ها اشاره کرده است.

۳-۱-۵-۱- تحصیل در نظامیّه
مدارس نظامیّه در روزگار سعدی رونق خاصّی داشته اند و بحث و درس در این مدارس، بسیار رواج داشت. آن چه مسلّم است، سعدی در مدرسه ی نظامیّه تحصیل کرده، مستمری دریافت نموده، و شب و روز کارش تلقین و تکرار بوده است. سعدی در بوستان، تحصیل خود در نظامیّه را این گونه بیان کرده است:
مرا در نظامیّه ادرار بود شب و روز تلقین و تکرار بود (همان، ۲۷۳ )
۳-۱-۵-۲- اسارت در دیار فرنگ
در این که سعدی اهل سفر است، جای هیچ شکّی نیست. در یکی از همین سفرهاست که در
بیابان قدس اسیر می شود و این حکایت در سفر به شام بیان می شود. شیخ اجل در باب دوم
گلستان گفته است: ((از صحبت یاران دمشقم ملالتی پدید آمده بود. سر در بیابان قدس نهادم و با حیوانات اُنس گرفتم تا وقتی که اسیر فرنگ شدم. در خندق طرابلس با جهودانم، به کار گل داشتند.)) (سعدی ،۱۳۸۴،۵۶و۵۷)
سعدی از هم نشینی با دوستان به اندازه ای ابراز خستگی می کند که در کنار حیوانات بودن برایش راحت تر از زندگی با انسان هاست. دیگر این که سعدی کار گل کردن برای دشمن را، بهتر از زندگی کردن با یار نا موافق می داند. درست است که هدف سعدی از آوردن این حکایت، بیان نتایج اخلاقی داستان است ولی اشاره ای به اسیر شدن خود به دست یهودیان دارد، که وقوع چنین اتّفاقی در زندگی سعدی حتمی است. زیرا در بوستان گوید:
کسی بندیان را بود دستگیر که خود بوده باشد به بندی اسیر ( همان، ۱۹۵ )
یا در رباعیّات گوید:
در قید فرنگ غل به گردن دیدن به زان که به جای دوست، دشمن دیدن ( همان ،۵۸۴ )
ابیات بالا نشان می دهد که سعدی طعم تلخ اسیری و زندگی در بند زنجیر دیگران را چشیده است و تنها جایی که از اسارت خود یاد می کند، اسیر شدن به دست جهودان در بیابان قدس است.
۳-۱-۵-۳- کشتن برهمن در معبد سومنات
شیخ اجل، در باب هشتم از بوستان، داستان سفر خود به سومنات و سکونت در معبد آن شهر را نقل کرده است. سعدی با مشاهده ی وضعیّت معبد، تصمیم می گیرد که از راز آن پرده بردارد. چند روزی به تقلید کافر شده و هم مانند آنان بت پرستی کرده، تا آزادانه بتواند، همه جای بتخانه را ببیند. سعدی کشف این ماجرا را این گونه بیان کرده است:
نگه کردم از زیر تخت و زبر یکی پرده دیدم مکلّل به زر
پس پرده مطرانی آذر پرست مجاور سر ریسمانی به دست…
که ناچار چون در کشد ریسمان برآرد صنم دست فریاد خوان
برهمن شد از روی من شرمسار که شنعت بود بخیه بر روی کار
بتازید و من در پی اش تاختم نگونش به چاهی در انداختم
که دانستم ار زنده آن برهمن بماند، کند سعی در خون من ….
تمامش بکشتم به سنگ آن خبیث که از مرده دیگر نیاید حدیث
چه دیدم که غوغا بر انگیختم رها کردم آن بوم و بگریختم (سعدی،۱۳۸۴ ،۲۹۴)
آن چه در این سفر جای شگفتی دارد، قتلی است که توسط سعدی انجام شده است. سعدی می گوید در بتکده ی سومنات، پس از آن که به راز آن بت خانه پی می برد، برهمن او را می بیند و از شرم رسوایی فرار می کند. سعدی از ترس این که او را بکشند، برهمن را دنبال می کند، او را در چاهی می اندازد و با سنگ بر سرش می کوبد. سپس از آن جا به هند و یمن و حجاز فرار می کند. چنان که از گفتار شیخ بر می آید، هیچ دلیل مستندی برای نفی این حکایت وجود ندارد. زیرا سعدی خود چنین اتّفاقی را بیان کرده و نحوه ی وقوع داستان و رفتن به سومنات و هند را شرح داده است. گر چه صفای خاطر شیخ، اجازه آزار هیچ انسانی را به او نداده و در حکایات متعدد از مهربانی با همه ی موجودات سخن گفته، امّا انکار این داستان مشکل تر از پذیرش آن است، زیرا هر چه در عالم امکان است در بشر وجود دارد.
۳-۱-۶- سعدی و لطف بزرگان
آن چه از روزگار سعدی بر می آید، آن بزرگوار در همه ی مراحل زندگی مورد لطف بزرگان واقع شده است. این مطلب به صورت مکرر در آثارش بیان شده است. شیخ اجل به صراحت لطف بزرگان در حقّ خود را اعلام کرده است. درحکایت جدال سعدی با مدعی می خوانیم:
((‌مرا که پرورده ی نعمت بزرگانم، این سخن سخت آمد، گفتم: ای یار، توانگران دخل مسکینانند و ذخیره ی گوشه نشینان و مقصد زائران و کهف مسافران و محتمل بارگران.)) (همان ،۱۱۹)
در حکایت شمس الدّین تازیکوی می خوانیم که: (( و مشهور شد که ملک عادل شمس الدّین تازیکوی از بهر خاطر مبارک شیخ سعدی (رحمه الله علیه) ترک خرما و بهای آن خرما، که به بقالان داده بودند، بگفت و هیچ از ایشان باز نستند.)) (همان ،۸۱۰)
حرمتی که شیخ در نزد برادران جوینی داشته و این مطلب، در ملاقات آباقا این گونه بیان شده است که: ((روزی عزیمت خدمت ایشان کردم، ناگاه! ایشان را دیدم با پادشاه روی زمین،آباقا بر نشسته بودند. چون چنان دیدم، خواستم که به گوشه ای روم؛ که در آن حالت، معتذّر بود پرسیدن ایشان. من در آن عزم بودم، که ایشان هر دو از اسب به زیر آمدند و روی به من نهادند. چون برسیدند، بوسه بر دست و پای من دادند و از پرسیدن این ضعیف خرّمی ها نمودند و گفتند: این در حساب نیست، که ما از رسیدن قدوم مبارک پدر و شیخ بزرگوار خبر نداشتیم.)) ( سعدی، ۱۳۸۴، ۸۰۸)
حاکمان دیگری چون انکیانو، آباقا، وزیر ابوبکر بن ابی نصر و سعد بن ابوبکر نسبت به شیخ ابراز لطف و محبّت نموده اند. سعدی خوش بختی خود را نتیجه ی تربیت بزرگان دانسته، گفته است:
ندانی که سعدی مراد از چه یافت نه هامون نوشت و نه دریا شکافت