گفتار دوم - نقد رویه و وضع کنونی
راه حل این نظر بر دو مقدمه استوار است که هر دوی آنها نادرست است. نخستین اشتباه آن است که جمع میان مسئولیت قهری و قراردادی را ممکن شمرده است، در حالی که میان متعاقدین جز یک نظام مسئولیت قراردادی حاکم نیست؛ دومین اشتباه در آن است که مسئولیت قهری را به نظم عمومی مربوط میداند؛ بر فرض که جمع دو مسئولیت را بپذیریم، شرط عدم مسئولیت، مسئولیت قراردادی و قهری را با هم از میان میبرد. به علاوه اگر به واقع طلبکار، به دلیل ارتباط مسئولیت قهری با نظم عمومی و جمع آن با مسئولیت قراردادی، باید بتواند با اثبات تقصیر بدهکار، همه خسارات وارد بر خود را دریافت دارد، چرا این راه حل در مورد شرط محدود کننده مسئولیت وجود ندارد؟ از نظر منطقی چه تفاوتی میان شرط عدم مسئولیت و شرط محدوده کننده وجود دارد؟[۳۹۳]و[۳۹۴] به علاوه آثاری که رویه قضایی برای شرط عدم مسئولیت قائل می شد (یعنی جابجایی بار دلیل) تنها در فرضی ممکن است که تعهد قراردادی یک تعهد به نتیجه باشد؛ در فرضی که تعهد قراردادی، یک تعهد به وسیله است و در حالت عادی نیز این طلبکار است که برای دریافت خسارات باید تقصیر بدهکار را به اثبات برساند، شرط عدم مسئولیت چه اثری میتواند داشته باشد؟ از سوی دیگر مسئولیت قهری نیز همیشه بر مبنای تقصیر استوار نیست. برای مثال مسئولیت محافظ یا متصرف بنا، یک مسئولیت نوعی است؛ پس در فرضی که موجر بر مستأجر بابت عدم انجام تعهد تعمیر بنا، شرط عدم مسئولیت میکند، اگر تنها مسئولیت قراردادی را ساقط شده بدانیم، اثر شرط عدم مسئولیت چیست؟ و سرانجام یکی از بزرگترین اشتباهات رویه این است که هر بار که طلبکار موفق به اثبات تقصیر مدیون میشود، «مسئولیت» ریشه قهری دارد، در حالی که اغلب، تقصیر، نتیجه ترک تعهدی است که بدون وجود قرارداد، تقصیر محسوب نمیشود.[۳۹۵] به عنوان مثال،کوتاهی در نگاهداری از یک مال، تقصیر است؛ اما بدون وجود قرارداد، چنین تقصیری هم وجود ندارد. این نظر به شرط عدم مسئولیت اثری میبخشد که طرفین هرگز آن را نخواستهاند.
به دنبال انتقادهای شدید دکترین است که با رأی ۱۵ ژوییه ۱۹۴۹ و آرای بعدی از جمله رأی ۷ اکتبر ۱۹۵۴، این رویه نادرست کنار گذاشته می شود؛ شرط عدم مسئولیت، همانند شرط محدود کننده، اثر کامل خود را که رهایی بدهکار از مسئولیت است به بار میآورد و تنها ارتکاب یک تقصیر عمدی و سنگین است که مانع نفوذ آن است. در رأی اخیر آمده است که «مقصود آشکار طرفین به هنگام درج یک شرط عدم مسئولیت در قرارداد، تنها برقراری ساده جابجایی بار دلیل در فرض عدم اجرای تعهدات از سوی بدهکار نیست، بلکه محدود کردن مسئولیت او به نتایج ناشی از تقصیر عمدی و سنگین او است؛ نتایجی که ممکن نیست که خود را از آنها معاف بگرداند».[۳۹۶]
لازم به ذکر است که رویه قضایی فرانسه، علی رغم انتقادهای دکترین، همچنان بر بطلان کامل شرط ناظر به مسؤلیتهای قهری اصرار دارد. اما از سوی دیگر، رویه و دکترین بر عدم امکان جمع بین دو مسئولیت و یا عدم امکان «انتخاب» میان دو مسئولیت توافق کامل دارند.[۳۹۷] در نتیجه، از آنجا که در رابطه میان طرفین قرارداد و بابت عدم انجام تعهدات قراردادی، مسئولیت قهری دخالتی ندارد، شرط عدم مسئولیت همیشه مؤثر است.
در نگاه نخست ممکن است چنین تصور شود که از یک راه حل کاملاً تفریطی به یک راه حل کاملاً افراطی تغییر موضع داده ایم؛ راه حل پیشین تفریطی بوده است به این جهت که اثر شرط عدم مسئولیت را به جابجایی بار دلیل محدود میکرده است و راه حل دوم افراطی است به این دلیل که وجود مسئولیت قهری را در روابط میان طرفین که دست کم برخی اوقات ممکن است آنچنان با نظم عمومی در ارتباط باشد که شرط عدم مسئولیت ناظر به آن معتبر نباشد، انکار میکند و این امر که «در روابط میان طرفین بیش از یک نظام مسئولیت (قراردادی) وجود ندارد و این مسئولیت نیز به وسیله شرط عدم مسئولیت ساقط شده است» نتیجه نامطلوبی جلوه کند. اما باید توجه داشت که روز به روز بر دامنه شرایط اعتبار و موانع نفوذ شروط عدم مسئولیت در قراردادها افزوده میشود و این امر تا حد زیادی از نتایج نامطلوب عدم امکان جمع میان دو مسئولیت میکاهد. با توجه به تمام مطالعات صورت پذیرفته به نظر می رسد که نظام حقوقی فرانسه از جمله نظام هایی است که در ابتدا اثر شرط عدم مسئولیت را صرفاً جابجایی بار دلیل و امکان جمع دو مسئولیت می دانسته است، لیکن با وجود ایرادات فراوان به راه حل افراطی فوق مبنی بر عدم امکان مطلق جمع بین دو مسئولیت روی آورده است که این نظر افراطی نیز صحیح نیست و چنانچه در مبحث آتی نیز خواهیم دید، با وجود قرارداد نیز ممکن است ضمان قهری در رابطه میان طرفین دخالت کند.[۳۹۸]
مبحث دوم
نظریه امکان جمع بین دو مسئولیت (نظام های قائل به جمع دو مسئولیت )
گفتار اول : حقوق انگلیس
در جهت عکس نظریه سابق، قاعده حقوق انگلیس آن است که وجود قرارداد، مانع از آن نیست که طلبکار بتواند بر اساس شبه جرم تقصیر - اگر شرایط فراهم باشد- علیه بدهکار اقامه دعوا کند. به علاوه در اینگونه نظام های حقوقی، شرط عدم مسئولیت، هم در زمینه مسئولیت ناشی از قرارداد و هم در زمینه مسئولیت ناشی از شبه جرم، معتبر است.[۳۹۹] از سوی دیگر یک تفسیر نیز وجود دارد و آن این است که شرط عدم مسئولیت، شامل مورد «تقصیر» خوانده نمیشود مگر آنکه طرفین به روشن ترین عبارات ممکن، خلاف این قاعده را مقرر کرده باشند.[۴۰۰] به عنوان مثال در قضیه Hollier V. Rambler Motors Ltd. (1972) عبارات شرط عدم مسئولیت، اینگونه بود: «شرکت متصدی پارکینگ، مسئول خسارت وارد به اتومبیل مشتریان در اثر آتش در این مکان نیست». اتومبیل مشتری، در اثر تقصیر خوانده آتش گرفت. دادگاه بر این باور بود که بر فرض که این شرط از سوی خواهان مورد قبول قرار گرفته باشد، شامل مواردی که آتشسوزی اتومبیل در اثر تقصیر خوانده رخ دهد نبوده است.[۴۰۱] همچنین در قضیه White V. John Warwick & Co. Ltd. (1953) خواهان دوچرخهای را از خواندگان به اجاره گرفت. دوچرخه معیوب بود و خواهان به هنگام استفاده از آن بر اثر عیب، زمین خورد و مجروح شد. خواهان دعوای خود را هم بر اساس قرارداد و هم بر اساس شبه جرم تقصیر اقامه کرد و خوانده در برابر به شرط عدم مسئولیت در قرارداد اجاره که او را از «خسارات بدنی وارد به راننده دوچرخه» معاف کرده بود استناد کرد. خوانده، صرف نظر از شرط عدم مسئولیت، هم یک مسئولیت مطلق قراردادی بابت «ارائه یک وسیله نقلیه سالم و مناسب برای مقصود منظور» داشت و هم بر مبنای شبه جرم تقصیر، مسئول بود؛ دادگاه پژوهش بر این نکته اصرار ورزید که شرط عدم مسئولیت، تنها «مسئولیت مطلق قراردادی» را از میان برده است و به مسئولیت ناشی از شبه جرم تقصیر نظر نداشته است.[۴۰۲]
اعمال این قاعده در فرضی ممکن است که مسئولیت قراردادی مدیون، یک مسئولیت مطلق باشد. در فرضی که جز بر پایه تقصیر مسئول نیست، شرط عدم مسئولیت او را از مسئولیت ناشی از تقصیر رها میکند. در قضیه Alderslade V. Hendon Laundry Ltd. (۱۹۴۵) خواهان پارچهای را برای تمیز کردن به یک رختشوی خانه سپرد که این شرکت مسئولیت خود را در قبال تلف یا گم شدن پارچه به ۳۰ برابر هزینه شست و شوی آن محدود کرده بود. در اثر تقصیر خوانده، پارچه متعلق به خواهان مفقود شد. مسئولیت خوانده تنها ممکن بود بر پایه تقصیر در نگهداری و مواظبت متعارف از کالای مورد امانت استوار شود. دادگاه ناگزیر از رعایت شرط تحدید مسئولیت بود، چرا که نمیتوانست شرط را منصرف از مورد تقصیر بداند؛ جز در این صورت، شرط، موضوعی نداشت و بدین گونه هم عمل و رأی صادر نمود .[۴۰۳]
ملاحظه میشود که راه حل حقوق انگلیس از جهت نتیجه، کاملاً شبیه راه حل بیان شده در مبحث سابق می باشد. هر دو، مدیون بهره مند از شرط عدم مسئولیت را در صورت اثبات تقصیر (از سوی طلبکار)، مکلف به جبران خسارت میدانند، هر دو راه حل در صورتی قابل اعمال هستند که تعهد قراردادی، یک تعهد به نتیجه باشد. با وجود این نحوه رسیدن به «نتیجه» در هر دو مورد متفاوت است: یکی (اولی، حقوق فرانسه) از راهی نامتعارف و غیر منطبق با قصد طرفین به این نتیجه میرسد و دیگری از راهی موافق مقصود (دومی، حقوق انگلیس ). البته یک تفاوت اساسی دارند و آن اینکه راه حل نخست که در حقوق فرانسه جاری است، یک «قاعده ماهوی» بوده است و راه حل حقوق انگلیس، یک «قاعده تفسیر» است. بنابراین اگر طرفین به صراحت تمام، شرط عدم مسئولیت را در صورت ارتکاب یک تقصیر از سوی بدهکار نافذ بدانند، این قاعده دیگر کارگر نیست؛ شرط عدم مسئولیت به طور کامل و در هر حال، مدیون را از مسئولیت معاف میدارد.[۴۰۴] با وجود این باید به این نکته مهم توجه داشت که امروزه، شرط عدم مسئولیت در مورد خسارات وارد به جسم و جان، در صورت اثبات تقصیر، نامعتبر است. بنابراین به هنگامی که متصدی حمل و نقل عمومی - که مسئولیت مطلق دارد- در قرارداد خود با مسافر، شرط عدم مسئولیتی به نفع خود تحصیل میکند، حتی اگر این شرط متصدی را از مسئولیت ناشی از تقصیر خود هم معاف کرده باشد، تنها مسئولیت مطلق او است که از بین می رود و هر زمان که تقصیر او از سوی مسافر اثبات شود، مسئول است. لذا شرط عدم مسئولیت لزوماً تا جایی مؤثر است که مدیون یا خوانده، مرتکب یک تقصیر نشده باشد[۴۰۵].
گفتار دوم- حقوق کبک
در حقوق کبک، درست بر خلاف حقوق فرانسه، دکترین و رویه بر سر «امکان انتخاب یکی از دو مسئولیت» اتفاق نظر دارند؛ شرط عدم مسئولیت در زمینه مسئولیت قهری نیز نافذ است. اما مدیون اگر بخواهد خود را از دعوای مسئولیت قهری طلبکار نیز در امان دارد، باید شرط عدم مسئولیت خود را با عباراتی صریح تنظیم کرده باشد و در غیر اینصورت، در مقام تفسیر، فرض میشود که طرفین تنها بر حذف مسئولیت قراردادی توافق کردهاند.[۴۰۶]
گفتار سوم - حقوق کانادا
در کامن لای کانادا در این امر که مسئولیت ناشی از قرارداد با مسئولیت ناشی از شبه جرم تقصیر قابل جمع است یا نه، توافق کامل وجود ندارد اما شک نیست که بر فرض که چنین باشد، شرط عدم مسئولیت، مسئولیت ناشی از شبه جرم را نیز از میان میبرد. رأی دادگاه عالی کانادا در دعوای زیر، گواه این مدعاست:
در دعوای J. Nuse Diamonds V. Dominion Electric (1972) [۴۰۷] در قراردادی که میان فرجام خواه (تاجر الماس) و فرجام خوانده بسته شد، خوانده یک سیستم اعلام خطر در محل نگاهداری جواهرات خواهان نصب کرد. قرارداد، مسئولیت خوانده را به۵۰ دلار محدود کرده بود. پس از انعقاد این قرارداد، سارقان مسلح به ملک یکی دیگر از تاجران الماس، که سیستم اعلام خطر آن توسط خوانده همین دعوا کار گذاشته شده بود دستبرد زدند، سیستم اعلام خطر را از کار انداختند و در سرقت جواهرات پیروز شدند. به دنبال این قضیه، خواهان از اینکه چنین سرنوشتی در انتظار او باشد بیمناک شد و از خوانده تقاضا کرد تا از درستی کار سیستمی که برای او نصب کرده است، اطمینان حاصل کند. شرکت خوانده در پاسخ به خواهان اطمینان داد که: «حتی مهندسان ما نیز نمیتوانند این سیستم را از کار بیندازند.» و متعاقب آن نیز اسنادی را برای خواهان ارسال کرد که نشان دهنده آن بودند که سیستم متعلق به آنها در موارد متعدد به درستی عمل کرده است. با وجود این، سارقان توانستند بر این سیستم اعلام خطر غلبه کنند و مقادیر معتنابهی الماس به سرقت برند. باید به این نکته توجه کرد که دعوای خواهان بر اساس شبه جرم تقصیر، بر پایه تضمینهایی که پس از انعقاد قرارداد داده شده بود اقامه شد. خواهان مدعی آن بود که این آسودگی خاطری که خوانده به او داده بوده، به او حق داده است تا از معاینه سیستم خود صرف نظر کند و خوانده به سبب به وجود آوردن این اعتقاد نادرست، در برابر او مسئول است. اکثریت اعضای دیوان عالی بر این باور بودند که در رابطه طرفین، جز قرارداد حکومت نمیکند. اگر بنا باشد خوانده را به جهت تدلیسی که پس از قرارداد درباره کارکرد درست سیستم مرتکب شده است مسئول تلقی کنیم، قرارداد طرفین را از بنیان تغییر دادهایم. تضمینهایی که خواهان بر آنها تکیه کرده است نمیتوانند به عنوان اعمالی مستقل از رابطه قراردادی میان طرفین در نظر گرفته شوند. زمانی به این نکته به روشنی پی میبریم که اگر از خود بپرسیم: آیا اگر طرفین با هم یک رابطه قراردادی نداشتند، چنین تضمینهایی داده میشد؟ بنابراین، مسئولیت ناشی از این تضمینها باید با رعایت قرارداد میان طرفین حل شود، نه با این نگاه که آنان مانند دو بیگانه بودهاند. در نتیجه شرط تحدید مسئولیت نیز در برابر خواهان قابل استناد است. اما اقلیت بر این باور بود که نفس وجود قرارداد میان طرفین، سبب عدم دخالت مسئولیت ناشی از شبه جرم نمیشود؛ نقض قرارداد ممکن است در عین حال نقض یک تکلیف مراقبت باشد. البته مسئولیت ناشی از شبه جرم نیز میتواند موضوع شرط تحدید مسئولیت قرار بگیرد اما در این قضیه از آنجا که «تضمینها» که مبنای اقامه دعوا بر اساس شبه جرم تقصیر بودند- ماهها پس از انعقاد قرارداد صورت گرفته بودند، به یقین شرط تحدید مسئولیت، ناظر به آنها نبوده است.[۴۰۸]
گفتار چهارم - حقوق آمریکا
وضعیت حقوق آمریکا پیچیدهتر از آن است که بتوان قاعدهای از آن به دست داد. با وجود این میتوان گفت که تمایل بر آن است که روز به روز، مرز میان «قرارداد» و «شبه جرم» مشخصتر شود و از دخالت دادن مسئولیتهای ناشی از شبه جرم در روابط میان طرفین قرارداد، پیوسته کاسته شود. اما به یقین در مواردی، هر دو نظام مسئولیت بر رابطه طرفین حاکم است. در چنین فرضی طرفین میتوانند مسئولیت قراردادی را از میان ببرند اما این پرسش که آیا مسئولیت ناشی از شبه جرم را نیز میتوان از میان برد یا نه، پاسخ مطلقی ندارد و از جمله بستگی به درجه ارتباط مسأله با نظم عمومی دارد. حتی در صورتی که چنین امکانی وجود داشته باشد، قاعده تفسیر مضیق، شرط عدم مسئولیت را شامل مورد «تقصیر» نمیداند.[۴۰۹]
مبحث سوم
بررسی موضع حقوق ایران در باب امکان یا عدم امکان
جمع بین دو مسئولیت قهری و قراردادی
گفتار اول- بررسی نتایج تطبیقی
پیش از آغاز، نتایج تطبیقی مشروح در دو مبحث قبل را مرور می کنیم. در برخی نظام های حقوقی از جمله فرانسه شرط عدم مسئولیت در مسئولیت قهری را به دلیل ارتباط مسأله با نظم عمومی، نافذ نمی دانند. از سوی دیگر، اصل عدم امکان انتخاب یکی از دو مسئولیت را به ویژه امروزه به شدت اعمال می کند، از جمله بدان جهت که بر این باور است که اثبات تقصیر مستقل از قرارداد مدیون، بسیار مشکل است؛ به علاوه امکان انتخاب یکی از دو مسئولیت از سوی طلبکار، تعادل قراردادی را به شدت بر هم می زند و پیش بینیهای مشروع طرفین و به ویژه مدیون را نادیده می گیرد. بنابراین شرط عدم مسئولیت در قرارداد، اگر معتبر است، اثـر کامل خود که حسـب مورد، رهایی از تمـام یا بخشی از مسئولیت است را به جـا می گذارد مگر آنکه مدیون مرتکب یک تقصیر عمدی یا سنگین شده باشد.
درست در مقابل حقوق فرانسه، حقوق کبک قرار دارد. طلبکار همیشه امکان انتخاب یکی از دو مسئولیت قراردادی یا قهری را دارد و هر دعوا، فارغ از محدودیتهای احتمالی دعوای دیگر است. اما به منظور کاستن از نتایج نامطلوب این امتیاز طلبکار بر روی مدیون، در مقابل به مدیون نیز اجازه داده شده است تا بتواند با شرط عدم مسئولیت یا تحدید مسئولیت، مسئولیت قهری خود را از میان ببرد؛ شرط عدم مسئولیت همانگونه که در زمینه قراردادها نافذ است، در مسئولیت های خارج از قرارداد نیز معتبر است. با وجود این، اگر شرط عدم مسئولیت در قرارداد، به صراحت مسئولیت قهری را نیز از بین نبرده باشد، چنین فرض می شود که شرط تنها ناظر بر مسئولیت قراردادی بوده است و مسئولیت قهری مدیون که عمدتاً بر پایه تقصیر استوار است، باقی است.
در گروه دیگری از نظام های حقوقی از جمله انگلیس و آمریکا، بدون آنکه اصل را بر امکان انتخاب یکی از دو مسئولیت بگذارند، این امکان را در مواردی مجاز می دارند. در مواردی که چنین امکانی برای طلبکار (زیان دیده) وجود دارد، مدیون نیز می تواند با شرط عدم مسئولیت به نفع خود، مسئولیت قهری را نیز از میان ببرد، مگر اینکه این مسئولیت قهری با نظم عمومی در ارتباط باشد (آمریکا). به هر حال، حتی در صورت اعتبار شرط در مسئولیت قهری نیز، قاعده تفسیر مضیق، شرط را شامل مسئولیت قهری نمی داند، مگر آنکه به این نکته به صراحت اشاره شده باشد.
گفتار دوم- طرح مسائل
بحث خود را درباره حقوق ایران با طرح چند مسأله دنبال می کنیم :
- عقد ودیعهای، به همراه شرط تحدید مسئولیت به نفع مستودع، منعقد می شود؛ کالا از سوی امین تلف میشود (اتلاف). آیا در دعوای ضمان قهری از سوی مالک کالا علیه امین، آن طرف می تواند به شرط تحدید مسئولیتی که به سود خود تحصیل کرده است، استناد کند؟ باید توجه نمود که در این فرض، مسئولیت قراردادی بر پایه تقصیر استوار است -تعهد به وسیله- وضمان قهری، بر مبنای مسئولیت نوعی.
- در عقد اجاره، موجر بر مستأجر بابت عدم انجام تعهد تعمیر عین مستأجره، شرط عدم مسئولیت می کند؛ در اثـر «عدم مواظبت» مالک از بنا، خسـارتی به (امـوال) مستـأجر وارد می گردد. مستأجر دعوای خود را بر پایه ماده ۳۳۳ قانون مدنی اقامه می کند؛ آیا مالک (موجر) می تواند برای رهایی از مسئولیت، به شرط عدم مسئولیت مندرج در قرارداد اجاره استناد کند؟ در این فرض، بر خلاف فرض پیشین، تعهد قراردادی، تعهد به نتیجه است و دعوای مسئولیت قهری باید بر طبق قواعد، بر پایه تقصیر اقامه شود.
- متصدی حمل و نقلی که در عین حال دارنده وسیله نقلیه محسوب می شود، بر مسافر، بابت خسارت وارده به شخص او، شرط عدم مسئولیت می کند. آیا چنین شرطی می تواند اثری داشته باشد؟
- برای پاسخ به این مسألهها، باید به پرسش های اساسی زیر، پاسخ داد:
- آیا شرط عدم مسئولیت در مسئولیت های قهری نافذ است ؟
- آیا امکان جمع میان دو مسئولیت وجود دارد ؟
- اگر پاسخ هر دو پرسش پیشین مثبت است، آیا می توان شرط عدم مسئولیت در قرارداد را، جزء در صورت تصریح طرفین، تنها ناظر به مسئولیت قراردادی دانست؟
گفتار سوم - نفوذ شرط عدم مسئولیت در مسئولیت های قهری
آیا شرط عدم مسئولیت، در مسئولیت های قهری نافذ است؟ از دو جهت در اعتبار چنین شروطی تردید شده است؛ دلیل نخست مربوط به «امکان تصور» چنین شروطی است و دلیل دوم، ارتباط مسئولیت قهری است با «نظم عمومی» .
بند اول- امکان تصور
در قراردادها، از لحظه ای که طرفین با هم قراردادی منعقد می کنند، طبیعی است که آنها می توانند به تصحیح و تنظیم مسئولیتی که از آن نتیجه می شود، بیندیشند. همیشه این امکان هست که یکی از طرفین، پیش بینی کند که نمی تواند تعهد خود را انجام دهد و در نتیجه به طرف قرارداد خود زیانی می رساند. بنابراین دور از انتظار نیست که مدیون در برابر طلبکار شرط عدم مسئولیت کند. اما در مسئولیتهای خارج از قرارداد، فاعل حادثه چگونه ممکن است تقصیر خود را، خسارتی را که به دیگران وارد می کند و زیان دیده فعل خود را پیش بینی کند؟ او چگونه میتواند با کسی که نمی داند کیست بابت زیانی که نمی داند چیست، شرط عدم مسئولیت منعقد کند؟ بنابراین ممکن است گفته شود که چنین شروطی غیرقابل تصورند. مسئولیت قهری میان اشخاص ثالث به وجود میآید، میان کسانی که هیچ رابطه مقدمی با هم ندارند، که حتی همدیگر را نمیشناسند. چگونه میتوان تصور کرد که آنها بتوانند از پیش در برابر هم، در قبال افعال زیانبارشان شرط عدم مسئولیت منعقد کنند؟[۴۱۰] صرف نظر از اینکه این سخن از اصل غیر قابل پذیرش است و در مسئولیتهای قهری نیز، بسیاری اوقات به جهت وجود یک موقعیت عملی، یک انسان محتاط به خوبی می تواند زیان و قربانی زیان را پیش بینی کند، در مورد بحث ما این سخن به طریق اولی غیر قابل پذیرش است؛ مودع و مستودع رابطه قراردادی دارند و به خوبی می توانند پیش بینی کنند که مورد ودیعه توسط مستودع تلف شود (اتلاف). در این موارد مسئولیت قهری به مناسبت وجود یک قرارداد ایجاد می شود.
بند دوم- مانع نظم عمومی
با استناد به دخالت مسأله نظم عمومی است که در برخی نظام های حقوقی که معتقد به عدم امکان جمع دو مسئولیت می باشند (از جمله فرانسه) همچنان در بطلان شروط مربوط به مسئولیت های خارج از قرارداد، اصرار می ورزند. در قراردادها، اراده طرفین است که تعهد را به وجود می آورد. هنگامی که طرفین در ایجاد یا عدم ایجاد تعهد آزاد هستند، به طریق اولی باید قلمروی تعهدات خود و نتایج ناشی از عدم اجرای آن را پیش بینی کنند. اما مسئولیت قهری به اراده اشخاص به وجود نمیآید؛ مسئولیت قهری نتیجه شکستن تکلیف هایی است که قانون بر اشخاص تحمیل کرده است و این تکالیف، بیتردید امری هستند. اما این توجیه دقیق نیست. زیرا بر فرض که این تکلیفها امری باشد، دلیلی وجود ندارد که مسئولیت ناشی از نقض این تکلیف ها نیز امری باشد. حذف تکلیف کلی احتیاط و مراقبت، بدین معنی است که شخص در روابط خود با دیگران به دلخواه خویش، بدون دغدغه وجود یک مسئولیت رفتار می کند. این امر البته خلاف نظم عمومی است. اما شرط عدم مسئولیت در قبال نقض این تکالیف بدین معنی نیست، چرا که همیشه دست کم در فرض ارتکاب یک تقصیر عمدی یا سنگین، نامؤثر است. کافی است که واقع بین باشیم و نگاهی به مثال های عینی و عملی بیندازیم تا هماهنگی کامل این شروط را با نظم عمومی دریابیم. صاحب کارخانه ای که تصور می کند از آلودگیهای کارخانه او خسارت متوجه همسایه شود، در قبال مسئولیت احتمالی خود، در برابر همسایه شرط عدم مسئولیت می کند و در برابر متعهد می شود که سالانه مقداری از کالای خود را به او تقدیم کند؛ صاحبان حیواناتی که با هم در یک چراگاه به سر می برند، توافق می کنند که در صورتی که اینها زیانی به هم برسانند، مسئول نباشند.[۴۱۱]
می توان گفت که خسارتی که از ناحیه شخص ثالث وارد آمده است، غیر اخلاقی تر و ضد اجتماعی تر از خسارتی نیست که طرف قرارداد با نقض آن وارد آورده است. هر دوی این مسئولیت ها برای تنظیم و تأمین منافع خصوصی افراد است. به علاوه در حقوق ایران، قانونگذار، صلح برای جلوگیری از تنازع احتمالی در مورد معامله یا غیر آن را روا شمرده است. [۴۱۲]
بدین سان، مسئولیت قهری نیز از اراده افراد در امان نمی ماند؛ موانع اصل آزادی قراردادی (نظم عمومی و اخلاق حسنه) در برابر آن کنار می روند و عرف و قانون[۴۱۳] نیز به کمک آن می آیند.
برخی از نویسندگان در این زمینه تا آنجا پیش رفته اند که گفته اند شرط عدم مسئولیت بابت مسئولیت های قهری وجود ندارد؛ چرا که هر مسئولیتی به محض اینکه موضوع یک توافق قرار بگیرد، قراردادی است. شرط عدم مسئولیت، ماهیت مسئولیت را از قهری به قراردادی تبدیل میکند. به اعتقاد دکتر کاتوزیان، پذیرش این استدلال که مسئولیت قهری به صرف اراده اشخاص تغییر ماهیت دهد، دشوار است. می توان گفت این مسئولیت قراردادی است که خارج از اراده افراد است و ریشه قهری دارد[۴۱۴] و اگر شرط عدم مسئولیت در قبال آن درست است، بابت سایر مسئولیت های قهری نیز باید معتبر باشد.
با وجود آنچه گفته شد، نمی توان منکر شد که ارتباط مسئولیت های قهری با نظم عمومی، بیش از مسئولیت های قراردادی است و در مواردی ممکن است شرط عدم مسئولیت از اصل به جهت مخالفت با نظم عمومی باطل باشد. تعیین موارد بطلان کار آسانی نیست. به نظر می رسد در هر مورد که مسئولیت قهری بر مبنای تقصیر استوار باشد[۴۱۵]، شروط عدم مسئولیت با رعایت تمام محدودیت هایی که پیش از این گفته شد (تقصیر عمدی و سنگین، خسارتهای وارد به شخص و…) معتبرند. در مورد مسئولیت های نوعی باید قائل به تفکیک شد. گاه قوانین ویژه ای به جهت بهبود موقعیت قربانیان یک حادثه مشخص و حمایت از امنیت آنها از قاعده عمومی مسئولیت مدنی (لزوم اثبات تقصیر) منحرف شده اند و یک مسئولیت نوعی برقرار کرده اند.[۴۱۶] این قوانین به ویژه در مورد خسارات وارد به شخص وضع می شوند. به نظر می رسد مصلحت مورد نظر قانون گذار و ارتباط مسأله با نظم عمومی، مقتضی بطلان کامل شرط عدم مسئولیت در این موارد باشد. بنابراین شرط عدم مسئولیت دارنده اتومبیل در برابر سرنشین آن، هیچ اثری ندارد و مسئولیت نوعی دارنده را از بین نمی برد. «از لحن ماده اول قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسیله نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث نیز چنین بر می آید که شرط عدم مسئولیت اثری در ضمان دارندگان…… ندارد»[۴۱۷] . اما شرط عدم مسئولیت در قبال آن دسته از مسئولیت های نوعی که ریشه فقهی دارد (مسئولیت ناشی از اتلاف مال دیگری) معتبر است و نفوذ آن تابع قواعد عمومی است.
گفتار چهارم- امکان جمع میان دو مسئولیت و نتیجه گیری در حقوق ایران
اکنون باید دید آیا امکان جمع دو مسئولیت قراردادی و قهری وجود دارد یا خیر؟ به نظر می رسد این پرسش ظریف باید به دو بخش تقسیم گردد. نخستین مسأله این است که آیا وجود یک مسئولیت خارج از قرارداد در رابطه طرفین قرارداد قابل تصور است یا خیر؛ دومین آنها این است که اگر چنین امکان عقلی وجود دارد، آیا زیان دیده می تواند به دلخواه خویش یکی از دو مبنای قراردادی یا قهری را برگزیند؟
نباید پنداشت که هر بار که طلبکار در اثبات تقصیر مدیون پیروز می شود، مسئولیت مدیون، قهری است (اشتباهی که رویه قضایی فرانسه چنانچه در مبحث اول این فصل گذشت، در ابتدا درگیر آن بود)؛ زیرا بسیاری اوقات، تقصیر ادعایی جز نقض یک عهد نیست؛ عملی که اگر قراردادی وجود نمی داشت، تقصیر محسوب نمی گردید. به عنوان مثال در عقود امانی، تقصیر در حفاظت ریشه قراردادی دارد. امینی که از مال مورد ودیعه به خوبی مراقبت نمی کند و تفریط او باعث به سرقت رفتن مورد ودیعه می گردد، تنها یک تقصیر قراردادی مرتکب شده است و تنها یک مسئولیت قراردادی دارد.[۴۱۸] اما مسأله همیشه بدین سادگی نیست. در این فرض علت وقوع خسارت، به امین هیچ ارتباطی ندارد و او تنها به این دلیل که تعهد قراردادی خود را انجام نداده است مسئول است. اگر قراردادی وجود نمی داشت، امین هیچگاه بابت سرقت مال شخصی ثالث از سوی شخص ثالث دیگر، مسئولیت نمی داشت.[۴۱۹] «مسئولیت قراردادی عبارتست از التزام متعهد به جبران خسارتی که در نتیجه عدم اجرای قرارداد به طرف او وارد می شود… مسئولیت متعهد التزام دیگری است که در نتیجه عهدشکنی به وجود می آید و منبع مستقیم آن، عدم اجرای عقد است»[۴۲۰] اما در فرضی که تقصیر مدیون به طور مستقیم سبب ورود خسارت بوده است پاسخ گفتن دشوارتر است. صاحب پارکینگی که از عیب دیوار خود اطلاع دارد و با وجود این به تعمیر آن دست نمیزند تا خسارتی به اتومبیل موجر وارد شود؛ گوهر تراشی که در اثر عدم مهارت در انجام وظیفه خود، سنگی را که برای تراشیدن به او سپرده شده است، می شکند؛ مستعیری که از یک دستگاه صوتی به نادرستی استفاده می کند و زیانی به مورد عاریه وارد می آورد؛ همگی مرتکب تقصیری شده اند که سبب ورود زیان شده است. اما آیا از نظر عقلی- و صرف نظر از امکان یا عدم امکان انتخاب یکی از دو مسئولیت که به زودی مورد بحث قرار خواهد گرفت- می توان آنها را بر اساس قواعد مربوط به تسبیت[۴۲۱]، مورد تعقیب قرار داد؟ این تردید از آنجا به وجود می آید که زیان دقیقاً به مناسبت وجود یک قرارداد به وجود آمده است؛. بنابراین چگونه می توان تقصیر آنها را یک تقصیر مستقل از قرارداد توصیف کرد؟ حقوق فرانسه در موارد مشابه، تقصیر را قراردادی می داند و وجود یک مسئولیت قهری را انکار می کند. در کامن لا نیز چنین گرایشی وجود دارد. کافی است دعوایی که سابقاً توضیح داده شد (J. Nunes Diamonds V. Dominion Electric) را مورد توجه قرار دهیم.[۴۲۲] ماه ها پس از انعقاد قرارداد، خوانده در پی درخواست خواهان مبنی بر بازرسی از دستگاهی که نصب کرده بود، به خواهان اطمینان داد که دستگاه اعلام خطر به درستی عمل خواهد کرد. خواهان بر این سخن اعتماد کرد و اقدامی به عمل نیاورد، در حالی که چنین نبود و سارقان موفق شدند دستگاه مذکور را از کار بیندازند و به سرقت اموال خواهان بپردازند. اعضای دیوان عالی معتقد بودند که از آنجا که اگر قراردادی میان طرفین وجود نمی داشت، چنین تضمیناتی داده نمی شد، مسئولیت ناشی از شبه جرم تقصیر، قابل تصور نیست و تقصیر، تنها قراردادی است.
معهذا به نظر می رسد که جز در مواردی که تقصیر کاملاً جنبه قراردادی دارد (نظیر تقصیر در حفاظت) امکان تصور تقصیر خارج از قرارداد در رابطه متعاقدین- اگرچه این تقصیر به مناسبت وجود رابطه قراردادی رخ داده باشد- وجود دارد.[۴۲۳] به علاوه مگر نه آن است که در مثال های پیشین، امکان عقلی مسئول قرار گرفتن بر اساس قاعده اتلاف وجود دارد؟ « قانون مدنی ایران، خسارات ناشی از نقض قرارداد را در فصل اثر معاملات آورده و در دو مبحثی که به قواعد عمومی و خسارات حاصله از عدم اجرای تعهدات اختصاص داده شده است، سخنی از تقصیر مدیون و زیان های ناشی از آن دیده نمی شود. همه جا سخن از عهد شکنی است… این وضع سبب شده است تا بعضی، مسئولیت متعهد در جبران خسارت را دنباله التزام او در قرارداد بپندارند و ارتباط نزدیک میان مسئولیت مدنی (اتلاف و تسبیب) و عهد شکنی در قرارداد را از یاد ببرند. در حالی که تحلیل حقوقی این دو نهاد نشان می دهد که مسئولیت مبنای مشترک دارد؛ نقض عهد نیز اگر به صورت عمد و آمیخته با تقصیر باشد، ضمان به بار می آورد. همانگونه که تجاوز از حکم قانون در خیانت در امانت ضمان آور است، بی اعتنایی به فرمان احترام به قرارداد نیز ایجاد مسئولیت می کند . هر دو تقصیر است و سرپیچی و تجاوز ؛ با این تفاوت که یکی سرپیچی مستقیم است و دیگری تجاوز با واسطه. »[۴۲۴]
روشی که لستر برگزیده بر پایه مدل سری زمانی ساختاری[۴۲] ، هاروی[۴۳] قرار گرفته است و این امکان را بوجود میآورد که مؤلفههای غیر قابل مشاهده روندها و فصلها را در مدلهای رگرسیونی پویا بیاورند. روش یک ابزار ایدهآل برای تخمین تقاضا است. روشی است که این امکان را میدهد که هر دو مؤلفه روند تصادفی و فصلی تصادفی را در تقاضای کل انرژی، به منظور برآورد صحیح کششهای درآمدی و قیمتی، وارد کنند. لستر و دیگران با بکارگیری روش تقاضای کل انرژی بخشهای مختلف اقتصاد انگلستان و کل اقتصاد را با بهره گرفتن از دادههای سالهای ۱۹۷۱:۱ الی ۱۹۹۷:۴ تخمین زدهاند و برای بخش خانگی بصورت ذیل بدست آوردهاند:
در بخش خانگی مؤلفه روند نیست و وجود وقفههای زمانی دو تا از متغیرها دلالت بر آن دارد که تعدیل تقاضا در جهت موقعیت بلندمدت آن سریعاً اتفاق نمیافتد. وقتی روندهای تصادفی و قطعی در مدل وارد میشود، فرضیّه آزمونهای تشخیص[۴۴] رد میشوند در نتیجه معنی داری در تقاضای خانگی دیده نمیشود، یعنی بر تقاضای انرژی فقط درآمد، قیمت و دما مؤثر است. عدم وجود در تقاضای انرژی اشاره بر آن دارد که بهبود در کارآیی مصرف انرژی در بخش خانگی با تغییر سلیقه مصرف کننده، مصرف کنندهای که تسهیلات انرژی راحتتر و با رفاهتری مثل سیستم گرمایی مرکزی و فریزر و ماشین خشک کن و غیره را انتخاب میکند، حذف میگردد.
الگوی فصلی، در بخش خانگی یک الگوی تصادفی است یعنی با انجام آزمون نسبت حداکثر راستنمایی فرضیه وجود متغیرهای مجازی فصلی (یا مؤلفه فصلی قطعی) را در برابر فرضیه وجود مؤلفه فصلی تصادفی، در تقاضای انرژی رد میشود. کششهای درآمدی و قیمتی بلندمدت بترتیب ۳۳/۰ و۲۲/۰- برآورد شده؛ در مقایسه با مطالعات قبلی، کشش درآمدی مشابه تخمین کلمنتس حدود ۳/۰ است. کشش قیمتی هر چند با مطالعات قبلی متفاوت است (کشش قیمتی کلمنتس صفر است) ولی این تفاوت ممکن است ناشی از دوره متفاوت تخمین و استفاده از متغیرهای مجازی فصلی قطعی در مطالعات قبلی باشد.
لستر و دیگران کششهای بلندمدت درآمدی و قیمتی تقاضا در بخش خانگی را، همچنین با بکارگیری روش های برآورد همانباشتگی تک معادله، یعنی تکنیکهای دو مرحلهای ایستا و پویای انگل و گرنجر، تخمین زدهاند. روش دو مرحلهای ایستای انگل و گرنجر یک تخمین سازگار[۴۵] از رابطه پایدار بلندمدت بین متغیرها به علّت خاصیت فراسازگاری[۴۶] برآوردگر میدهد، هر چند در نمونههای با حجم کوچک این تخمینها اریب دارند. در مدل ایستای انگل و گرنجر وجود همانباشتگی در بخش خانگی تایید میشود و کششها دارای علامت مورد انتظار هستند؛ ولی در مدل پویای انگل و گرنجر آزمون ریشه واحد پیسیگیو[۴۷]، وجود همانباشتگی را رد میکند و کشش درآمدی بلندمدت برآورد شده دارای علامت مورد انتظار و معنیدار است، اما کشش قیمتی مثبت است و معنیدار نیست. در هر دو مدل ایستا و پویای انگل و گرنجر ضرایب تصحیح- خطا در معادلات پویای کوتاهمدت اختلاف معنیداری از صفر دارند.
با فرض اینکه در هر دو روش و هم انباشتگی، (مؤلفه روند) حذف شده باشد، تفاوت مهم در بکارگیری این دو روش، در رفتار مؤلفه فصلی است. مشابه آنچه که برای کل اقتصاد اتفاق میافتد در بخش خانگی نیز نتایج در تعدادی از زمینهها به نتایج دیگر روشها، ترجیح داده میشود ولی در بخش خانگی تاکید بر اهمیت مؤلفه فصلی تصادفی شده، نه روند تصادفی که در کل اقتصاد تاکید میشود.
هیلبرت، لیو و لین، ونجرندال و جیومرا
مطالعات زیادی برای تقاضای گاز طبیعی در دیگر کشورها انجام یافته است. هیلبرت[۴۸] (۱۹۸۷) گاز طبیعی فروخته شده برای مصارف خانگی را در آمریکا بررسی کرده است. لیو و لین[۴۹] (۱۹۹۱) تقاضای خانگی گاز را در کشور تایوان پیشبینی کردند. آنها دو متغیر مهم در تعیین تقاضای گاز طبیعی یافتهاند، یکی دمای محیط و دیگری قیمت گاز طبیعی. ونجرندال[۵۰] (۱۹۹۵) تقاضای گاز طبیعی بخش صنعتی را در اندونزی پیشبینی کرد، تغییر در ساختار اقتصادی و قیمت انرژی متغیرهای کلیدی در مدل تقاضای او است. جیومرا[۵۱] (۲۰۰۱) مدلی را پیشنهاد داد که در آن تقاضای گاز طبیعی در آنکارا بستگی به پارامتر مقدار درجه- روز[۵۲] دارد.
لیو و کابودان
لیو و کابودان[۵۳] (۲۰۰۳) با روش برنامهریزی ژنتیک[۵۴] سیستم معادلات چند رگرسیونی [۵۵] تقاضای کوتاهمدت کشور آمریکا برای گاز طبیعی را، پیشبینی کردند و مصرف گاز هر چهار بخش خانگی، تجاری، صنعتی و برق را تخمین زدند. تصریح کامل اولیه سیستم معادلات مورد استفاده در پیشبینی تقاضای گاز طبیعی هر چهار بخش به صورت ذیل است:
که در آن ، ، و به ترتیب گاز توزیع شده به مصرف کنندگان خانگی، تجاری، صنعتی و برق است؛ تعریف متغیرهای توضیحی در جدول (۲-۲) آمده است:
جدول ۲-۲٫ تعریف متغیرهای وارد شده در سیستم معادلات همزمان
تعدیل شده با | واحد اندازهگیری | تعریف | نماد |
CPI | U.S. Dollar/Mcf | قیمت واقعی گاز برای مصرف کننده خانگی | PR |
CPI | U.S. Dollar/Mcf | قیمت واقعی برق برای مصرف کننده خانگی | PRE |
CPI | U.S. Dollar | درآمد واقعی قابل تصرف | Y |
– | Day |
۴-۹-۱-گرز گاو سر: ۱۲۸
۴-۹-۲-تیغ، جوشن و خود و سپر ۱۲۹
۴-۹-۳-درفش کاویان: ۱۲۹
۴-۱۰-درمان اساطیری ۱۲۹
۴-۱۰-۱-نوشدارو ۱۳۰
۴-۱۰-۲-پر سیمرغ: ۱۳۰
۴-۱۰-۳-جشن نوروز: ۱۳۰
۴-۱۱-اسطوره پیامبران ۱۳۱
۴-۱۱-۱- زرتشت ۱۳۱
۴-۱۱-۲-خضر: ۱۳۶
۴-۱۱-۳- موسی: ۱۳۷
۴-۱۱-۴- عیسی (ع): ۱۳۸
فصل پنجم: نتیجهگیری
۵-۱-نتیجهگیری: ۱۴۱
۵-۲- پیشنهادات ۱۴۳
فهرست منابع ۱۴۴
چکیده
اسطوره در شعر شاعران ادبیات مقاومت با تکیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و معلم دامغانی
به وسیلهی:
معصومه همتی
اسطوره در پیوندی تنگاتنگ با شعر مقاومت به شمار میآید. در شرایط جنگ و دفاع مقدس است که باورهای اساطیری نهادینه شده و جاودانه میگردد؛ اسطوره کهن الگویی است؛ که روزگاری حقیقت داشته و امروز به عنوان نماد بر جا مانده است حاصل نگاه تازه به دنیای از دست رفتهی دیروزی است اسطورهی هر قوم ریشه و پیشینه کهن در ادبیات و فرهنگ آن قوم دارد. در این پژوهش اسطوره در شعر مقاومت با تکیه بر آثار: محمدحسین شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی بررسی شده است. برای این که زمینه ورود به مبحث اصلی فراهم شود، ابتدا مطالبی در حد ضرورت در باره جنگ و زمینه های آن بیان شده است. تا آنجا که لازم بود به بنمایههای اسطوره و کارکرد آن نیز پرداخته شده است. یعنی معنای اسطوره، گونه های اسطوره و پیوند اسطوره با ادبیات ذکر شده است. بعد از بیان این مطالب در فصل چهارم این پایان نامه مفاهیم و اصطلاحات اساطیری در شعر شاعران فوق مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ برای این که نظمی در کار باشد این اصطلاحات ذیل عناوین شاهان اساطیری،، پهلوانان اساطیری، جانوران اساطیری، آیینهای اساطیری و ابزارها اساطیری تقسیمبندی شده است. پس از آن که بر اساس کتابهای معتبر به تعریف این اصطلاحات پرداخته شده، برای هر کدام از آنها از شعر شاعران مورد بحث شواهدی هم ذکر شده است.
واژگان کلیدی: شعر، مقاومت، دفاع مقدس، اسطوره و …
فصل اول
مقدمه وکلیّات
۱-۱- مقدمه
هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس تأثیر شگرفی در عالم ادبیات پدید آورد و نسل شاعر را به خلق سرودهها سوق داد. شعر به عنوان سلاحی اثرگذار درصحنه حضور داشت و حماسهها و مقاومتها را میستود و ثبت میکرد. شعر هشت سال دفاع مقدس شعری است مبتنی با باورها و ارزشهای دینی که رساترین عنوانی که بر آن اطلاق شده دفاع مقدس است. به این اعتبار که انگیزههای اصلی رزمندگان، دین و باور دینی بوده است، همهی مظاهر و نشانهها، نمود دینی داشته است: مانند، وصیتنامهها پیشانیبندها، … جنگ هشت ساله پیامدهای آن نگارش هزاران اثر بوده است که در این آثار به همهی مسائل درونی و بیرونی پرداختهاند. آثاری که، ارزشها جلوههای هشت سال دفاع مقدس را با زبانی هنرمندانه بیان کرده.
شعر مقاومت نوشتهی شاعرانی است که زخمهای فرود آمده بر سینهی شهیدان را توصیف کرده است. شعر مقاومت سرشار توصیفهایی از ایثارگران و رزمندگانی که در راه ایمان و عقیده، آزادی و دفاع از سرزمین ایران اسلامی جام خویش را تقدیم کردهاند. توصیف خیانتها و بیداد دشمنان است. ترسیم دردها، داغها و مرثیههای مردم است. در میان اثر آفرینان دفاع مقدس، آثاری که مبتنی بر ارزشها و باورهای اصیل اسلامی است را نمیشود نادیده گرفت. در این جستار بن مایههای اساطیری در اشعار، شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی و … در نظر گرفته میشود. دریافت نمادها و نمایاندن آنها در چهارچوبهای شناخته شده بررسی میشود. دفاع مقدس شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر گذاشت باید باور داشت که این شاعران به طور طبیعی، به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه میشوند. بیان اساطیری شعرشان بسی ساده و دور از صنعتهای لفظی است؛ اما دنیای اساطیری فضای گسترده و پر رمز و راز دارد در سالهایی که صدای موشک و خمپاره در فضای شهرها میپیچید و کاروانهای رزمندگان از خیابانها گذر میکردند. ذهن خلاق شاعران به تصویر آفرینی میپردازد، جنگ و مقاومت همچون اهریمنی بر سر مردم وارد میشود، تنها کسانی که بتوانند انسانهای پاک و متعالی را اسطوره سازند شاعران هستند؛ و روی هم رفته شکلگیری اساطیر بر اساس اوضاع اجتماعی و پدیدههایی تاریخی میتواند باشد. اسطوره با حماسه دفاع مقدس پیوندی تنگاتنگ دارد، در قالب جنگ و حماسهی مقاومت است که جاودانه میگردد.
«هیچ ملتی را نمیتوان شناخت و به ژرفای اندیشه آن دست یافت؛ مگر اینکه ریشهی باورهای آن را در نمادهای اساطیری دریافت. زمانی که تاریخ سکوت میکند و گسترهی باستان شناسی در میماند؛ هزاره های ناشناختی قومی چون ایران را، باید در اسطورهها جست.»
(واحد دوست،۱۳۷۹: ۲۵)
«اسطوره طرحی از ابتدا تا انتهای هستی ترسیم میکند و خویشکاری و عناصر دیگر سازنده روایت خود را آشکار می سازند. اسطوره در گسترده ترین معنای آن گونه ای جهان بینی باستانی است آنچه اسطوره را میسازد یافته ها و دست آوردهای انسان دیرینه است.» (کزازی، ۱۳۷۶: ۹) دفاع مقدس سرگذشت ملتی است که با شگفتی حماسه آفریدند: هشت سال جنگی که بر این ملت گذشت، اگر بر بزرگترین ملت وارد میشد؛ کمرشان میشکست و اساس آنها در هم میشد. در جامعهای زندگی میکنیم که جوانان ما با تعهد و التزام میراث دار معرفت، هنر و جوانمردی هستند در اینجا شایسته میدانیم که شهدای هشت سال دفاع مقدس را ارج نهیم، و به خاطر آوریم که چه اهریمنانی بر ما دشمنی کردند و جنگ راندند.
آن چه نگارنده را بر آن داشت تا به اسطوره در شعر دفاع مقدس بپردازد، وجود اشعار حماسی و عناصر اسطورهای در آنهاست؛ که نشان دهندهی فضای حماسی بر جنگ است و علاوه بر آن علاقهی وافری که به بحث شهدا و مناسبات آنان داشته است. به منظور دریافت میزان حضور عناصر اسطوره در شعر جنگ با تکیه بر آثار پنج شاعر دفاع مقدس: شهریار، سبزواری، علی معلم دامغانی، سید علی گرمارودی، قیصر امین پور میباشد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه کلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطورهای آفرینش، شاهان، قهرمانان و … را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده و جمع آوری کرده است؛ و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد بیان کردهام.
شاید پژوهش تکراری به ذهن آید با این همه باید پذیرفت بن مایههای اساطیری دنیایی شگفت و فضایی پررمز و راز دارد؛ و راه بردن به ساحل بیکران علم جای چون و چرا دارد زیرا زمانی که بر پهنهی دریای علم حرکت میکنی درمییابی که هنوز در آغاز راهی این رساله در پنج فصل طراحی شده است:
فصل اول: کلیات که شامل: هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش کار.
فصل دوم: به دو قسمت ۱- تاریخچه دفاع مقدس ۲- آشنایی با شاعران مقاومت
فصل سوم: واژه اسطوره، مفاهیم و کارکرد آن
فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیامهای آن است.
به چهار قسمت تقسیم میشوند.
۱-اسطورههای طبیعت و عناصر اربعه ۲-اسطورههای شاهان و قهرمانان
۳-اسطورههای موجودات فرا طبیعی و جانوران غیر انسان
۴-اسطورههای پیامبران
۱-۲- پیشینه پژوهش
این موضوع در ادبیات ایران مورد توجه بوده است دانشجویان متعددی در رشته ادبیات فارسی، در زمینهی اسطوره پایاننامه نوشتهاند. به طور مثال: تجلی اسطوره در شعر حافظ تألیف محمد سرور مولایی، اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی تألیف راضیه رزازان سال ۱۳۹۱، نهادینههای اساطیری در شاهنامه فردوسی تألیف مهوش واحد دوست، اساطیر در خمسه نظامی و منطقالطیر تألیف حمیرا زمردی، بازتاب اسطوره در اشعار سهراب سپهری تألیف ابوالقاسم اسماعیلپور، بازتاب اسطوره در شعر احمد شاملو و … نتایج تحقیقات حاکی از آن است که پیوند شعر و اسطوره بنیادین است و اینکه شعر بر دوش اسطورهها حرکت کرده جلو آمده و به میزان قدرت تخیل و آگاهی از فرهنگ سرزمین و اوضاع اجتماعی که در آن زندگی میکنند، اسطورهها را در شعر به کار میبرند. همان طور که از عناوین آثار به خوبی بر میآید در هیچ از این آثار به طور اختصاصی و مفصل موضوع اسطوره در شعر شاعران ادبیات مقاومت با تکیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و معلم دامغانی بررسی نشده است. بنابراین این پایاننامه هم از نظر موضوع و هم به لحاظ شیوهی کار با تمام پژوهشهای انجام شده متفاوت است.
۱-۳- اهداف تحقیق
با توجه به علاقهای که به شعر دفاع مقدس دارم، این موضوع را به عنوان پایاننامه انتخاب کردم. هدفم از این تحقیق شناخت بیشتر شاعران دفاع مقدس، کارکرد اسطوره، دریافت نمادهای اساطیری و نمایاندن آنها در چهارچوبهای شناخته شده است.
با این همه باید پذیرفت که شاعران ادبیات مقاومت به طور طبیعی به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه میشوند. دنیای اساطیری دنیای بیکران و فضای پر رمز و رازی است. بررسی شعر شاعران مقاومت تلفیقی نو به حساب میآید.
۱-۴-روش تحقیق
در این پژوهش به بررسی اسطوره در شعر شاعران مقاومت با تکیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی پرداخته شده است. جمع آوری اطلاعات به روش فیشبرداری و کتابخانهای انجام گرفته است. بدین صورت از طریق مطالعهی کتابهای مرتبط با موضوع تحقیق مهمترین و برجستهترین مطالب را باز یافته و همچنین به مطالعهی اسطوره شناختی از دیدگاه پژوهشگران پرداخته و بهره گرفتهام؛ پس از تحلیل و نگارش در محتوای تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است. در ضمن از بن مایههای اساطیری شاهنامه که در مقالهها و کتابها چاپ شده بودند. فراهم آورده و در این رساله باز نموده است.
۱-۵-ضرورت تحقیق
ارزش بازار
سرمایه مالی
سرمایه فکری
سرمایه ساختاری
سرمایه انسانی
سرمایه مشتری
سرمایه سازمانی
سرمایه فرآیندی
سرمایه نوآوری
سایر دارایی های ناملموس
دارایی های فکری
شکل (۲-۱) شمای ارزش مدل اسکاندیا (ادوینسون و مالون، ۱۹۹۷)
سایر تعاریف ارائه شده از سرمایه فکری به شرح زیر است:
-
-
- سرمایه فکری فراهم کننده یک پایگاه و یک منبع جدید است که از طریق آن سازمان می تواند به رقابت بپردازد. سرمایه فکری اصطلاحی برای ترکیب دارایی نامشهود بازار، دارایی انسانی و دارایی ساختاری است، که سازمان را برای انجام فعالیتهایش توانمند میسازد. به عبارت دیگر سرمایه فکری عبارت است از: جمع دانش اعضای سازمان و کاربرد دانش آنها (قلیچ لی و مشبکی، ۲۰۰۶).
-
-
- سرمایه فکری معنایی بیشتر از هوش دارد و با میزانی از عملیات فکری همراه است. طبق این تعریف، سرمایه فکری تنها، یک دارایی نامشهود ساکن نیست؛ بلکه فرآیندی پویا میباشد. در واقع سرمایه فکری، ترکیبی از دانش (که غالباً به سرمایه انسانی اشاره دارد) و مهارت برای کاربرد این دانش میباشد (بونتیس، ۱۹۹۸).
-
- “سرمایه فکری یک بسته دانشی مفید برای سازمان است” در این تعریف استوارت[۱۲] بر این باور است که در این بسته دانشی مؤلفه هایی چون: فرآیندهای سازمانی، فناوریها، امتیازات انحصاری، مهارت کارکنان و اطّلاعات مشتریان و تأمینکنندگان و ذی نفعان سازمانی قرار دارد (استوارت، ۱۹۹۷).
-
- سرمایه فکری منابع پنهان (نامشهود) سازمان است که به طور کامل در گزارشهای حسابداری سنتی نشان داده نمی شود. نه سرمایه انسانی و نه سایر اجزای تشکیل دهنده سرمایه فکری در سیستم حسابداری سنتی قابل رؤیت نیستند (پابلوس، ۲۰۰۲).
-
- سرمایه فکری گروهی از دارایی های دانشی است که به یک سازمان وابسته هستند و با افزودن بر ارزش سازمان از طریق تعیین ذی نفعان کلیدی، به طور چشمگیری در بهبود موقعیت رقابتی سازمان مشارکت می کنند (مار و استارویز، ۲۰۰۴).
-
- سرمایه فکری یک سرمایه خلق شدنی است که کارکنان آن را از طریق شایستگیها، نگرشها و مهارت های فکری و تجربه خلق می کنند (روس و روس[۱۳]، ۱۹۹۷).
وجه مشترک تمام این تعاریف معرفی سرمایه فکری به عنوان دانش، مهارت و توانایی میباشد که می تواند منجر به ایجاد ثروت یا خروجیهای با ارزش برای شرکت شود. بنابراین سرمایه فکری به عنوان منابع فکری، دانش، اطّلاعات و دارایی های فکری در نظر گرفته می شود که منجر به خلق ارزش و سودآوری برای شرکت می شود.
۲-۴- ویژگیهای سرمایه فکری
با وجود شباهت سرمایه فکری با دارایی های مشهود، در توانایی بالقوه برای ایجاد جریانهای نقدی آتی، اما ویژگیهایی که سرمایه فکری را از سایر دارایی ها متمایز می کنند عبارتاند از (تالوکدار، ۲۰۰۸):
-
- دارایی های فکری، دارایی های غیررقابتی هستند. برخلاف دارایی های فیزیکی که فقط میتوانند برای انجام یک کار به خصوص در یک زمان خاص مورد استفاده قرار بگیرند، دارایی های فکری را میتوان به طور هم زمان برای چند امر خاص بکار گرفت. این توانایی یکی از مهمترین معیارهای برتری دارایی های فکری بر دارایی های فیزیکی است.
-
- سرمایه انسانی و سرمایه رابطهای، قابلیت تبدیل شدن به مالکیت شخصی ندارند، بلکه باید بین کارکنان و مشتریان و تأمینکنندگان مشترک باشند؛ بنابراین، رشد این نوع از دارایی ها نیاز به مراقبت و توجه جدی دارد.
۲-۵- اجزای سرمایه فکری
همان طور که در تعاریف یاد شده مشخص است، سرمایه فکری دارای اجزایی است و لذا برای شناخت این مفهوم لازم است به اجزای تشکیل دهنده آن توجه شود.
به طور کلی میتوان سرمایه فکری را هر گونه خلق ارزشی که به وسیله هوش و ذهن انسان صورت میگیرد، تعریف کرد. به دلیل گسترده بودن مفهوم از دیدگاه های مختلفی به صورتهای متفاوتی دستهبندی شده است که به برخی از آنها در زیر اشاره میگردد. سویبی[۱۴] اولین فردی بود که در سال ۱۹۹۷ سرمایه فکری را به سه حوزه گسترده زیر تقسیم بندی نمود:
-
- سرمایه انسانی[۱۵] – در حوزه شایستگی فردی
-
- سرمایه ساختاری[۱۶] – در حوزه ساختار داخلی
-
- سرمایه ارتباطی[۱۷] – در حوزه ساختار خارجی
این دستهبندی پذیرفته شده بود تا این که بعدها بونتیس آن را اصلاح کرد و بسط داد. در سال ۱۹۹۸ که مباحث مرتبط با دارایی های دانشی مورد توجه اکثر سازمانها بود، بونتیس توانست از طریق مطالعات علمی و تجربی یک چارچوب جامعی را طراحی نماید که بتواند به آسانی اجزای سرمایه فکری و اثرات آن بر عملکرد سازمانی را شناسایی و مورد سنجش قرار دهد. طبق این چارچوب پیشنهادی و مطالعات بعدی، ساختار سرمایه فکری به سه جزء سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه ارتباطی تقسیم گردید. نتایج مطالعات مقدماتی بونتیس باعث ارائه یک مبنای مناسب برای بسیاری از مطالعات بعدی شد. به دلیل قابلیت به کارگیری مکرر مدل بونتیس با داده های جدید، این مدل تقویتکننده شرط علمی تکرار پذیری میباشد. همچنین این مدل قابل استفاده در سایر بخشها (به خصوص در صنعت) بوده و باعث استحکام هرچه بیشتر رابطه بین سرمایه فکری و عملکرد سازمانی میگردد. طبقه بندی ارائه شدۀ بونتیس در شکل شمارۀ (۲-۲) نشان داده شده است (بونتیس، ۱۹۹۸).
سرمایه فکری
سرمایه انسانی
سرمایه ساختاری
سرمایه مشتری
روابط بازار | خط مشیهای سازمانی | هوش انسانی |
شکل ۳-۱۴ باغ جهاننما
از جاذبههای طبیعی شهر شیراز میتوان به آبشار کوهمره سرخی، برمدلک، پارک قلعهبندر، پارک ملی بمو، پیربناب، چشمه ی جوشک، چشمه ی خارگان، چشمه ی ریچی، دریاچه ی دشت ارژن، دریاچه ی مهارلو، رکنآباد، رودخانه ی قرهآغاج، روستای قلات، کوه سبزپوشان، گردشگاه آتشکده، گردشگاه چاهمسکی، گردشگاه چشمه سلمانی و گردشگاه هفتبرم اشاره کرد.
چشمههای طبیعی موجود در اطراف شیراز هم از جهت آبدرمانی و هم از جهت جذب گردشگر برای صنعت گردشگری استان فارس از اهمیت ویژهای برخوردار هستند و صنعت گردشگری این استان را رونق میبخشند. وب سایت شهرداری شیراز) .
۳-۳-۱۲-۳ جاذبههای مذهبی
شکل ۳-۱۵ شاهچراغ
مزار امامزادگان متعددی که در شیراز وجود دارد، در طول سدهها ساختار اجتماعی و اقتصادی این شهر را شکل دادهاست. گفته میشود که در زمان مأمون خلیفه ی عباسی، تعدادی از فرزندان و نوادگان موسی بن جعفر -امام هفتم شیعیان- به شیراز پناه آورده بودند. برطبق روایتهای مختلف، آنان به مرگ طبیعی درگذشتند یا توسط حاکم عباسی کشته شدند. سالها بعد تعدادی از این مزارها شناسایی شدتد و زیارتگاه شیعیان قرار گرفتند. برخی از این امامزادگان -همچون علی بن حمزه- در دورهء آل بویه شناسایی شدند. ولی برای بعضی دیگر -مانند شاهچراغ- حدود چهارصد سال زمان لازم بود تا توسط حکمرانان سَلغُری شیراز شناسایی شوند. شناسایی بیشتر این مزارها بیش از آنکه براساس شواهد و اسناد تاریخی باشد، بر مبنای سنتهای اسلامی شناسایی بودهاست.
۳-۳-۱۲-۴ فضای سبز
سرانه فضای سبز در شیراز در سال ۱۳۸۷ برابر با ۱۲٫۷ متر مربع به ازای هر نفر است. هماکنون در شهر شیراز ۱۱۸ پارک فعالیت میکنند که این تعداد شامل ۴۸ پارک شهری و ۷۰ پارک محلهای میباشد که از این جهت مساحت کل پارکها در شیراز ۲،۱۷۰،۵۵۰ متر مربع میباشد که از این میزان ۱۲۸،۰۴۴ متر مربع متعلق به پارکهای محلهای و ۲،۰۴۲،۵۰۶ متر مربع متعلق به پارکهای شهری است و همچنین پارک آزادی با ۲۰۴،۱۹۱ مترمربع مساحت بزرگترین پارک شیراز محسوب میشود.(وب سایت رسمی سازمان پارک ها وفضای سبز شهرداری شیراز) .
۳-۳-۱۲-۵ نمایشگاه بینالمللی
نمایشگاه بینالمللی شیراز بزرگترین مرکز نمایشگاهی در جنوب ایران میباشد. این نمایشگاه در فضایی بالغ بر ۷۶۰٬۰۰۰ متر مربع در شمال غرب شیراز تأسیس گردیدهاست. نمایشگاه بینالمللی شیراز هماکنون دارای فضایی بهمیزان ۱٫۷ کیلومتر مربع بهصورت ۶ سالن سرپوشیده و سه سالن در حال ساخت و فضای باز نمایشی بهمیزان ۳٬۰۰۰ متر مربع میباشد.
۳-۳-۱۲-۶ نگارخانههای شیراز
شیراز دارای ۱۸ نگارخانه است که به پرپایی و نمایش آثار هنری و فرهنگی میپردازند.
۳-۳-۱۲-۷ موز
ه ها
شهر شیراز تعداد ۱۱ موزه را در خود جای داده است که از میان آنها میتوان به موزههایی همچون موزه هخامنشی که به نمایش اشیای متعلق به زمان هخامنشی میپردازد، موزه ساسانی که به نمایش اشیایی از دوره ساسانی میپردازد، موزه قاجار که به نمایش اشیاء زمان قاجار میپردازد، موزه ی تاریخ طبیعی و تکنولوژی که به نمایش گونههای جانوری، گیاهی و زمینشناسی میپردازد، موزه پارس که به نمایش اشیاء سفالی از هزارههای پیش از میلاد تا دوره قاجاریه میپردازد و موزه عفیفآباد که به نمایش سلاحهای گوناگون دوره صفویه تا دوره پهلوی میپردازد اشاره کرد. (سازمان میراث فرهنگی شیراز) .
۳-۳-۱۲-۸ هتلها و مراکز اقامتی
شکل ۳-۱۶هتل چمران شیراز
شکل ۳-۱۷ گراند هتل شیراز
شهر شیراز مجموعاً دارای ۱۳۱ مهمانپذیر و مهمانسرا ثبت شده و همچنین ۳۴ هتل میباشد که از این تعداد، هتلهای چمران، پارس، هما و پرسپولیس پنج ستاره، ۲۶ هتل چهار، سه، دو و یک ستاره و ۴ هتل آپارتمان میباشند.(همان منبع) .
۳-۳-۱۳ حمل و نقل
۳-۳-۱۳-۱ فرودگاه بینالمللی شیراز
شیراز دومین شهر ایران پس از تهران بود که دارای فرودگاه بینالمللی شد. این فرودگاه در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی با نام فرودگاه بینالمللی شیراز تأسیس شد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی بهنام «فرودگاه بینالمللی شهید دستغیب» تغییرنام داد. فرودگاه شیراز پس از فرودگاه امام خمینی مجهزترین فرودگاه در سطح کشور محسوب میگردد.در حال حاضر فرودگاه بینالمللی شهید دستغیب شیراز با دارابودن دستگاه های کمک ناوبری مدرن و کارآمد از قبیل دستگاه رادار PSR-SSR که یکی از پیشرفتهترین رادارهای دنیا میباشد و همچنین دستگاه های NDB - DME - DVOR و ILS یکی از فرودگاههای ایمن و مجهز در سطح کشور بوده و پذیرای تمامی تایپهای پروازی میباشد و به لحاظ سیستمها ی هواشناسی، ارتباطی و رادیویی از تجهیزات پیشرفته و قابل اطمینان برخوردار میباشد. فرودگاه شیراز در اسفندماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به جمع چهار فرودگاه خودگردان کشور پیوست.
مسیرهای خارجی این فرودگاه عبارتند از کشورهای انگلستان، مالزی، ترکیه، عراق، سوریه، قطر، امارات متحده عربی (دبی، ابوظبی و شارجه )، کویت، بحرین، عربستان، روسیه، پاکستان، مصر و سودان.
پروازهای داخلی این فرودگاه شامل پروازهای شیراز-تهران، شیراز-مشهد، شیراز-اصفهان، شیراز-تبریز، شیراز-اهواز، شیراز-آبادان، شیراز-بوشهر، شیراز-بندرعباس، شیراز-ساری، شیراز-لارستان، شیراز-لامرد، شیراز-چابهار، شیراز-کرمان، شیراز-کیش، شیراز-لاوان، شیراز-قشم، شیراز-سیری، شیراز-ماهشهر، شیراز-خارک، شیراز-عسلویه، شیراز-بهرگان و شیراز-رشت میباشد.
شرکتهای هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما)، آسمان، ایران ایرتور، کیشایر، شرکتهای هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما)، آسمان، ایران ایرتور، کیشایر، ماهان، کاسپین، فارس ایر قشم، نفت، زاگرس، تابان، ارم ایر، گلف ایر، ترکیش ایرویز، سعودیایر، ایرعربیا و به صورت موردی شرکتهای هواپیمائی دیگر از فرودگاه شیراز جهت نشست و برخاست استفاده میکنند.
هماکنون ظرفیت پذیرش مسافر این فرودگاه ۴ میلیون نفر در سال میباشد که با اتمام طرح توسعه این فرودگاه به ۱۰ میلیون مسافر در سال افزایش مییابد.
۳-۳-۱۳-۲ راهآهن
طرح احداث راهآهن شیراز-اصفهان از سال ۱۳۰۷ خورشیدی در دست مطالعه بودهاست که هماکنون در حال ساخت میباشد.
راهآهن شیراز-اصفهان دارای
۳-۳-۱۳-۳ پایانه مسافربری
چهار باب پایانهء مسافربی برونشهری در نزدیکی به ابتدای ۴ محور اصلی خروجی شهر قرار دارند. شهرداری شیراز در سال ۱۳۶۳ خورشیدی اولین پایانهء متمرکز خود را با نام «پایانهء شهید کاراندیش» مطالعه، طراحی و بهاجرا درآورد که در دیماه ۱۳۶۶ خورشیدی به بهرهبرداری رسید. «پایانهء شهید مدرس» در شرق شیراز و «پایانهء امیرکبیر» در جنوب غرب این شهر نیز پس از احداث و تجهیز در اردیبهشتماه ۱۳۷۵ خورشیدی، بهطور همزمان به بهرهبرداری رسیدند. همچنین «پایانهء غیرمتمرکز سپیدان» جهت سرویسدهی به بخشهای شمال غربی شهر شیراز از سال ۱۳۷۵ خورشیدی شروع به فعالیت کردهاست.
۳-۳-۱۳-۴ اتوبوس
شیراز از اولین شهرهای ایران است که دارای شرکت واحد اتوبوسرانی درونشهری شدهاست. سازمان اتوبوسرانی شیراز و حومه در سال ۱۳۴۵ خورشیدی تأسیس گردید. در آن سال ۱۰ دستگاه اتوبوس به صورت نقد و اقساط از شرکت «ایران ناسیونال» خریداری شد و تعداد ۱۰ نفر راننده، ۴۰ نفر کمکراننده، ۵۰ نفر بلیتفروش و ۱۰ نفر تعمیرکار و بازرس، کارکنان شرکت واحد بودند. حقوق روزانه ی هر راننده بهصورت تمام وقت (۶ صبح تا ۱۰ بعدازظهر) مبلغ ۱۶۰ ریال و هر نفر کمکراننده و بلیتفروش ۸۳ ریال تعیین شدهبود. با اتوبوسهای خریداری شده، خطهای یک، دو و سه راهاندازی شدند که این امر با استقبال مردم روبهرو گردید. از ابتدای سال ۱۳۸۰ خورشیدی، سازمان اتوبوسرانی شیراز در امر واگذاری اتوبوسها به بخش خصوصی اقدام نمودهاست؛ بهطوریکه هماکنون بیش از ۹۰ درصد از این ناوگان به بخش خصوصی واگذار گردیدهاست.
۳-۳-۱۳-۵ قطار شهری
هماکنون قطار شهری شیراز در دست ساخت میباشد. خط اول این پروژه از جنوب شرق شهر (میدان گلسرخ) و از طریق بلوار مدرس، میدان ولیعصر، میدان نمازی، میدان قصردشت، کوچه گلخون، حاشیه بزرگراه چمران تا شمال غرب شیراز (میدان میرزا کوچکخان و میدان احسان) امتداد خواهد داشت که هماکنون بخش عمدهای از عملیات اجرایی آن انجام شدهاست. این خط ۲۴٫۱ کیلومتر طول دارد که پتانسیل حمل و نقل ۱۰٬۰۰۰ نفر در ساعت را خواهد داشت.
خط دوم این پروژه از تقاطع بزرگراه امام خمینی و بلوار عدالت در جنوب شهر آغاز شده و پس از گذر از بلوار عدالت و بلوار آزادی بهسمت شمال و به میدان آزادی منتهی میگردد که ایستگاه میدان امامحسین، ایستگاه مشترک بین این دو مسیر است.
خط سوم بهطول حدود ۱۶ کیلومتر پیشبینی شده که میدان میرزا کوچکخان را از طریق صنایع الکترونیک، شهرکهای شهید بهشتی، حافظ، بزین، استقلال، پل شهرک گلستان و بلوار تنگجلاب به مرکز شهر جدید صدرا متصل می کند. پس از اتمام پروژههای قطار شهری، شیراز جمعاً ۱۱۰ کیلومتر مترو خواهد داشت.
۳-۳-۱۳-۶ تاکسی
شیراز دارای بیش از ۱۲٬۰۰۰ تاکسی از انواع مختلف میباشد که بخش بزرگی از حمل و نقل مسافرین درونشهری این شهر را برعهده دارد. این رقم براساس سهم سفر در شهر شیراز ۱٬۸۴ و جمعیت ۱،۲ میلیون نفری نزدیک به ۴۰ درصد از سفرهای درونشهری را عهدهدار میباشد.
انواع مختلف تاکسی که در شیراز فعال میباشند عبارتند از: تاکسی درونشهری (زرد، سبز و سفید)، تاکسی موقت، تاکسی تلفنی، تاکسی سرویس مدارس، تاکسی فرودگاه، تاکسی ترمینال، تاکسی خطوط ویژه و تاکسی بیسیم. البته سواریهای مسافربر شخصی نیز اقدام به جابهجایی مسافر میکنند که بهدلیل استفاده از سهمیهء سوخت مربوطه، بخش بزرگی از آنها شناسایی شده و تحت نظارت سازمان تاکسیرانی قرار گرفتهاند.(وب سایت حمل ونقل شهرداری شیراز) .
۳-۳-۱۴ رسانهها
۳-۳-۱۴-۱ صدا و سیما
صدا و سیمای مرکز فارس که شامل دو بخش تلویزیونی و رادیویی است، برنامههای متعددی را به زبانهای فارسی، انگلیسی و عربی پخش میکند. شبکه فارس نخستین شبکه استانی ۲۴ ساعته کشور و همچنین قطب انیمیشن کشور محسوب میشود. رادیو فارس نیز بهعنوان یکی از رادیوهای محلی کشور هماکنون فعالیت میکند.
۳-۳-۱۴-۲ نشریهها
در شیراز روزنامههایی مانند افسانه، تحلیل روز، خبر جنوب،عصر مردم، نیمنگاه، منتشر میشود. (وب سایت شبکه خبر) .
۳-۳-۱۴-۳ سینما
شهر شیراز دارای ۸ سینما است که از این تعداد، سینماهای حافظ، پیام، ایران، پرسیا، فلسطین و بهمن در بلوار کریمخان زند، سینما شیراز درخیابان لطفعلیخان و سینما سعدی در خیابان قصردشت قرار دارند. (وب سایت خبرگزاری میراث فرهنگی) .
۳-۳-۱۴-۳-۱ تاریخچه
در سال ۱۲۷۹ سینما به دست مظفرالدینشاه به ایران آورده شد که در همان سال اولین سینمای شیراز به نام سینما “تماشاخانه"در خیابان لطفعلی خان زند درست شد و شروع به کار کرد که اولین سینماها به صورت صامت بودن با یک نفر که به عنوان مترجم فیلم روی صحنه فیلم رو توضیح میداده.