در حالیکه مارتنزیت در دماهای پائین و تنش های بالا پایدار بوده و مسئول ایجاد رفتار حافظه شکلی است و ساختار بلوری این فاز مونوکلینیک می باشد، فاز مارتنزیت از نوع فاز الاستیک بوده که در حقیقت لغزنده بودن و انرژی بسیار کم فصل مشترک را داراست.
اشکال مختلف فاز مارتنزیت نیز می توانند در دماهای پائین به یکدیگر تبدیل شوند و پروسه جهت گیری مجدد و یادو قلو شدگی ونشدگی^[۱۴]شکل خواهد گرفت.
درحالت بدون تنش یک آلیاژحافظه دار شکلی دارای چهار دمای مشخصه می باشد:  ، دمای آغاز حالت آستنیت ،  دمای پایان حالت آستنیت ،  دمای آغاز مارتنزیت و  دمای پایان حالت مارتنزیت. این دماهای تبدیل به عوامل مختلفی از قبیل ترکیب شیمیائی و فرایند ساخت و تا حدودی به چرخه های بارگذاری و سرعت بارگذاری بستگی دارند.
اگر دمای محیط بالاتر از  باشد ، ماده اصطلاحاً در حالت آستنیت قرار دارد و رفتار فوق الاستیک از خود بروز خواهد داد و اگر دمای محیط کمتر از  باشد، ماده اصطلاحاً در حالت مارتنزیت قرار دارد و رفتار حافظه شکلی از خود بروز خواهد داد.
نمودار شکل ۲-۷ زمانی را نشان می دهد که ماده در حالت بدون تنش قرار داشته و تحت بار گرمائی قرار می گیرد.
تا زمانی که ماده به دمای  نرسیده است ، به صورت کاملاً مارتنزیت است. زمانی که به  می رسد تبدیل فاز از مارتنزیت به آستنیت آغاز می شود تا به دمای بالاتر از  و به سمت  برود. سرانجام زمانی که به دمای  می رسد ، تبدیل فاز پایان پذیرفته و ماده به حالت کاملاً آستنیت در می آید. در تبدیل معکوس ، زمانی که ماده تحت کاهش دما قرار می گیرد ، تا زمانی که ماده به دمای  نرسیده است ، در حالت کاملاً آستنیت قرار دارد . وقتی به دمای  می رسد ، کریستال های آستنیت شروع به تبدیل شدن به مارتنزیت می کنند و زمانی که ماده به  می رسد ، تبدیل از آستنیت به مارتنزیت کامل شده است. در تبدیل معکوس ، در دمای بین  و  ، ماده به صورت ترکیبی از آستنیت و مارتنزیت می باشد. حالت مارتنزیت می تواند هم توسط دما و هم توسط تنش ایجاد شود.
شکل ۲-۷: اثر دما روی رفتار فازی نیتینول
۲-۳-۲: نحوه انتقال فازهای آلیاژهای نیتینول
نحوه انتقال فازها مطابق شکل ۲-۸ می باشد.
شکل ۲-۸: پروسه انتقال فاز برگشت
۲-۳-۲-۱:انتقال فاز برگشت یا معکوس (تبدیل مارتنزیت به آستنیت) ^[۱۵]
همانطور که از شکل (۲-۸) مشخص است ، زمانی که بارگذاری خارجی (مثل تنش محوری) به یک نمونه مارتنزیتی وارد می شود یک مقدار بحرانی تنش وجود دارد که در آن چرخش متغیرهای (واریانت های) مارتنزیتی شروع می شود. اعمال بار پس از تغییر جهت کامل متغیرهای مارتنزیتی سبب ایجاد تغییرشکل های ارتجاعی نمونه می شود که پس از باربرداری فقط کرنش های الاستیک بازیابی گردیده و کرنش پسماند بزرگی باقی می ماند ، به عبارت دیگر زمانی که دمای ماده کمتر از  باشد ، به علت پایدار بودن مارتنزیت در دماهای پائین پس از باربرداری به آستنیت تبدیل نمی شود که موجب بر جای گذاشتن کرنش پسماند می شود . این کرنش پسماند نیز با اعمال دمای بالاتر از  ، به طور کامل حذف شده و نمونه به شکل تغییر شکل نداده اولیه خود باز می گردد و این شکل در خلال سرد کردن نمونه با دمائی پائینتر از  ثابت نگاه داشته می شود. از آنجائیکه این مواد شکل اولیه خود را به خاطر داشته و قادرند پس از اعمال دما به شکل اولیه خود بازگردند مواد حافظه دار شکلی نامیده شده اند.(شکل های ۲-۹ و ۲-۱۰)
قابل توجه است که انرژی آزاد شده در طول باربرداری به طور قابل توجهی کمتر از انرژی ورودی در هنگام بارگذاری است. بنابراین در حالت مارتنزیت (در دمای ثابت) ظرفیت میرائی و توان استهلاک انرژی SMA زیاد است.

شکل ۲-۹: منحنی خاصیت حافظه شکلی
شکل ۲-۱۰ : پروسه انتقال برگشت
لازم به ذکر است که در مدت زمان روند تبدیل به فاز آستنیت تنش تا زمان تغییر جهت کامل متغیرهای مارتنزیتی عملاً ثابت می ماند.
۲-۳-۲-۲: انتقال فاز رفت یا مستقیم (تبدیل آستنیت به مارتنزیت) ^[۱۶]
زمانی که یک بارگذاری خارجی (مثل تنش محوری) به یک نمونه آستنیتی در دمای بالاتر از  اعمال می شود ، در یک مقدار تنش خاص تبدیل فاز از آستنیت به مارتنزیت آغاز می شود (زیرا فاز مارتنزیت در تنش بالا پایدارتر از فاز آستنیت است) . از زمانی که تغییر شکل در شرایط همدما شروع می شود تا زمان پایان آن تغییر تنش تغییر نسبتاً کمی پیدا می کند. هنگام باربرداری از آنجائیکه مارتنزیت بدون اعمال تنش در دمائی بزرگتر از  ناپایدار می شود ، تبدیل فاز معکوس اتفاق می افتد ، ولی مقدار تنش مربوط به تبدیل فاز معکوس از مقادیر تنش مربوط به فاز مستقیم کوچکتر می باشد.
در صورتیکه دمای ماده بالاتر از  باشد ، کرنشی که در اثر بارگذاری در ماده پدید می آید پس از باربرداری به طور کامل و فوری به صفر می رسد . این ویژگی قابل توجه که دربر گیرنده قابلیت های جذب انرژی و کرنش پسماند صفر می باشد،رفتار فوق ارتجاعی یا شبه ارتجاعی^[۱۷]نام دارد. (شکل ۲-۱۱)
اگر دمای ماده از  کمتر باشد ، تنها بخشی از مارتنزیت اعمال تنش شده مجدداً به آستنیت تبدیل می شود . مقداری کرنش پسماند در انتهای باربرداری بر جای می ماند که با حرارت دادن در دمائی بالاتر از  به حالت اولیه خود باز می گردد. این پدیده به طور کلی نیمه فوق ارتجاعی نامیده می شود.(شکل ۲-۱۲)
در این انتقال، تغییر فاز زمانی انجام می شود که انرژی مکانیکی تنش اعمال شده مساوی شود با انرژی مورد نیاز انتقال فاز.
شکل ۲-۱۱:منحنی رفتار فوق ارتجاعی آلیاژهای حافظه دار شکلی
شکل ۲-۱۲:منحنی رفتار نیمه فوق ارتجاعی آلیاژهای حافظه دار شکلی
بنابراین دو عامل در تغییر فاز دخالت دارند:
دما که باعث بروز اثر حافظه شکلی می شود و تغییر شکل ایجاد شده به وسیله تنش که اثر ابرکشسان را نتیجه می دهد.
۲-۳-۳: سایر ویژگی های تبدیل فاز
۲-۳-۳-۱: اثر سرعت بارگذاری در رفتار آلیاژهای حافظه دار شکلی
علاوه بر دما و تنش به عنوان دو فاکتور اساسی در تعیین رفتار آلیاژهای حافظه دار شکلی ، سرعت بارگذاری نیز در تعیین رفتار این آلیاژها به نحو زیر موثر است:
در بارگذاری با سرعت پائین در هنگام تبدیل فاز گرما آزاد شده و دمای ماده ثابت خواهد ماند (فرایند همدما) ولی در بارگذاری با سرعت بالا مانند بارگذاری های زلزله ماده وقت کافی برای مبادله حرارت با محیط را نخواهد داشت و گرمای نهان ماده موجب می شود که دمای نمونه تغییر کند (فرایند بی در رو)
۲-۳-۳-۲: اثر حافظه داری یک طرفه و دو طرفه
الف )اثر حافظه داری یک طرفه^[۱۸] :
در صورتیکه اثر حافظه داری فقط بعد از تغییر شکل در حالت مارتنزیتی و سپس در سیکل گرم کردن مشاهده شود به آن اثر حافظه یک طرفه گفته می شود. این بدان معنی است که در این حالت تغییر شکل ایجاد شده ، فقط با گرم کردن به حالت اولیه قبل از تغییر شکل باز می گردد و چنانچه جسم را دوباره سرد کنیم تغییری در شکل آن حاصل نمی شود این خصوصیت در شکل شماره زیر نمایش داده شده است. (شکل ۲-۱۳)
شکل ۲-۱۳:مفهوم اثر حافظه داری یک طرفه
همانطور که در تصویر مشاهده می شود ابتدا فنر در دمای  به مقدار معینی تغییر فرم داده می شود به صورتیکه تغییر فرم دائمی در آن باقی بماند حال اگر فنر تغییر فرم داده شده را تا دمای  حرارت دهیم مجدداً به شکل اولیه خود بر می گردد و در سیکل سرد شدن تا دمای  هیچگونه تغییر شکلی در فنـــر مشاهده نمی شود.
ب)اثر حافظه داری دو طرفه^[۱۹] :
برگشت پذیری به حالت اولیه خود در اثر سرد و گرم کردن آلیاژ های حافظه دار دو طرفه در بازه معینی از دما امکان پذیر است . در شکل (۲-۱۴) یک فنر با اثر حافظه دار دو طرفه به صورت باز شده در حالت آستینی و شکل جمع شده در حالت مارتنزیتی نشان داده شده است.
شکل ۲-۱۴: مفهوم اثر حافظه داری دو طرفه
همانطور که مشاهده می شود اگر فنر گرم شود باز شده و در سیکل سرد شدن مجدداً به شکل جمع شده در می آید.
باید توجه داشت که آلیاژ های حافظه دار برای اینکه اثر حافظه دار دو طرفه از خود نشان دهند نیاز به انجام عملیات ترمومکانیکی خاصی بر روی آنها می باشد . یعنی در مقایسه با اثر حافظه داری یک طرفه که ذاتی است، اثر حافظه داری دو طرفه یک خاصیت اکتسابی می باشد .
۲-۳-۳-۳:رفتار ترمومکانیکی
شکل۲-۱۵: نمودار تنش – کرنش نیتینول
نمودار تنش-کرنش نیتینول در شکل ۲-۱۵ نمایش داده شده است.
لازم به ذکر است که نمودار تنش-کرنشSMA ها در برش و پیچش همانند نمودار حالت کشش و فشار است.
۲-۳-۳-۴: تعریف خاصیت ارتجاعی کاذب
خصوصیت جالب توجه درباره منحنی تنش - کرنش درقسمت منحنی Cدر شکل (۲-۱۵)دیده می شود.به طوری که پس از حرارت دادن نمونه کمی بالاتر از درجه حرارت انتقال ، در درجه حرارت بالای  به نمونه در فاز مارتنزیت تنش وارد می شود. با افزایش مقدار تنش ، تغییر شکل نیز به صورت یکنواخت افزایش می یابد (منحنی AB). در این هنگام رفتار تغییر شکل و تنش پایداری مشاهده می شود با کاهش تنش( منحنیCD)مارتنزیت به آستینت تبدیل می شود. باید توجه داشت که برگشت پذیری انجام شده به خاطر تغییر حرارت نمونه نمی باشد و دلیل آن کاهش فشار است. این پدیده که موجب می شود آلیاژ خاصیت کشسانی نامحدود پیدا کند راخاصیت ارتجاعی کاذب می نامند.
۲-۳-۳-۵: تنش بازیافتی و نیروی محرک
در جریان تبدیل فاز برگشت ، وقتی که میله سرد شود و به فاز مارتنزیت برگردد، نیز کرنشهای پلاستیک کاملاً حذف شده اند و به حالت اولیه درخواهد آمد. در حقیقت در اثر فرایند برگشت به شکل اولیه، تنشهایی در آلیاژ تولید میشود که این تنش باعث تحریک میشود. این تنشهای حاصل شده، تنش بازیافتی خوانده می شود و بهبود توزیع تنش و کرنش،بهبود خواصی چون مدول یانگ و تنش تسلیم و توانائی کنترل رفتار سیستم، ازجمله آثار مفید تنشهای بازیافتی می‌باشد.
تنشهای بازیافتی تولیدشده به دما وابستگی دارد و همچنین بایستی توجه شود که تنشهای بازیافتی به مقدار کرنش اولیه بستگی داشته و درحالتی که آلیاژ تحت هیچگونه کرنش اولیه ای نباشد، در اثر تغییر فاز، تنش بازیافتی تولید نمی شود.
به علاوه هنگامی که محدودیت در بازیابی شکل وجود دارد این آلیاژها نیروی ارتجاعی بالائی را تولید می کنند( یعنی در فرایند برگشت به شکل به یاد مانده آلیاژ می تواند نیروی زیادی تولید کند که جهت تحریک مفید است) که این نیرو کاربرد آلیاژ را به صورت زیربیشتر می کند:

دادائیسم­ها با هر چیزی که ظاهر عقلانی داشت، مبارزه می­کردند و آن را به باد انتقاد و استهزاء می­گرفتند و تمام تلاششان بر این بود که به نوعی آزادی مطلق دست یابند. آن­ها حتی ادبیات را انکار می­کردند و از آن متنفر بودند؛ زیرا ادبیات و هنر را وسیله­ای برای تبلیغ جنگ می­دانستند.(همان، سید حسینی، ۱۳۸۴:۷۵۳)

این نهضت فکری که در سوئیس متولد شده بود، با فاصله اندکی در فرانسه، آلمان، ایتالیا، هلند، اسپانیا و حتی آمریکا رواج یافت.
دادائیست­ها جامعه را نقد می­کردند ولی زبان آثار آن­ها به گونه ­ای نبود که مردم با آن ارتباط برقرار کنند و منظور آن­ها را بفمند. مثلاً شیوه نویسندگی آن­ها به این ترتیب بود که مقاله­ای از روزنامه­ای اتخاب می کردند و آن را با قیچی تکه تکه می­نمودند تا حدی که در هر قطعه تنها یک کلمه باقی بماند. آن­ها قطعات بریده کاغذ را در کیسه­ای می­ریختند و آن را تکان می­دادند سپس یکی از آن­ها را بیرون آورده و در کنار هم قرار می­دادند. واضح است که مطلب بدست آمده تا چه حد نامفهوم و بی معنا خواهد بود.(نک: فرهنگ اصطلاحات ادبی: ۱۲۶)
نمایشنامه­های آن­ها نیز مضحک و مسخره بود (انوشه،۱۳۷۶: ۵۶۸). اگرچه عقاید و رفتار دادئیست­ها مبتنی بر ویرانگری و نقص همه امور عقلانی و قوانین اجتماعی بود، اما در پس این ویرانگری، آن­ها در پی خلق دنیای زیبا و عاری از جنگ و نفرت بودند. به عقیده آن­ها هنرمند باید در پی خلاقیت باشد و این خلاقیت را در وجود خود جستجو کند. سنت­های گذشته نباید ذوق و قریحه او را محدود سازد(یوری، ۱۳۸۵: ۵۳۵)
مکتب دادائیسم بخاطر اغکار و تند روی برخی از اعضای آن و نیز به سبب آن­که نتوانست با مردم ارتباط مناسبی بر قرار کند، عمر چندان طولانی نداشت و پس از سال ۱۹۲۲م رو به ضعف نهاد و در سال ۱۹۲۳م پایان یافت.(انوشه، ۱۳۷۶: ۵۶۸)
۲-۲-۳ سوررئالیسم:
سوررئالیسم مکتبی است “هنری و ادبی” که در فاصله جنگ‌های اول و دوم جهانی در “اروپا” شکل گرفت. زادگاه این مکتب کشور “فرانسه” بود. این جریان فکری در ادامه “مکتب دادائیسم” به وجود آمد. دادائیسم مکتبی “پوچ­گرا” و “هیچ انگار” بود؛ که در سال‌های پس از جنگ جهانی اول در اروپا رواج یافت. در واقع این مکتب واکنشی انقلابی در برابر پیامدهای جنگ جهانی محسوب می‌شد.(بیگزبی، ۱۳۷۹: ۵۴) در حدود سال ۱۹۲۰ میلادی، گروهی از دادائیست‌ها به سرپرستی “آندره برتون^[۸]” از گروه دادا جدا شدند و مکتبی با نام سوررئالیسم را پایه‌گذاری کردند.(نوری، ۱۳۸۵: ۷۴۱).
سوررئالیسم، در واقع عصیانی است در برابر تمدن غرب؛ چرا که اعضای این مکتب کسانی بودند که دوران نوجوانی آنها با جنگ جهانی اول مصادف شده بود. از نظر این افراد، تمدنی که عامل ایجاد جنگ و ویرانی است: به هیچ وجه قابل اعتماد نبود. به همبن سبب، این نوجوانان با انقلابی فکری و هنری در قالب مکتب سوررئالیسم، اعتراض خود را به این تمدن و جهان صرفا “مادی” نشان دادند.
مکتب سوررئالیسم توجه ویژه‌ای به قوای روحی انسان دارد. سوررئالیست‌ها می‌کوشیدند با کمک این نیروها، شرایط نابسامان زندگی خود را تغییر دهند. به عقیده آنها اگر نیروهای پنهان روح انسان آزاد گردد، دستیابی به یک زندگی بهتر چندان دور از انتظار نخواهد بود. آنها زندگی بر مبنای عقل را ناکار آمد می‌دانستند.
سوررئالیست‌ها در آغاز کار در مقابل افکار دادائیست‌ها ایستادند؛ چرا که بر خلاف دادائیست‌ها که به طور کلی ادبیات و هنر را انکار می‌کردند، سوررئالیست‌ها خواهان ایجاد تحول در ادبیات و هنر بودند. آنها با عقاید پوچ و کورکورانه دادائیست‌ها مخالف بودند و راهی برای رسیدن به رستگاری را جست‌ و جو می‌کردند. سرانجام آنها رستگاری را در آزادی مطلق انسان از همه قید و بندهای اجتماعی و فردی یافتند.
سوررئالیست‌ها برای گریز از جهان واقعی به واقعیتی دیگر پناه بردند که در ورای واقعیت‌های ظاهری وجود داشت. این جنبش همه ارزش‌های انسانی را نفی نمی‌کرد، بلکه در پی یافتن ارزش‌های تازه‌ای بود که بتواند زندگی بهتری را به ارمغان آورد. آنها این واقعیت مطلق را در آزادسازی ذهن از همه قیود یافتند. دیری نگذشت که مباحث “فروید” درباره “ناخودآگاه ذهن"، توجه سوررئالیست‌ها را به خود جلب کرد. “فروید"، ذهن بشر را به سه بخش خودآگاه، ناخودآگاه و نیمه آگاه تقسیم می‌کرد و معتقد بود که بخش ناخودآگاه ذهن اگر چه شناخته شده نیست، اما تأثیر فراوانی بر فعالیت‌های آگاهانه انسان دارد. او تجلی گاه ضمیر ناخودآگاه را رؤیا، توّهم و هنر می‌دانست.
سوررئالیست‌ها با توجه به این مطلب، اهمیت ویژه‌ای برای خواب و رؤیا قائل بودند. آنها می‌کوشیدند با کمک خواب(مصنوعی یا طبیعی) به آن بخش از ذهن که در حالت عادی قابل دسترسی نیست، دست یابند. بیشترین تجلی سوررئالیسم در هنر مربوط به “شعر” است. آنها شعر را رکن اساسی زندگی می‌دانستند. از این رو، آنها به “رمان” و “داستان کوتاه” توجه چندانی نشان ندادند؛ زیرا به عقیده آن­ها تنها در شعر می‌شد مجال بیشتری برای تخیّل به دست آورد. ناگفته نماند که دیگر هنرهای بصری مانند “نقاشی"، “تئاتر"، “سینما” و “مجسمه سازی” نیز در حیطه کار سوررئالیست‌ها قرار گرفت. سوررئالیست‌ها برای آفرینش‌های هنری خود از ابزار و روش‌های خاصی استفاده می‌کردند. یکی از این روش‌ها، نگارش خودکار بود. آنها با ذهنی نیمه هوشیار، بدون هرگونه طرح و تفکری شروع به نوشتن چیزهایی می‌کردند که در آن لحظه از ذهنشان عبور می‌کرد. در این روش بخش هشیار ذهن هیچ‌گونه دخالتی نداشت.(انوشه، ۱۳۷۶: ۸۳۶)
نخستین اثری که به این شیوه نگاشته شد “میدان‌های مغناطیسی” اثر مشترک “آندره برتون” و “فیلیپ سوپو” بود.
روش دیگر آن­ها “آفرینش‌های گروهی” بود. در این شیوه یکی از افراد، کلمه یا جمله‌ای را روی کاغذ می‌نوشت و افراد دیگر بدون آگاهی از نوشته نفر قبل، مطلبی را بر آن می‌افزودند. نخستین نمونه این نوع آفرینش جمله زیر است:
“لاشه خوشگوار، شراب تازه خواهد نوشید". واضح است که جملات تا چه حد از اصول نگارش به دور بود.
ثبت رؤیا‌ها، تصورات و اوهام، پناه بردن به مواد مخدر و هیپنوتیزم برای قرار گرفتن در حالت خلسه و ایجاد حالتی شبیه به اختلال مشاعر از دیگر کارهای سوررئالیست‌ها بود. (داد، ۱۳۷۵: ۱۷۵)
با شروع جنگ جهانی دوم و پیوستن گروهی از سوررئالیست‌ها به “حزب کمونیست"، رفته رفته میان اعضای این مکتب اختلافاتی به وجود آمد. “برتون” و جمعی از دوستانش به “آمریکا” مهاجرت کردند و به سبب شرکت نکردن در جنگ مورد بی‌مهری واقع شدند. جنگ به سوررئالیست‌ها فهماند که اگر چه روش آنها در دنیای هنر توانست تأثیرگذار باشد. اما نمی‌تواند در زندگی واقعی کارساز باشد. از سوی دیگر هرزه نگاری‌ها و پرداختن به مسائل شهوانی در آثار نقاشی و مجسمه­سازی و نیز سرودن شعرهایی از این دست، مردم را از آنها روی گردان نمود. سرانجام این مکتب ادبی که توانست با خلق ظرفیت‌های تازه تحولات زیادی در ادبیات و هنر به وجود آورد، در سال ۱۹۴۷م به انزوا کشیده­شد و کم‌کم از میان رفت. (ثروت، ۱۳۸۵: ۲۸) شاخص­ترین آثاری که در زبان فارسی تحت تاثیر مکتب سورئالیسم نگاشته شد، “بوف کور” و “سه قطره خون"، نوشته “صادق هدایت” بوده است. “هوشنگ ایرانی"، “یدالله رؤیایی” و “احمدرضا احمدی” نیز آثاری در این زمینه پدید آورده‌اند.
۳-۲-۳ اگزیستانسیالیسم:
اگزیستانسیالیسم یا مکتب اصالت وجود از مهمترین مکاتب فلسفی معاصر است که به طور رسمی در قرن بیستم موجودیت خود را اعلام کرد. به نظر می­رسد این واژه نخستین بار در سال ۱۹۴۰ م توسط فیلسوف فرانسوی گاوریل مارسل ابداع شد و پس از آن سارتر فلسفه خود را رسماً اگزیستانسیالیسم نامید(توماس، ۲۰۰۶: ۸۶) با این حال طرح مباحث اگزیستانسیالیستی عمری دیرینه­تر از اعلام موجودیت رسمی آن توسط سارتر و مارسل دارد. به عنوان مثال اندیشه­ های پاسکال قرابت بسیاری با فیلسوفانی که امروزه اگزیستانسیالیست نامیده می­شوند دارد و برخی از محققین طرح مباحث این مکتب را حتی در آثار کسانی نظیر آگوستین نیز ردیابی کرده ­اند. آنچه مسلم است مکتب اصالت وجود صرفاً پدیده روزگار جدید نیست بلکه یکی از انواع مهم و مبنایی تفکر است که گهگاه در تاریخ فلسفه ظاهر شده است(جان، ۱۹۷۲:۱۶-۱۷)
مشترکات افکار اگزیستانسیالیست­ها:
الف: تقدم وجود بر ماهیت
آن­ها معتقدند انسان­ها دارای ماهیت کلی و از پیش تعیین شده­ای به نام انسانیت نیستند وکه همگی در آن مشترک باشند، بلکه اساساً در افراد انسانی وجود، مقدم بر ماهیت است(سارتر، ۱۳۸۶: ۲۵)
ب: فردگرایی و طرد سیستم سازی
اگزیستانسیالیسم معتقد است که اساساً انسان دارای ماهیت کلی و فراگیر همه مصادیق وی در آن مشترک باشند نیست، بلکه هر انسانی کیستی متمایزی از دیگر انسان­ها دارد و برای شناخت وی باید وجود شخصی و فردی وی مورد مطالعه قرار گیرد(وال، ۱۳۷۲: ۹۸)
ج: آزادی
سارتر می­گفت: بشر محکوم به آزادی است(۱۲) اصولاً در میان آثار فلاسفه اگزیستانسیالیست توجه بسیاری به مساله آزادی انسان شده است. برتری اساسی بشر از منظر اغلب فیلسوفان این مکتب آزادی انتخاب است. به گونه ­ای که شاید گفت در در طول تاریخ فلسفه هیچ مکتبی به اندازه اگزیستانسیالیسم بر روی آزادی و انتخاب آدمی تکیه و تأکید نداشته است.( سارتر، ۱۳۸۶: ۴۰-۴۱)
د: دلهره و اضظراب
کی یرکگور در «یادداشت­های روزانه» می­نویسد: هولناک­ترین چیزی که به انسان عطا شده حق انتخاب و آزادی است وقتی که معتقد باشیم که خود خود را می­سازیم، وقتی معتقد باشیم که بشر در آزادی کامل به سر می­برد و مسئول همه انتخاب­هایی است که انجام می­دهد، خواه ناخواه به دلهره خواهیم افتاد(همان: ۳۷).
۳-۳ ژان پل سارتر و نظریۀ ادبیات متعهد:
ژان پل سارتر در سال ۱۹۴۷، در مجلۀ له­تان مدن، اولین بخش­های ادبیات چیست را منتشر و یک سال بعد آن را به صورت کتاب چاپ کرد. سارتر در این کتاب تز «ادبیات متعهد» را پیش کشید و مبارزه برای دستیابی به آگاهی، حقیقت و آزادی انسان را هدف ادبیات معرفی کرد. به دنبال انتشار اولین بخش­ها، بسیاری به مخالف با دیدگاه سارتر پرداختند. سارتر بر آن است که نظریه ادبی الزاماً نباید بر هنرهای دیگر، مثل موسیقی و نقاشی منطبق باشد؛ زیرا هنر با جوهری یگانه، در زبان­های هنری گوناگون نمودار نمی­ شود. از دیدگاه سارتر حتی شعر نیز با نثر متفاوت است و برای آن نمی­ توان تعهد قائل شد. از دید سارتر واژه برای شاعر، آیینه­ای است که تصویر او را به خودش باز می­تاباند. واژه در شعر یک شیء است؛ اما برای نثرنویس ابزاری است تا از خودش به در آید و خودش را درون دنیا پرتاب کند. از این رو برای نویسنده سخن گفتن حکم عمل کردن را دارد. هر چیز را که از آن نام می­بریم دیگر عیناً همان چیز نیست و «سخن همانا آشکارگی تغییر است». چنین است که، از دیدگاه سارتر، بی­طرفی اجتماعی رویایی دست نیافتنی برای نویسنده است. سارتر با نگرش اگزیستیالیستی خاص خود ( که آمیزه­ای از مارکس و هوسرل است)، کار انسان را آشکار کردن می­داند. امور جهان به وسیله انسان آشکار می­ شود. در این میان دو چپیز مسلم است: یکی آن­که ما انسان­ها آشکارکننده­ایم و دوم آن­که نسبت به شیء آشکار شونده اهمیت درجه دوم داریم. در این میان سارتر انگیزه اصلی آفرینش هنری رامهم احساس کردن خود در برابر جهان می­داند. سارتر با رویکردی پدیدار شناختی وجود مخاطب را شرط اصلی می­داند:« هنر وجود ندارد، مگر برای دیگری و از طریق دیگری.» (دقیقیان،۱۳۷۸ : ۴۴-۴۳)
سارتر در ادبیات چیست ، با دیدگاه کانت ، که غایتی برای اثر هنری قائل نیست، چالش می­ کند و سخن کانت را به این معنا می­داند که اثر هنری نخست در عمل وجود دارد و سپس در برابر دید همگان قرار می گیرد ولی سارتر ر این باور است که اثر هنری تنها وقتی نگیسته می­ شود وجود دارد.(مصطفی رحیمی، ۱۳۵۶: ۳)
۴-۳ ژرف­ساخت ادبیات متعهد عرب:
ادبیات متعهد که در زبان عربی به آن «الادب الملتزم» می­گویند از جمله اصطلاحاتی است که بر اثر شکوفایی مکاتب ادبی در قرن نوزدهم میلادی در اروپا پدید آمد، یعنی پس از پدید آمدن مکتب رمانتیک و مکاتب ادبی پس از آن.
بحث تعهد در ادبیات عربی در یک قرن گذشته تحت تأثیر مکاتب اروپایی پدید آمد و بر اثر شرایط خاص حاکم بر این کشورها که مهمترین آنها استعمار غربی و اوج گرفتن مبارزات اجتماعی بود، این نوع ادبیات در خدمت این مبارزات درآمد و آزادی از بند استعمار و مصائب و مشکلات مردم، از موضوعات محوری در آثار شاعران و نویسندگان عرب زبان گردید.
مهم­ترین موضوعی که شاعران به آن می­پرداختند تکیه بر ملیت و به­ طور خاص ناسیونالیسم عربی در برابر سلطه کشورهای غربی بر کشورهای عربی بود در نتیجه پرداختند به قومیت عربی و گاهی نیز مسائل و مشکلات اجتماعی و مسائل انسانی و اخلاقی معیار التزام در ادبیات معرفی گردید. لذا بسیاری از ناقدان عرب تعهد در ادبیات را به معنای تعهد در قبال انسان و جامعه و مسائل و مشکلات اجتماعی دانسته ­اند. محمد غنیمی هلال نویسنده ناقد فقید، از جمله کسانی است که درباره التزام در ادبیات در آثارش به تفصیل سخن گفته است وی دراین باره می­نویسد:« مقصود از التزام شاعر، ضرورت مشارکت فکری و هنری او در مسائل ملی و انسانی و درد و رنج مردم و امید و آرزوهای آنان است.» (غنیمی هلال، ۱۹۹۸: ۴۵۶).
وی در جای دیگر، موضوع تعهد در ادبیات را اخلاق و مسایل اخلاقی در نظر گرفته، می نویسد: «ادبیات متعهد ادبیاتی اخلاقی است؛ ولی با ویژگی های فنی و هنرمندانه که اخلاق و تربیت را تابعی از زیبایی در ادبیات مطرح می سازد.» (غنیمی هلال، ۱۹۹۸ قضایا معاصره: ۱۴۷) .
شوقی ضیف نیز پای­بندی به مسائل اجتماعی را برای نویسنده یا شاعر ضروری می­داند و می­نویسد:
«حقیقت آن است که ما امروزه در عصر مبارزه به سر می بریم و ادیب نیز باید همراه با ملت خویش مبارزه کند و اصلاً عاملی مؤثر در این مبارزه باشد و انگیزه و افکار و اصول خویش را از مبارزات اجتماعی الهام بگیرد و با آن پیوندی ناگسستنی داشته باشد و بدیهی است که جدایی شاعر از ملت خویش و مسایل آنان و انزوای او، موجب می گردد که از مسئولیت خویش در قبال جامعه ای که در آن زندگی می کند و زندگی خود را مدیون آن است شانه خالی کند.» (ضیف، دون تاریخ: ۱۹۲).
هرچند دین و اخلاق از دیر باز معیاری برای تعهد در ادبیات شناخته شده است، ولی تکیه بر دین و مذهب و آموزه­ها و گرایش­های اسلامی در قرن گذشته از سوی شاعران و نویسندگان مسلمان در کشورهای اسلامی و به­خصوص در کشورهای عربی مورد توجه بوده است. بسیاری از شاعران و نویسندگان مسلمان، تعالی انسان­ها و رهایی ملت­ها از بند استعمار و نجات مردم از مصائب و مشکلات اجتماعی را در گرو پایبندی به تعالیم اسلام دانسته ­اند و گرایش به اسلام را به عنوان تنها انتخاب باقی مانده فراروی کشورهای اسلامی و حتی جهان در ادبیات اسلامی وارد کرده ­اند.
پای­بندی به گرایش های اسلامی و اعتقاد به این که ادبیات متعهد در حقیقت همان ادبیات اسلامی است به صورت یک طرز تفکر دارای طرفداران فراوان و بسیار جدی با استدلال های قابل تأمل است. ولی باید توجه داشت که در مقابل، صرف نظر از دیدگاه های مغرضانه و غیرعلمی، گاهی دیدگاه هایی وجود دارد که اصل گرایش های دینی در ادبیات متعهد را به کلی مورد تردید قرار می دهد. غنیمی هلال در این باره می نویسد: «تبلیغات دینی یا مذهبی، نباید مبنایی برای تقویت اثر ادبی قلمداد گردد؛ به طوری که ادبیات به وسیله ای برای تقدیس نوع خاصی از شعایر دینی یا مذهبی یا حزبی تبدیل شود و ارزش خود را از خارج از محدوده ادب کسب کند» (غنیمی هلال، ۱۹۹۸: ۱۵۲).
۵-۳ ژرف­ساخت ادبیات متعهد در ایران:
دکتر فرشیدورد در کتاب دربارۀ نقد ادبی می­نویسد: بی­شک شعری که متعهد باشد و هنری که ارزش اخلاقی و اجتماعی داشته باشد اهمیت بیشتری دارد زیرا دارای دو جنبه است هم جنبه زیبایی و هنری دارد و هم جنبه اجتماعی و اخلاقی؛ بنابراین، در دیدگاه­ های ارائه شده موضوعات گوناگون دینی، اخلاقی، انسانی، ملی و اجتماعی به عنوان معیارهای تعهد در ادبیات مطرح گردیده؛ ولی عمده دیدگاه ­ها برمحور مسائل ملی، اخلاقی، اجتماعی می­چرخد و بسیاری از صاحب­نظران بر مشکلات اجتماعی و ملی مردم سرزمینی که شاعر به آن تعلق دارد تکیه می­ کنند. (فرشیدورد، ۱۳۶۳: ۹۷)
برخی از نویسندگان در تعریف ادبیات متعهد کوشیده­اند پا را از مسائل وطنی و ملی فراتر نهند آن را به مسائل جامعه بشری سرایت دهند و به قول معروف فراملی به آن بنگرند. عبدالحسین فرزاد می­نویسد:
«آنچه از مسأله تعهد امروزه در جهان دانسته می­ شود، نگران بودن نسبت به سرنوشت بشر است، در هرکجا که باشد، هر مرام و مسلکی که داشته باشد و از هر نژاد و محیطی که باشد.» (فرزاد، ۱۳۷۶: ۷۵).
۶-۳ گفتاری در باب عشق:
۱-۶-۳ عشق از دیدگاه عرفانی:
عشق و محبت از مهم­ترین مباحث عرفان نظری و عملی است. در واقع تجلی عشق است که تمام مراتب خلقت را ایجاد می­ کند و به ظهور می­رساند، و در مسیر کمالیه موجودات به سوی نیز همین عشق است که ایجاد حرکت و کمال می­ کند و مرتبه به مرتبه آن­ها را تا خود حق می­رساند.(آل رسول، بیتا: ۱۵۷)
عرفا گویند اگر عشق عالی نمی­بود، موجودات مضمحل می­شدند و آنچه حافظ ممکنات و معلولات نازاد است، عشق است(عشق عالی) که ساری در تمام ممکنات و موجودات جهان هستی می­باشد، زیرا همه موجودات عالم طالب و عاشق کمال­اند و غایت این مرتبه از عشق تشبیه به ذات خدای متعال است. مولوی می­گوید:

ارتباطات- زیرساخت­هایی است که جریان حمل و نقل میان گره­ها را پشتیبانی می­ کند. پایین­ترین سطح این ارتباطات مربوط به خیابان­ها می­ شود که عامل تعیین­کننده ساختار فضایی شهر هستند. سلسله مراتب ارتباطی از پایین به بالا شامل جاده­های منطقه­ای، ایستگاه­های راه­آهن، فرودگاه­های بین ­المللی و سیستم حمل و نقل دریایی می­باشد (people.hofstra.edu). ساختارهای فضایی شهری با توجه به مسئله وجود وسایط نقلیه بنا شده است که در معیارهای کلان­شهرها می­توان به چهار عامل اصلی اشاره کرد:
نوع اول- شبکه کاملاً موتوری: مربوط به شهرهای متکی به اتومبیل با مرکزیت محدود.
نوع دوم- مرکزیت ضعیف: که در آنها بسیاری از فعالیت­ها در حاشیه شهر متمرکز شده است.
نوع سوم- مرکزیت قوی: شامل مراکز شهری با تراکم بالا است که سیستم­های ترانزیت عمومی در آنها بسیار توسعه پیدا کرده است.
نوع چهارم- محدودیت ترافیکی: شامل مناطق شهری است که مخصوص کنترل ترافیک و چگونگی وضعیت ترافیک در ساختار­های فضایی می­باشد. معمولاً نواحی مرکزی تحت تأثیر حمل و نقل عمومی قرار می­گیرد. سیستم حمل و نقل شهری ساختار اجتماعی، محلی و کلیه نواحی کلان­شهر را تحت تأثیر قرار می­دهد. به طور مثال یکی از تأثیرات مهم حمل و نقل بر ساختار شهری، طبقه ­بندی و تجمع فعالیتها در نواحی نزدیک­تر به سیستم حمل و نقل است (people.hofstra.edu). با توجه به این موضوع عوامل اصلی ساختار فضایی حمل و نقل شهری به قرار زیر است که به اختصار بدانها پرداخته شده است:
- نواحی مخصوص عبور عابرین پیاده: این فضا معمولاً همراه با جاده­ها است که معمولاً ۱۰% تا ۲۰% از عرض خیابان­ها مخصوص عبور عابرین پیاده است. در نواحی مرکزی شهر، بخش­هایی که به پیاده­روها اختصاص داده شده بسیار وسیع­تر است و گاهی تمامی یک ناحیه فقط پیاده­رو است. در ساختار موتوری شهر پیاده­روها بیشتر در خدمت افرادی هستند که می­خواهند به پارکینگ اتومبیل و غیره یا سیستم حمل و نقل شهری دسترسی داشته باشند.
- خیابان­های نواحی مخصوص پارک اتومبیل­ها: این نواحی به خیابان­ها برای رفت­و­آمد وسایط نقلیه شخصی و عمومی و همچنین پارک اتومبیل­ها در اماکن خاص اختصاص دارد. در شهرهای موتوری به طور متوسط ۳۰% از مناطق شهری به خیابان­ها و ۲۰% به پارکینگ­های خارج از خیابان اختصاص داده شده است. هر اتومبیل دارای دو فضا برای پارک در داخل خیابان و دو فضا برای پارک در پارکینگ­های خارج از خیابان است. در شهرهای شمالی آمریکا خیابان­ها و پارکینگ­ها ۳۰% تا ۶۰% از مساحت شهر را اشغال کرده است.

- مناطق مخصوص دوچرخه­سواری: در ساختار نابسامان و نامنظم شهری، دوچرخه­سواران به آسانی می­توانند به خیابان­ها راه پیدا کنند و همراه با وسایط نقلیه موتوری در خیابان­ها عبور و مرور کنند. در شهرهای پیشرفته به منظور ممانعت از این عمل تسهیلاتی جداگانه از قبیل اختصاص محل عبور و مرور دوچرخه­سواران و یا پارکینگ مخصوص دوچرخه برای دوچراخه­سواران در نظر گرفته شده است.
- سازگان ترابرد شهری: بسیاری از سیستم­های ترابرد شهری از قبیل اتوبوس­ها و ترامواها در جاده­ها و خیابان­های شهری سهیم هستند و اغلب صدمات زیادی به خیابان­ها و راه­های شهری وارد می­سازند. اقدامی که در جهت کاهش این ازدحام صورت گرفته و نتیجه آن ایجاد خیابان­های مخصوص اتوبوس­ها است و دیگر راه ­ها از قبیل گذرگاه­های زیر­زمینی و ریل­ها سهم خود را از جاده­ها و خیابان­های شهری دارا می­باشند.
پایانه ­های حمل و نقل: منظور از پایانه مکانی است که به تسهیلات مربوط به ایستگاه­های اتوبوس، قطار و هواپیما اختصاص داده شده است. اهمیت این فضاها بنا بر چندین عامل متفاوت است که از مهمترین عوامل آن تراکم می­باشد. با توجه به تصاویر فضایی می­توان تراکم را در نقاط متفاوت شهر، موقعیت پایانه ­ها را تشخیص داد. هر سیستم حمل و نقل دارای نقش­های منحصر به فرد و ویژگی­های فضایی خاص است. نمونه آن اتومبیل­های شخصی است که به فضایی برای عبور و مرور نیاز دارد. بنابراین بخشی از فضاهای شهری می­بایست به اتومبیل­های شخصی اختصاص یابد به خصوص در مواقعی که اتومبیل در حرکت نیست که این مسئله از نظر اقتصادی و اجتماعی مقرون به صرفه نمی ­باشد. در غرب اروپا حدود ۱۵% تا ۲۰% از فضاهای شهری به حمل و نقل اختصاص دارد در حالیکه کشورهای در حال توسعه در حدود۱۰% از فضاهای شهری به این امر اختصاص دارد (people.hofstra.edu).
۲-۱۴. تعیین چگونگی سیما و فرم شهری توسط شبکه راه ها
عبارت فرم شهری^[۳۸] الگوی فضایی فعالیت­های بشر در شهر که می­توان آنرا در مقیاسهای مختلف محله­ای، شهری و یا کلان­شهری مورد ارزیابی کمی قرار داد. بسته به مقیاس آنالیز ابعاد مورد توجه از فرم شهری در کمی­سازی آن متفاوت خواهد بود (سردره،۱۳۹۰). در واقع استخوان­بندی فضایی (اسکلت شهر) سازمان کالبدی توده و فضاست (عزیزی،۲۶۴:۱۳۸۲). عواملی که باعث تمایز شهری از شهر دیگر، یا شهرهای دیگر می‌شود عبارتنداز نقشه‌ی شهر، سیمای ساختمان‌ها، خصوصیات کنیتیک^[۳۹] شهر، نوع فعالیت و نوع مردم شهر و صدا و بو است. حقیقت این است که تمام عوامل سیمای شهر، مجتمعاً بر ذهن ناظر اثر می­گذارند و در ایجاد تصویر در ذهن وی مؤثراند (لینچ،۱۵۳:۱۳۷۴). از اینرو عوامل سیمای شهر تصویر یک محیط شهری را بوجود می ­آورد و این عوامل باید با یکدیگر ترکیب گردند تا فرمی رضایت­بخش حاصل آید (لینچ،۱۵۲:۱۳۷۴). سیما و منظر شهری، کیفیت فرم بصری و همچنین تناسبات کالبدی محیط از طریق نحوه ارتباط و هماهنگی بین اجزای متشکله به عنوان یک کل و یا مجموعه واحد حاصل می­ شود (اصول و ضوابط شهرسازی و معماری).
وظایف اساسی، بر شهر مترتب است که فرم شهر ممکن است بتواند معرف آن باشد از جمله خطوط اصلی عبور و مرور، قسمتهای اصلی شهر که به استفاده­های گوناکون (صنعتی، مسکونی، دادوستد و غیره) اختصاص می­یابد و نقاطی که ممکن است کانونهای اصلی در شهر گردند همه می­توانند در فرم آن مؤثر باشند (لینچ، ۱۶۸:۱۳۷۸). بدین منظور است که مظاهر قابل لمسی از سیمای شهر به دست ­دهد، بدین ترتیب پنج عامل را به‌ عنوان عوامل اصلی سیمای شهر می­توان متذکر شد که شامل راه، لبه، گره، نشانه و محله است. «راه ها» که خود در ایجاد سیمای شهرها نقش مؤثر دارند و یا عامل نظم بسیاری از شهرها هستند، روابطی نزدیک با سایر عوامل شهر دارند (لینچ،۱۵۳:۱۳۷۴). معمولاً راه‌ها شریان‌های بافت شهر را به‌ وجود می‌آورند (لینچ،۱۸۰:۱۳۸۷). با این تفاسیر شبکه‌ی راه‌های درون­شهری نیز عامل پیونددهنده‌ی عناصر مختلف شهر با یکدیگر است (شیعه،۲۱۴:۱۳۸۵). از مهم‌ترین عوامل سیمای شهر محسوب می­شوند و با بهره گرفتن از راه‌ها یا شبکه‌ای که جهت حرکت را معمولاً بالفعل یا بالقوه در مجتمع‌های شهری میسر می‌شود را به وجود می‌آورد همچنین مؤثرترین وسیله‌ای هستند که براساس آن می‌توان مجموعه‌ی پیوسته‌ی شهر را به نظام آورد (لینچ،۱۳۷۴:۱۷۵). از این‌رو راه ممکن است خیابان باشد، پیاده‌رو ، جاده، خطوط زیرزمینی تراموا و یا خطوط آهن باشد (لینچ،۹۰:۱۳۸۷). خیابان‌ها مهم‌ترین، حساس‌ترین و بیشترین فضاهای عمومی یک شهر را تشکیل می‌دهند. چارچوب، بدنه و ساختار اصلی فرم هر شهر را تشکیل می‌دهند. بنابراین از عوامل عمده تعیین‌کننده‌ فرم هر شهر خیابان‌های آن شهر است که با ایجاد ارتباط بین بخش‌ها و فعالیت‌های مختلف یک شهر همانند شریان‌ها در بدن، آن را زنده و پویا نگه می‌دارند (بحرینی،۱۳۹۰: ۶-۵). در حالت کلی­تر، جاده­های بین­شهری و برون­شهری در تکامل بخشیدن به چهره شهرها تآثیر به سزایی دارند (امینی­نژاد و افتخاری،۱۱۲:۱۳۹۰). بنابراین تحول و تکامل حمل و نقل که معمولاً در پاسخ به تقاضاهای موجود و تحولات اجتماعی اقتصادی و تکنولوژیک صورت می­گیرد، به طور کلی به تغییراتی در شکل و فرم شهری منجر می­ شود. پدیدار شدن شهرنشینی سریع و گسترده در سراسر جهان شامل افزایش تعداد سفرها و تحرکات در مناطق شهری نیز هست . شهرها هم به طور معمول با ساخت راه ها، بزرگراه­ها و زیرساختهای جدید حمل و نقل و با ایجاد خطوط حمل و نقل عمومی به این رشد پاسخ می­ دهند، که در این فرایند در نهایت ساخت شهرها شکل می­یابد .(Rodrigue et al., 2006, 172-176)
*

شکل (۲-۲): فرایند تأثیر حمل و نقل در شکل و ساخت شهر
^*مأخذ: (Rodrigue and etal, 2006: 172)
۲-۱۵. الگوها و مدل های ساخت شهری
مهم­ترین الگوها و مدلهایی را که در مورد ساخت شهرها بیان شده است به شرح ذیل می­باشد که عبارتنداز:
۲-۱۵-۱. الگوی خطی
شهر خطی برای اولین­بار توسط سوریاای­ماتا در سال ۱۸۸۲ مطرح گردید (زیاری و همکاران،۱۳۸۹). در ایالات متحده آمریکا، بوسیله ادگار چمبلس در طرحی به نام رودتون ^[۴۰](شهرجاده­ای) در فرانسه، به وسیله لوکوربوزیه و در لندن، به وسیله گروه مارس طرح شهر فرانک ­لویدرایت و طرح کلارنس ­اشتین اساساً یک ساختار خطی دارند (بحرینی،۵۰۱:۱۳۷۶). سوریا نخستین کسی است که نقش حمل و نقل جدید را به عنوان یک عنصر مهم شهری شناخته است. نحوه قرارگیری شهرها به موازات خطوط حمل و نقل همچون رودخانه­ها، خطوط­راه­آهن، منطقه ساحلی یا رشته کوه­های کوهستانی منجر به شکل­ گیری الگوی خطی می­ شود. عملکرد شهرها در این الگو به تهیه خدمات و تسهیلات لازم برای انتقال کالاها از یک نوع حمل و نقل به نوع دیگر و تغییر از حمل و نقل دریایی به حمل و نقل راه­آهنی است که اغلب در شهرهای بندر اتفاق می­افتد. نخستین و مهم­ترین اصول بنیادین شهرهای خطی این است که همه مشکلات از ترافیک سرچشمه می­گیرد. بهترین و مطلوب­ترین شکل برای یک شهر آن است که رفت­­­وآمد ساکنانش میان نقاط مختلف در کمترین زمان امکان­ پذیر باشد و دیگر اینکه، شهر خطی موجب تغییر یافتن جهت مهاجرت­های بی­رویه و بی­نظم جمعیت روستایی به شهرها خواهد بود. از معایب این شهرها فاصله گرفتن فضاهای شهری نواحی مختلف از مرکز شهر است که با توجه به خطی بودن آن ایجاد تأسیسات زیربنایی و همچنین ارتباطات از نظر سرمایه ­گذاری مقرون به صرفه نیست (زیاری و همکاران،۱۳۸۹). به همین دلیل است که شکل خطی در مقیاسهای کوچکتر کار نمی­کند عواملی نظیر حرکت عابرین، کانالهای مخصوص قایق، دوچرخه­سوارها، پیاده­روی­های متحرک، قطارهای کندرو، حتی اتومبیل­هایی که در خیابانهای کم­ظرفیت حرکت می­ کنند همگی می­توانند در هر نقطه از محور ارتباطی متوقف شده و یا شروع به حرکت کنند. فقدان مراکز متراکم نیز عیب دیگر شهر خطی است (بحرینی،۵۰۲:۱۳۷۶). کلیه ساکنین شهر در اطراف محور ارتباطی زندگی می­ کنند، به همین دلیل شبکه حمل و نقل عمومی از کارآیی بسیار بالایی برخوردار خواهد بود (بحرینی،۵۰۱:۱۳۷۶). نمونه این الگو شهرهای شمالی کشور می­باشد (زیاری و همکاران،۱۳۸۹).
۲-۱۵-۲. الگو خوشه ­ای
در جایی که منابع تخصصی­شده وجود داشته باشد الگوی خوشه­ای به وجود می ­آید. شهرهای پناهگاهی جنوب­غربی فلوریدا شامل میامی، فورت­لایودردال و وست­پالم­پیچ که اهداف خود را روی گردشگری متمر­کز کرده ­اند نمونه­هایی از این الگو هستند.
۲-۱۵-۳. الگوی سلسله مراتبی
اساساً الگوی سلسله مراتبی اندازه و مکان­ یابی شهرها در مناطق کشاورزی به وجود می ­آید که پایه حمایتی آنها متکی به مقیاس کالاها و خدمات پیرامون یعنی مناطق روستایی بزرگ است. شهرهای فراهم­کننده این عملکرد مکان­های ­مرکزی یا مراکز خدمات نامیده می­ شود. منطقه میدوست ایالات متحده آمریکا یکی از بهترین نمونه­های این الگوی شهری است (زیاری و همکاران،۱۳۸۹).
۲-۱۵-۴. مدل ستاره­ ای
طبق این نظریه شکل شهر دارای تراکم زیاد و کاربری های مختلط است که چهار تا هشت راه ارتباطی اصلی به آن منتهی می­ شود. این خطوط ارتباطی، شبکه حمل و نقل عمومی و جاده­ای اصلی را در بر خواهد داشت. مراکز شهری درجه دو به فواصل معین در امتداد این خطوط قرار می­گیرند، و فعالیتهای متراکم یا اینکه در اطراف مراکز درجه دو تجمع پیدا می­ کنند و یا در طول خطوط عمده ارتباطی پخش می­شوند. کاربری های کم­ تراکم­تر مکانهایی دور از خطوط شعاعی اصلی را اشغال کرده و لچکی­های فضای باز سبز بقیه فضاهای بین پنجه­های توسعه را در برمی­گیرد. در فواصل معینی از مرکز اصلی شهر، بزرگراههای کمربندی قرار می­گیرند (بحرینی،۴۹۶:۱۳۷۶). شکل ستاره­ای بخش مرکزی شهر بر دیگر نقاط شهری مسلط است هسته­های فرعی شهر در طول شعاع­های آن تشکیل می­ شود و در بخش مرکزی شهر انواع فعالیتها و کارکردهای اقتصادی و اجتماعی صورت می­گیرد. جمع حمل و نقل شهری در طول شعاع­های اصلی شهر بسیار زیاد است در حالیکه در جاده­های کمربندی شهر بسیارکم است و باعث افزایش هزینه­ های حمل و نقل می­ شود. در شهرهای ستاره­ای فضاهای آزاد بیشتری در دسترس مردم قرار می­گیرد. تراکم شدید ترافیک در منطقه­ مرکزی و شعاع­های شهر از مسائل مهم طرح­های ستاره­ای است. منظم­ترین شکل ستاره­ای توسط هانس­ بلو­منفیلد ارائه شده است. اساس طرح شهر واشنگتن، کپنهاک و مسکو بر مبنای این نظریه است (زیاری و همکاران،۱۳۸۹).
۲-۱۵-۵. مدل تارعنکبوتی
این فرم شهر از نظر ارتباطی تقریباً همانند فرم­های شعاعی و حلقوی می­باشد. با­ این تفاوت که شبکه ­های منشعب شده از مرکز خیابانها به صورت نامنظم از نظر سلسله مراتب ارتباطی با درجه پایین­تر، به هم وصل می­گردند.
۲-۱۵-۶. مدل کهکشانی
در این نوع گسترش به جای آنکه توسعه شهری کاملاً یکنواخت و پراکنده صورت بگیرد توسعه در واحدهایی که نسبتاً کوچک هستند شکل می­گیرد و در مراکز آنها توسعه به حداکثر می­رسد و فعالیت­های شهری که تراکم آن از سایر مناطق بیشتر است تمرکز پیدا می­ کند. لینچ نمونه چنین گسترشی را در توسعه شهر استکهلم معرفی می­ کند. از خصوصیات این نوع از گسترش سطح زیاد برای توسعه کلان­شهر نیاز است، توسعه عرضه ارتباطی، گوناگونی فعالیتها و دسترسی مطلوب به فضای باز گره­ها می­باشد.
۲-۱۵-۷. مدل چندگره­گاهی یا مدل منظومه­ ای
این مدل را چندمرکزی نیز می­نامند، فشار بر هسته مرکزی کلان­شهر از طریق ایجاد شبکه­ ای از مراکز رقیب، کوچک و بزرگ با حوزه ­های نفوذ نسبتاً مستقل کاهش می­یابد و رشد به صورت متوازن و متعالی از طریق ایجاد نظام سکونتگاهی متناسب در منطقه کلان­شهری توزیع می­ شود. نظیر آنچه در منطقه کلان­شهری شمال آلمان و سنگاپور وجود دارد. از خصوصیات این مدل می­توان به موارد­ی از قبیل وجود فضای سبز جداکننده، رفت­و­آمد کمترکاری به مرکز کلان­شهر در مقایسه با مدل اقماری، حداقل اتکاء به خودرو شخصی اشاره کرد.
۲-۱۵-۸ . مدل متمرکز و تک­ مرکزی
در این مدل محدوده­ کلان­شهر اصلی و بلافاصل آن بیشترین رشد را دارند و هسته مرکز کلان­شهر به لحاظ تمرکز فعالیتها رقیبی ندارند. منطقه کلان­شهر هنگ­کنگ شبیه این الگو می­باشد. از خصوصیات این مدل می­توان به ساخت­­و­سازهایی به صورت پیوسته، حداقل زمین­بری، اتکاء به حمل و نقل همگانی اشاره داشت. Smart
۲-۱۵-۹. مدل رشد هوشمند شهری^[۴۱]
در سال ۱۹۷۰ برنامه­ ریزان شهری و حمل و نقل شروع به ترویج ایده جوامع و شهرهای فشرده کردند، پس از آن ایده پیترکالتورپبا عنوان روستا- شهرها که بر پایه حمل و نقل عمومی، پیاده­روی و دوچرخه­سواری به جای استفاده از اتومبیل بود، با اقبال عمومی روبه­رو شد. رشد هوشمند از بدیل­های عمده توسعه در برابر پراکندگی است. با تمرکز بر تجدیدحیات شهری و گسترش گزینه­ های حمل و نقل به دنبال ساخت مکان­های برای جوامع است، به گونه ­ای که مردم به زندگی در آنها رغبت نشان ­دهند. تأکید اصلی بر کاربری­های اراضی ترکیبی و طراحی ساختمان­های فشرده است که ایجاد­کننده تراکم­های بالا با اثرات زیست­محیطی پایین­تر می­باشد. همچنین به اصول توسعه و عملیات برنامه­ ریزی اشاره دارد که الگوی کاربری ­زمین و حمل و نقل مؤثر را ایجاد کرده است. این روش استراتژی­ های بی­شماری را در برمی­گیرد که نتایج آن دسترسی بیشتر الگوهای کاربری و سیستم حمل و نقل چندگانه است. رشد هوشمند یک روش پیشنهادی برای اصلاح پراکندگی است. این تئوری پدیده پراکندگی شهری را نقد می­ کند و در واقع بر بهره ­برداری بهینه از اراضی داخل شهر تمرکز دارد تا بر استفاده بی­رویه از مناطق حاشیه­ای شهر. در مورد زمینه ­های مورد بحث رشد هوشمند می­توان به اقتصاد، محیط­زیست، سلامت، ساخت­و­ساز، حمل و نقل، طراحی و کیفیت زندگی جامعه اشاره کرد.
۲-۱۵-۱۰. شهر آشیانه­ ای
مفهوم «جعبه آشیانه­ای» از مبانی­ نظری برنامه­ ریزی هندی گرفته شده است یک الگوی نظری کاملاً پیشرفته است. در این فرم، شهر به مثابه حلقه­ای است در حلقه­ی دیگر و یا جعبه­ایست در جعبه دیگر. هر جعبه به یک گروه شغلی و یک پیشوای مذهبی اختصاص داده شده است. مرکز، مقدسترین نقطه شهر است. خیابان­های با اهمیت برخلاف رسم معمول شعاعی نبوده بلکه پیرامونی یا محیطی است (زیاری و همکاران،۱۳۸۹). این خیابانها به موازات حصارهای دفاعی شهر کشیده شده و برای مراسم فصلی و مذهبی مورد استفاده قرار می­گیرد. خطوطی که راه های محیطی را به هم متصل می­ کنند از نظر مقیاس کوچک بوده و غالباً تداوم ندارد. شکل و حرکت غالب به صورت دورانی است تا به صورت داخل و خارج. شهرها همانند الگوی چینی آن، جنبه دفاعی و جادویی دارد. در حقیقت افسانه و شکل از یکدیگر جداناپذیرند (بحرینی،۵۱۳:۱۳۷۶).
۲-۱۵-۱۱. شهر مشبک (توری شکل)
توسط کریستوفر الکساندر به کار گرفته شد و اشاره به یک نوع مجتمع زیستی کم­تراکمی دارد که راه های ارتباطی آن کاملاً عریض و بخش عمده اراضی را فضاهای باز، مزارع و اراضی باز تشکیل می­دهد. کاربری های فعال شهری تنها در امتداد جاده­ها و در عمق بسیار کمی مستقر می­شوند. بنابراین طرح مشبک در حقیقت نظیر شبکه­ ای از مجتمع­های خطی و یا شبکه شطرنجی بزرگ شده است. تراکم فعالیتها آنقدر زیاد نیست که توقف و حرکت در ورودی، در طول راه های ارتباطی مسئله مهمی را برای رفت­و­آمد ایجاد کند. یا فداکردن تراکم فعالیتها و طول رفت­و­آمدهای روزانه، در این الگو نیز به مانند آرمانهای شکل خطی که همان انعطاف­پذیری و دسترسی مناسب باشد با سهولت بیشتری قابل حصول خواهد بود. جاده­ها هرگز متراکم نخواهد شد و مزارع و جنگلها در دسترس خواهند بود. این الگو از تجاربی که در مناطق روستایی آمریکا به دست آمده، گرفته شده است. در این مناطق فعالیتهای حومه­نشینی جدیدی اطراف جاده­های مزارع متروکه را اشغال نمود و اراضی پشت سر آن زیر پوشش جنگل می­رود (بحرینی،۵۰۸:۱۳۷۶). پس از آن باید این اراضی پشت­سری را در مقابل توسعه ­های بعدی محافظت کرد. روابط اجتماعی بیشتر وابسته به حمل و نقل مکانیکی و از پیش تعیین­شده می­باشد. این الگوها نیاز شدیدی به فضای حمل و نقل شخصی پیشرفته و مقداری تحول دارد (بحرینی،۵۰۹:۱۳۷۶).
۲-۱۵-۱۲. شهر درونگرا
شهرهای بسته و کاملاً خصوصی دوران اسلامی هستند که هنوز هم در بعضی نقاط سنتی دیده می­شوند. در این شکل از شهرها هر چیز از خود شهر گرفته تا محلات، خیابانها، بخش­ها تا مجموعه­های مسکونی، خانه­ها و اطاقها همه باید محصور بوده و دارای در و دروازه باشند و نیز راه­های ارتباطی محصور و بن­بست­های بسیار تنگ و باریک و ورودی­های خصوصی است (زیاری و همکاران،۱۳۸۹). فوق­العاده بودن حس محرمیت و خصوصیت جدا کردن فضاها و فعالیتها به وسیله دیوار خصوصیاتی هستند که ممکن است ناراحت­کننده و غیرقابل تحمل باشد. چنین شهرهایی توانایی برخورد با مسئله حمل و نقل موتوری را نخواهند داشت (بحرینی،۵۱۲:۱۳۷۶).
چنانچه بخواهیم با توجه به روند تکنولوژی حمل و نقل، شهرها را به لحاظ فرم و شکل طبقه ­بندی کنیم براساس نظریه نیومن شهرها نیز به شرح زیر طبقه ­بندی می­شوند:
۱) شهر پیاده: محصول تکنولوژی ماقبل دوران صنعتی است.
۲) شهر ترانزیت (صنعتی): این شهر مبتنی بر تکنولوژی حمل و نقل ریلی اوایل دوران صنعتی است.
۳) شهر آینده (گره ترانزیتی): این نوع شهر محصول انقلاب اطلاعات و عصر شبکه و ارتباط قرن ۲۱ است. الگوی شهر آینده (گره­ای- اطلاعاتی)، گذر از ماشین و خیابان و معابر عادی به ریل است که بیشتر حالت گره­ای دارد ولی به شکل متمرکزتری می­باشد نه به شکل گره­های منفصل. در الگوی شهر آینده از گسترش بی­رویه شهر جلوگیری می­ شود (زیاری و همکاران،۱۳۸۹).
۲-۱۶. سیستم های شبکه ارتباطی شهری
چهار نوع سیستم شبکه ارتباطی متفاوت از هم وجود دارد. شبکه‌های ارتباطی درون­شهری سیستم­های متفاوتی را شامل می­ شود که از آن میان می­توان به چهار سیستم اصلی شعاعی، شطرنجی، حلقوی و ارگانیک اشاره کرد:

ناکارایی در CCR
A
شکل 2-7- ناکارایی تکنیکی و ناکارایی مقیاس ورودی محور
در این شکل بهترین عملکرد مبنا، بر اساس CCR نیم خطی است که از نقطه B می­گذرد و مرز بهترین عملکرد بر اساس BCC از نقاط A، B، M، C و D می­گذرد.
کارایی مقیاس، توسعه­ای است که یک سازمان می ­تواند از مزایای بازده به مقیاس با تغییر اندازه­اش به سوی بهینه بدست آورد. فرض بازده به مقیاس ثابت در یک سازمان بدین معنی است که اندازه سازمان در تعیین کارایی نسبی مورد توجه قرار نمی­گیرد یعنی یک سازمان کوچک می ­تواند خروجی­ها را با همان نسبت خروجی به ورودی سازمان­های بزرگ، به خروجی تبدیل کند. فاصله بین مرزهای بازده به مقیاس ثابت و متغیر، بیانگر مفهوم ناکارایی مقیاس است. بنابراین کارایی فنی محاسبه شده با فرض بازده به مقیاس متغیر، بزرگ‌تر یا مساوی امتیاز بدست آمده در مدل CCR است. (مهرگان،1391).

در این شکل، واحد B تنها واحدی است که میزان ناکارایی مقیاس آن صفر است. به عبارت دیگر این واحد در مقیاس بهینه عمل می­ کند. واحدهای A، C و D دارای ناکارایی مقیاس هستند.
نقطه P_v نشان می‌دهد که در بهترین وضعیت تکنیکی، چگونه واحد P می ­تواند با کمترین داده بیشترین ستاده را تولید کند. نقطه P_c نشان می‌دهد که اگر تولید کننده P هم دارای کارایی تکنیکی و هم کارایی مقیاس بود، چقدر داده را مصرف می­ کند.
با فرض متغیر بودن بازدهی نسبت به مقیاس، می­توان کارایی مقیاس را برای هر واحد بدست آورد. این کار با حل مدل DEA هم با فرض بازدهی به مقیاس ثابت و هم با فرض بازدهی به مقیاس متغیر انجام می­گیرید. بدین ترتیب، مقیاس کارایی تکنیکی بدست آمده از DEA با فرض بازدهی نسبت به مقیاس ثابت، به دو جز، یکی کارایی (ناکارایی) مقیاس و دیگری کارایی (ناکارایی) تکنیکی خالص که به آن کارایی مدیریت نیز می­گویند، تقسیم می­ شود. اگر میان کارایی تکنیکی محاسبه با فرض بازدهی به مقیاس ثابت و متغیر، برای واحدی تفاوت وجود داشته باشد، بدین معنی است که واحد مورد مطالعه دارای ناکارایی مقیاس است. ناکارایی مقیاس را می­توان از تفاوت کارایی تکنیکی با فرض ثابت و متغیر بدست آورد (مؤمنی، 1392). در شکل 2-7 در شرایط بازده به مقیاس ثابت، ناکارایی فنی واحد P برابر با فاصله PP_c است، در حالیکه در وضعیت بازده به مقیاس متغیر، ناکارایی برابر با PP_v است. تفاوت بین این دو، یعنی P_c P_v، نشان دهنده ناکارایی مقیاسی است (مهرگان، 1391).
5-3-2- رتبه ­بندی واحدهای کارا
تحلیل پوششی داده‌ها، واحدهای تحت بررسی را به دو گروه کارا و ناکارا تقسیم می­ کند. واحدهای ناکارا با توجه به امتیاز کارایی قابل رتبه‌بندی هستند اما واحدهای کارا با توجه به اینکه دارای امتیاز کارایی برابر با یک هستند، قابل به رتبه ­بندی نیستند، به عبارت دیگر مدل‌های پایه­ای به دلیل عدم ایجاد رتبه ­بندی کامل بین واحدهای کارا امکان مقایسه واحدهای کارا را با یکدیگر به راحتی فراهم نمی­آورد. نیاز به رتبه ­بندی بین واحدهای کارا و حفظ میزان عدم کارایی واحدهای ناکارا نیازی اجتناب ناپذیر است (موتمنی، 1381). چارنز، کوپر و رودز روش تجربی را به منظور قدرت تفکیک پذیری تحلیل پوششی داده‌ها ارائه دادند که بصورت رابطه 2-12 است:
رابطه 2-12
(تعداد ورودی­ ها+تعداد خروجی­ها)3 ≤ تعداد واحدهای مورد ارزیابی
مدل 2-28
تا کنون روش‌هایی برای رتبه ­بندی واحدهای کارا ارائه شده است، که به چند مورد از آنها اشاره می­ شود:
1-5-3-2- روش اندرسون پترسون
تلاش­ های تحقیقاتی اندرسون پترسون^[111] در سال 1993 را می­توان از نخستین رهیافت­های قابل قبول در زمینه رتبه ­بندی واحدهای کارا دانست.
در این ‌روش، خود واحد تحت بررسی که دارای امتیاز کارایی برابر با یک شده است، به عنوان ملاک ارزیابی خودش قرار می­گیرد و با حفظ محدودیت واحد تحت بررسی از مدل‌های اولیه پایه­ای تحلیل پوششی داده‌ها (واحد Kام) اجازه می‌دهد که کارایی واحد از یک بیشتر شود و مدل بصورت مدل 2-28 در می ­آید:
Max Z₀=
رابطه 2-39
s.t
=1
-  ≤0
j=1, 2, 3, …n j≠K
?ᵣ, ?ᵢ≥ԑ
و برای مدل پوششی داریم:
Min Y₀=
مدل 2-29
s.t

j≠K
=0
j≠K
آزاد در علامت 0≤
2-5-3-2 روش کارایی متقاطع
یکی دیگر از روش‌های رتبه ­بندی واحدهای کارا، استفاده از مدل کارایی متقاطع^[112] است که توان بالایی در تفکیک واحدهای کارا دارد (مهرگان، 1391). کارایی متقاطع به معنای محاسبه کارایی یک واحد با بهره گرفتن از وزن‌های واحد دیگر است. به عبارت، کارایی واحد k، E_kk، را با بهره گرفتن از مدل‌های پایه­ای محاسبه کرده که منجر به ارائه وزن‌هایی برای مقادیر ورودی و خروجی می­گردد، چنانچه کارایی واحد j با بهره گرفتن از وزن‌های بدست آمده برای واحد k محاسبه شود، در اینصورت کارایی متقاطع واحد j، E_kj، محاسبه می­ شود (دیل و گرین^[113]، 1994).
برای استفاده از این‌رو ابتدا با بهره گرفتن از مدل‌های پایه­ای تحلیل پوششی داده‌ها، کارایی هر یک از واحدهای تحت بررسی را محاسبه کرده و سپس واحدهایی که کارایی آنها برابر با یک شده است (واحدهای کارا) انتخاب می­شوند، کارایی متقاطع هر یک از این واحدها با بهره گرفتن از سایر واحدهای کارای دیگر محاسبه می­ شود، یعنی کارایی هر یک از واحدهای کارا به ازای وزن‌های بدست آمده برای واحدهای کارای دیگر محاسبه می­ شود و بعد ماتریس کارایی متقاطع تشکیل داده می­ شود. این ماتریس، یک ماتریس مربعی است که تعداد سطر و ستون آن برابر با تعداد واحدهایی است که با بهره گرفتن از مدل‌های پایه­ای کارایی آنها برابر با یک شده است و درایه روی سطر kام و ستون jام این ماتریس بیانگر کارایی محاسبه شده برای واحد jام با بهره گرفتن از وزن­ها بدست آمده برای واحد kام است. با فرض اینکه کارایی واحدهای A، B، C و D در مجموعه ­ای از n واحد تحت بررسی برابر با یک شده است، ماتریس متقاطع کارایی بصورت جدول 2-7 است:
جدول 2-7- فرم کلی ماتریس متقاطع کارایی

د: کمک های مالی طرفین (ایران و آمریکا) در حدود اعتبارات پیش بینی شده و موافقت نامه های تنظیمی برای اجرای برنامه های مورد نظر

هـ : تهیه و تأمین کارشناسان فنی داخلی و خارجی جهت اجرای برنامه های تعاونی بهداشتی و فرهنگی
و: تأمین عملیات آموزشی و نمایشی در زمینه اصول بین المللی شرکت های تعاونی
۳- سایر مؤسسات آمریکایی نظیر بنیاد فورد و مؤسسه خاور، نزدیک این سازمان ها نیز نه تنها از لحاظ کمک های فنی اقداماتی می نمودند، بلکه خودشان هم با راهنمای کارشناسان ایران بعضی از طبقات مردم را تشویق به تشکیل شرکت های تعاونی می کردند.
۴- مؤسسات تعاونی بین المللی کشورهای اروپایی که با اعطای بورس های خارج از کشور و با اعزام کارشناسان تعاونی به ایران کمک های فنی می نمودند.
در اولین «کمیسون تعاون» که در سازمان برنامه تشکیل گردید عده ای از کارشناسان «اصل چهار» سازمان ملل متحد عضویت داشتند که برنامه های تعاونی کشور باید به تصویب کمیسیون مزبور می رسید. در زمینه اجرای برنامه های تعاون «اصل چهار» علاوه بر تقبل هزینه های مزبور به اعزام ۵۰ نفر از کارمندان دولت به خارج از کشور برای دیدن دوره های تعاونی، قرار دادن با دولت ایران منعقد و آموزش تعاونی کارمندان دولت را به عهده گرفت. تعداد تعاونی های تشکیل شده (اعم از صندوق های تعاونی روستایی و تعاونی های مصرف) تا سال ۱۳۳۰ به زحمت به یکصد شرکت می رسید، که اکثریت قریب به اتفاق آنها فعالیت مؤثر و چشمگیری نداشتند.
در سال ۱۳۳۲ اولین قانون تعاونی ایران که با الهام گرفتن از قوانین خاص دیگر کشورها تهیه شده بود به صورت لایحه قانونی به تصویب رسید.
در سال ۱۳۳۴ لایحه مزبور با اصلاحاتی از تصویب مجلس وقت گذشت و اولین قانون تعاون تصویب شد که پایه و اساس تعاونی های زیادی بخصوص بعد از سال ۱۳۴۱ قرار گرفت.
در سال ۱۳۴۱ بر اساس تبصره ۲ ماده ۱۶۵ قانون مربوط به اصلاحات ارضی رژیم گذشته، کشاورزانی که زمین دریافت می داشتند ناچار بودند قبلاً عضویت شرکت تعاونی روستایی را بپذیرند به این ترتیب در مدت کوتاهی بیش از ۸ هزار شرکت تعاونی روستایی تشکیل گردد که بعداً در هم ادغام شد و حدود سه هزار شرکت را بوجود آوردند. تعاونی های مصرف، توزیع و غیره نیز پس از سال ۱۳۴۶ که سال تعاون اعلام شده بود گسترش قابل توجهی یافتند. و سازمانهایی از جمله سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، سازمان مرکزی تعاون کشور، وزرات تعاون و اصلاحات ارضی و … پدید آمدند.
در سال ۱۳۵۰ قانون شرکت های تعاونی با مطالعه قوانین سایر کشورها تهیه و تصویب شد که موادی از آن هنوز هم مبنای کار تعاونی هاست.
انواع تعاونی ها در ایران
سازمان مرکزی تعاون کشور (تشکیل شرکت های تعاونی شهری غیر کارگری)
این سازمان در بیت سوم اردیبهشت ۱۳۴۶ به منشور تفهیم اصول تعاون و تعمیم آن در سراسر کشور و نیز تهیه قوانین لازم و ایجاد امکانات مناسب برای تعاونی ها بوجود آمد. در سال ۱۳۵۰ به وزارت تعاون و امور روستاها ملحق شد و در سال ۱۳۵۶ پس از انحلال آن وزارتخانه تحت نظارت وزارت بازرگانی درآمد که تا زمان تشکیل وزارت تعاون در سال ۱۳۷۰ بدین صورت ادامه کار داد و سپس بر اساس قانون بخش تعاون مصوت شهریور ۱۳۷۰ به وزارت تعاون منتقل گردید.
تعداد شرکت های تعاونی و اتحادیه های تعاونی تحت پوشش سازمان مرکزی تعاون کشور در پایان بهمن ماه سال ۱۳۵۷ یعنی شروع انقلاب اسلامی به شرح زیر می باشد:
الف: شرکت های تعاونی: مجموع شرکت های تعاونی تحت پوشش سازمان مرکزی تعاون کشور اعم از مصرف، مسکن، اعتبار توزیعی، خدماتی شهری غیر کارگری در پایان بهمن ۵۷ برابر با ۱۳۴۰ واحد بوده که اعضای آنها بالغ بر ۸۰۳۸۹۳ نفر بوده اند.
ب: اتحادیه شرکت های تعاونی: تا پایان بهمن ماه ۱۳۵۷ تعداد ۲۰ اتحادیه تعاونی شهری غیر کارگری تأسیس گردید که اعضای آنها بالغ بر ۳۶۹ شرکت تعاونی ثبت گردیده است.
سازمان مرکزی تعاون روستایی (تشکیل شرکت های تعاونی روستایی)
این سازمان که در سال ۱۳۴۶ و بدنبال موادی از قانون اصلاحات ارضی مصوب ۱۳۴۱ به وجود آمد اهداف و وظایف زیر را دنبال می کرد.
الف- آموزش اصول تعاون و تربیت کادر سرپرستی برای راهنمای اعضای شرکت های تعاونی و مناطق روستایی کشور
ب- کمک های اعتباری به شرکت ها به منظور افزایش محصولات و درآمد دهقانان و بازاریابی و فروش محصول کشاورزان
ج- ارتباط با شرکت های تعاونی مصرف کشور، همچنین ایجاد رابطه با سازمان های بین المللی
ایجاد سازمان در سنوات اخیر تحت نظارت وزارت کشاورزی بوده و در پایان بهمن ماه ۱۳۵۷ مجموعاً ۲۹۳۹ شرکت تعاونی روستایی با ۳۰۱۰۲۰۲ نفر عضو را تحت پوشش داشته است.
تعداد اتحادیه های شرکت های تعاونی روستایی در پایان بهمن ۱۳۵۷ معادل ۱۵۳ واحد با ۲۹۲۳ بوده است و در واقع تمامی شرکت های تعاونی عضو اتحادیه های منطقه مربوطه به خود بوده اند.
شرکت های تعاونی کارگری
شرکت های تعاونی کارگری اعم از کار و تولید، مصرف و مسکن و اعتبار از سال ۱۳۴۶ تشکیل گردید و تا بهمن ماه سال ۱۳۵۷ تعداد این شرکت ها به ۱۶۷۳ واحد رسید که اعضاء این شرکت ها بالغ بر ۴۲۳۸۴۰ نفر بود. در بهمن ماه سال مذکور تعداد اتحادیه های کارگری یک واحد با ۵۱۰ شرکت تعاونی عضو و ثبت گردیده است.
شرکت های تعاونی تولید روستایی
از اقدامات دیگری که پس از تقسیم اراضی در ایران به منظور یکپارچه کردن اراضی انجام گرفت، تشکیل واحدهایی تحت عنوان تعاونی های تولید بود که قانون آن را در سال ۱۳۴۹ به تصویب رسید.
دولت به منظور بالا بردن میزان عملکرد در واحد سطح و کشت یکپارچه با حفظ مالکیت فردی زراعین بر قطعات متعلق به خود و پیشبرد برنامه های زراعی و استفاده صحیح تر از منابع آب و خاک و افزایش درآمد زراعین، تعاونی های تولید روستایی را ایجاد کرد.
تعداد تعاونی های تولید روستایی تا بهمن سال ۱۳۵۷ شامل ۳۹ شرکت مشتمل بر ۲۸۵ قریه و مزرعه با ۱۱۲۰۰ نفر صاحبان اراضی و مساحت کل محصور ۹۹۵۴۶ هکتار می شد.
شرکت های تعاونی بعد از انقلاب (سال ۱۳۵۷ به بعد)
وقوع انقلاب اسلامی باور عمومی را نسبت به تعاون تغییر داد. نیروهای انقلابی خود انقلاب را مظهری از تعاون یافتند، از همکاری جمعی برای توزیع عادلانه ی کالا در اعتصاب های متمادی دوران انقلاب به شوق آمدند و آن را الهام بخش تلاش های آینده قرار دادند.
امواج نور امیدی که بدین سان ساطع گشته بود در اندیشه ی دولتمردان، در قلم قانون گذاری و در سطوح قانون اساسی جدید تبلور یافت و این بار تعاون را نه تنها به عنوان وسیله ای برای رفع نیاز مشترک، که راهی برای توسعه اقتصادی، معیار برتری جهت ایجاد اشتغال و بخش عمده ای از
بخش هایی تشکیل دهند، نظام اقتصادی جمهوری نو بنیاد به جامعه اسلامی عرضه داشت و جویندگان امیدهای نو را به وجد آورد.
راه یافتن تعاون به قانون اساسی، این شیوه پسندیده را که سابقاً روشی اقتصادی تلقی می شد، از اعتباری مذهبی نیز بهره مند ساخت و عزم راسخ جمهوری اسلامی ایران به تحقق عدالت اقتصادی با توسل به همه ی روش های شناخته شده را آشکار نموده در صدر جهات و دلایلی که تعاون را بعنوان بخش مسلط اقتصاد کشور مطرح می سازد باید به اصل ۴۳ و ۴۴ قانون اساسی اشاره نمود.
در اصل ۴۳ جهت دستیابی به اهدافی از جمله تأمین استقلال اقتصادی جامعه، ریشه کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد، ضوابطی برای اقتصاد جمهوری اسلامی ایران تعیین گردیده است تأمین شرایط و امکانات که برای همه به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قرار دادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند ولی وسایل کار ندارند در شکل تعاونی از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر که نه تمرکز و تداول ثروت در دست افراد و گروه های خاص منتهی شود و نه دولت را به صورت یک کارفرمای بزرگ مطلق درآورد (قانون اساسی، اصول ۴۳ و ۴۴).
در اصل ۴۴ قانون اساسی به روشنی تصریح شده است که نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بر پایه سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی با برنامه ریزی صحیح و منظم استوار است در همین اصل محدود شدن فعالیت های بخش دولتی در چارچوبی معین و همچنین مکمل فعالیت های دولتی و تعاونی قرار گرفتن بخش خصوصی، وسعت قلمرو بخش تعاونی را به خوبی نشان می دهد. شروط تعیین شده برای حمایت قانون از مالکیت بخش های سه گانه به شرح زیر از نقاط قوت بخش تعاونی و به منزله تأکیدی بر ضرورت گسترش آن به شمار می رود (قانون اساسی، اصول ۴۳ و ۴۴).
۱- با اصول دیگر فصل اقتصاد در قانون اساسی مطابق باشد.
۲- از محدوده ی قوانین اسلامی خارج نشود.
۳- موجب رشد و توسعه ی اقتصادی کشور گردد.
۴- مایه زیان جامعه نشود.
شرکت های تعاونی تا قبل از تشکیل وزارت تعاون
بعد از انقلاب و تا قبل از تشکیل وزارت تعاون (شهریور ۱۳۷۰) فعالیت بخش تعاونی بصورت متفرق و تحت نظر وزارتخانه های متعدد بود و بغیر از تعاونی های تولیدی که زیر نظر سازمان گسترش تعاون وابسته به وزارت کشور به فعالیت مشغول بودند سایر تعاونی ها و سازمان های مربوط به آنها به شرح زیر بودند:
۱- سازمان مرکزی تعاون کشور که زیر نظر وزارت بازرگانی اداره می شد و امر تشکیل و نظارت بر شرکت های تعاونی مصرف مسکن، توزیعی مصرف و اعتبار شهری را به عهده داشت.
۲- سازمان مرکزی تعاون روستایی که زیر نظر وزارت کشاورزی قرار داشت و فعالیت آن صرفاً در ارتباط شرکت های تعاونی مصرف روستایی بود.
۳- سازمان مرکزی تعاونی های معدنی که در سال ۱۳۶۶ و زیر نظر وزارت معادن و فلزات به وجود آمد و امر تشکیل تعاونی های معدنی که خود یک نوع تعاونی تولیدی بودند را انجام می داد.
۴- چهارمین مورد عمده از تعاونی ها، تعاونی های مصرف و مسکن کارگری بودند که زیر نظر وزارت کار و امور اجتماعی قرار داشتند.
تشکیل وزارت تعاون (سال ۱۳۷۰)
پیشرفت واقعی در امر توسعه تعاونی ها و استفاده از این شیوه به عنوان وسیله بسیار مناسبی جهت نیل به اهداف توسعه اقتصادی به گونه ای که در قانون اساسی ذکر شده است هنگامی در دسترس می بود که در کنار اقدامات عملی مؤثر، تشکیلات مهمی نیز به منظور پشتیبانی از فعالیت های تعاونی و ارائه خدمات لازم وجود می داشت.
حضور بیش از ده میلیون نفر عضو در شرکت ها و اتحادیه های تعاونی مبین این واقعیت بود که شیوه تعاونی در کشور ما با استقبال تمامی طبقات و قشرها مواجه شده، ظرفیتی را ایجاد کرده بود که توانایی بالقوه انجام دادن هر گونه برنامه حساب شده ای را دارا بود. معذالک به دلایلی چون نبود برنامه ی جامعی برای توسعه همه جانبه تعاونیها و مهم تر از آن پراکندگی تشکیلات اداری ناظر بر فعالیت