رمزِ وقت از لی مع الله یادگیر
(همان منبع، ۱۱۱-۱۱۰).

همان گونه که در ابیاتِ فوق مشاهده گردید، از دیدگاه اقبال، مجادله های علمی و فلسفیِ محض در مورد خصوصیات زمان، چندان روشنی بخش و مفید نخواهد بود. کسانی که تنها به خودِ شب و روز توجه دارند و از آفرینندۀ هستی و موجودات زمان مند غافل مانده اند، به خود خیانت کرده و از هدف خلقتِ خود دور اُفتاده اند. در واقع آدمی با درک مقدّماتیِ به دست آمده از شناختِ زمان و محدودیت و گذرا بودن آن است که می تواند، مفاهیمی والا همچون جاودانگی، ازلیّت و ابدیّت را درک کند.
دنیا مزرعه ای برای عالم آخرت

اقبال زندگی دنیوی را مقدّمه ای برای کشت اعمال برای عالم آخرت می داند. اگر آدمی از این آزمایشگاه زودگذر و مزرعۀ ناپایدار سربلند بیرون بیآید؛ می تواند به زندگی جاودان اُخروی اُمیدوار باشد. البتّه اگر سرگرم بازی ها و سرگرمی های زندگی دنیوی نشود و هواهای نفسانی خود را مهار کند.

پریشان هر دَم ما از غمی چند
ولیکن طرح فردایی توان ریخت

شریک هر غمی نامحرمی چند
اگر دانی بهای این دمی چند!
(همان منبع، ۶۶۷).

اقبال زمان مندی و مکانی بودن عالم مادّه را دلیلی بر گذرا بودن و زوال پذیری این عالم تلقّی می کند. البته زمانی و مکانی بودن عالم را، طبیعت این عالم دانسته و معتقد است که رسالت آدمی، گذشتن از این اعتباریات و معطوف کردن توجّه و تفکّر به سمت معبود حقیقی است، که نه زمانی و نه مکانی است و تنها کمال مطلق و سزاوار عبادت، اوست.

جهانِ طوسی و اُقلیدس است این
زمانش هم مکانش اعتباری است
مجو مطلق در این دیر مکافات

پی عقل زمین فرسا بس است این
زمین و آسمانش اعتباری است
که مطلق نیست جز نورالسّماوات
(همان منبع، ۳۸۲).

در دنیایی که هیچ چیزی در آن جاوید و باقی نیست، و تنها اعمال صالح و ایمان است که برای سرای جاویدان باقی می ماند، نگاه انسان باید به توشه های زوال ناپذیر و باقی باشد و از این دنیای زودگذر تنها به عنوان وسیله ای برای رسیدن به جاودانگی استفاده کند.
انسان ها از نظر وجودی ذومراتب اند
اقبال معتقد است، همین که تمامی انسان ها از نعمت حیات برخوردارند، نشان دهندۀ این نکته است که خداوند به تمامی آنها، فارغ از رنگ پوست، زبان و نژاد، موهبتی را ارزانی داشته است، که باید ارزش آن را درک کنند. این در حالی است که بسیاری از انسان ها شکر گذار این نعمت بزرگ نیستند و آن را به دلایل مختلف کم ارزش می دانند.

دم چیست؟ پیام است، شنیدی، نشنیدی

در خاک تو یک جلوه ی عام است ندیدی
(همان منبع، ۳۴۳).

۷٫۱۵

۷٫۲۸

مصر

۱۴

۲۶

۴۰

آلمان

.۲۰

۳۳٫۲۱

۳۳٫۴۱

۱۰-۳-۲-مشمولان قانون تامین اجتماعی : (اعتضادپور، رجبی راد،۱۳۷۵،(۴۲
-افرادی که به هرعنوان درمقابل دریافت مزدیاحقوق کارمی کنند
-صاحبان حرف ومشاغل آزاد
-مستخدمین وزارتخانه هاوموسسات وشرکتهای دولتی ومستخدمین موسسات وابسته به دولت درمواردی که مشمول قوانین خاصی نباشد
-اتباع خارجی که طبق مقررات درایران به کاراشتغال دارند،درصورتی که قوانین خاصی نباشند.وروستائیان وافرادخانواده آنهانرخ حق بیمه ازاول مهرماه ۱۳۵۴تااسفندهمان سال به میزان ۲۸ درصد مزدوحقوق درنظرگرفته شدکه ۷ درصد آن برعهده بیمه شده ،۱۸ درصد برعهده کارفرماو۳ درصد باقیمانده بوسیله دولت تامین می شد.
اقدامات مهمی که درفاصله خرداد۱۳۴۲تا۱۳۵۴انجام شده به شرح زیرمیباشد
-قانون حمایت کارمندان دربرابراثرات ناشی ازپیری ،ازکارافتادگی وفوت درتاریخ ۱۹/۱۲/۴۹
-ازتاریخ ۱/۹/۵۱کلیه رانندگان وکمک رانندگان کامیون های باربری مشمول مقررات بیمه (۵/۱۲ درصد)شدند.
-اجرای قانون بیمه اجتماعی کارگران ساختمانی ،که براساس مصوبه مورخ ۱/۹/۵۲کلیه کارگران شاغل درکارهای ساختمانی ازتاریخ ۷/۱۰/۵۲درمقابل حوادث ناشی ازکاربیمه شدند.درتیرماه سال ۱۳۵۵قانون تشکیل وزارت بهداری وبهزیستی ازتصویب دومجلس گذشت .برطبق این قانون وزارت بهداری ووزارت رفاه درهم ادغام شدوبه منظورتمرکزوجوه صندوقی به نام صندوق تامین اجتماعی تاسیس شد .همچنین ازاول سال ۱۳۵۵به حق بیمه سهم کارفرما۲ درصد اضافه شدوبه ۲۰ درصد رسیدکه درنتیجه نرخ حق بیمه درمجموع به ۳۰۵افزایش یافت .درتاریخ ۲۸/۴/۵۸به موجب اصلاحیه ای که به تصویب شورای انقلاب اسلامی رسید،صندوق تامین اجتماعی مجددابه سازمان تامین اجتماعی تغییرنام داده شدوشعب سازمان که زیرنظرنواحی بهداری وبهزیستی انجام وظیفه می کردنددرسازمان ادغام شدندوتحت مدیریت مناطق ۱۳گانه تامین اجتماعی ونهایتا سازمان مرکزی بکارخودادامه دادند.درتاریخ ۱۷/۱/۵۸لایحه قانون شورای فنی خدمات درمانی مستخدمین دولت وانحلال سازمان تامین خدمات درمانی ازتصویب مجلس شورای اسلامی گذشت .به این ترتیب سازمان مزبورمنحل شدواختیارات مجمع عمومی تامین خدمات درمانی مستخدمین دولت به وزارت بهداری وبهزیستی واگذارشدومقررگردیدکه سازمان تامین اجتماعی ۹%ازحق بیمه های وصولی رابابت درمان دراختیاروزارت بهداری وبهزیستی قراردهد تاامردرمان توسط وزارتخانه مزبور انجام پذیرد.دراین این تاریخ کلیه مراکز درمانی واختصاصی سازمان تامین اجتماعی (اعم ازبیمارستانها،درمانگاهها وغیره )به تملک وزارت بهداری وبهزیستی درآمدکه درتاریخ ۲۱/۸/۶۸مجددابه سازما نتامین اجتماعی برگشت شدوخدمات درمانی به عهده خودسازمان واگذارگردید.
مهمترین لوایح قانونی که بین سالهای ۱۳۵۸تا۱۳۷۴به تصویب رسیدوبه قانون مصوب سال ۱۳۵۴منضم شدعبارتنداز:
-قسمتی ازحق بیمه ،بیمه شدگان کارگاههای صنعتی کوچک مشمول قانون تامین اجتماعی بخشوده شدونرخ حق بیمه برای کارگاههای مشمول از۲۷درصدبه ۱۸درصدکاهش یافت .

-برای بیمه شدگان واجدشرایط از۲۲/۱۲/۵۹بازنشستگی پیش ازموعداجراگردید.این قانون مجددادرتاریخ ۱۴/۳/۶۸وباردیگردر۵/۹/۷۰به مدت یک سال به اجراءدرآمد.
-معافیت کارفرمایان ازپرداخت حق بیمه سهم کارفرماتامیزان ۵نفر(مصوب ۲۲/۱۲/۶۱مجلس شورای اسلامی )شامل کلیه کارگاههای تولیدی وصنعتی وفنی که ازخدمات دولتی (برق،آب،تلفن وراه)استفاده می کنند.
-تصویب قانون بیمه صاحبان حرف ومشاغل آزادبه صورت اختیاری دربرابرتمام یاقسمتی ازمزایای تامین اجتماعی (مصوب ۳۰/۶/۶۵مجلس شورای اسلامی )
-تصویب قانون بیمه بیکاری ،براساس مصوبه ۴/۴/۶۶مقررشداین قانون بطورآزمایشی به مدت سه سال اجراءازاول سال ۶۸بودوقانون دائمی بیمه بیکاری درسال ۲۶/۶/۶۹به تصویبب مجلس شورای اسلامی رسید.
-پرداخت غرامت دستمزدمعادل آخرین مزدوحقوق روزانه به بیمه شدگانی که به علت همکاری بانیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران مجروح شده ومی شوند.
احتساب مبلغ ازکارافتادگی جزئی بیمه شدگان بعنوان بخشی ازدستمزدبرای برقراری مستمریهای بازنشستگی ،ازکارافتادگی کلی وبازماندگان مصوب مورخ ۲۶/۲/۷۳شورای عالی سازمان تامین اجتماعی(اعتضادپور، رجبی راد،۱۳۷۵،۴۵ (
عضویت سازمان تامین اجتماعی دراتحادیه بین المللی تامین اجتماعی ISSA.
سازمان تامین اجتماعی ازسال ۱۳۳۹به عنوان عضووابسته دراتحادیه بین المللی تامین اجتماعی (ISSA)فعالیت داردوبه دلیل زیرپوشش داشتن بیش از۴میلیون نفربیمه شده اصلی درسراسرکشوردارای چهارحق رای درمجامع عمومی اتحادیه مزبوراست . سازمان تامین اجتماعی درسال ۱۳۶۸ازعضویت (ISSA)خارج شدامابراساس مصوبه مورخ ۸/۹/۷۱بنا به پیشنهاد وزارت بهداشت ،درمان وآموزش پزشکی وبه استناد تبصره ۵قانون عضویت جمهوری اسلامی ایران درسازمان ها ومجامع بین المللی مصوب سال ۱۳۷۰مجددا به عنوان نمانیده دولت جمهوری اسلامی ایران دراتحادیه بین المللی تامین اجتماعی تعیین شد.
۱۱-۳-۲-خدمات وحمایتهای سازمان تامین اجتماعی ایران
در حال حاضر سیستم بیمه‌های اجتماعی، عمده‌ترین سیستم‌ مورد عمل در جهان برای ارائه خدمات تأمین اجتماعی است. مزایای بازنشستگی، از کارافتادگی، فوت،‌بیماری، بارداری، درمانی، حوادث ناشی از کار، بیکاری و عایله‌مندی برخی از خدمات قابل ارائه در این سیستم‌ها هستند. در ذیل هرکدام از خدمات یاد شده توضیح داده شده است.‌
- ‌‌‌‌‌بازنشستگی:‌ بازنشستگی عبارت است از : دوره ای از زندگی یک فرد که با داشتن سن معین (سن بازنشستگی) و سنوات خدمتی مشخص و بی آنکه خدمتی انجام دهد،مستمری دریافت کند. سازمان بازنشستگی کشوری ، بازنشستگی را به صورت زیر تعریف می کند:
« حالتی که کارمند رسمی دولت با داشتن شرایط معین سنی و دارا شدن سنوات معینی از خدمت، طبق قانون و به موجب حکم مقام صلاحیتدار احراز می کند و ضمن خاتمه یافتن حالت اشتغال وی مادام العمر مستحق دریافت حقوق بازنشستگی می گردد.» این مقوله بند ۱۵ ماده ۲ در قانون تأمین اجتماعی چنین تعریف شده است: «… عدم اشتغال بیمه شده به کار به سبب رسیدن به سن بازنشستگی مقرر در این قانون. (مریدی، ۱۳۷۸،۵۰)
- ‌‌‌‌‌مزایای ازکارافتادگی:‌ ازکار افتادگی یا ناتوانی، وضعیت جسمانی یا روانی است که موجب می شود شخص، توانایی انجام یک یا چند وظیفه شغلی خود را از دست دهد. در برنامه‌های رفاهی و تأمین اجتماعی از افراد از کار افتاده حمایت مالی و شخصی می شود. از کار افتادگی ممکن است موقت و یا دایمی تلقی شود. از این رو در کشورهای مختلف جهان، قوانین خاصی برای تشخیص آن، وضع و اجرا می شود. به عنوان مثال در ماده ۲۳ قانون کار (مصوب ۱۳۶۹ ه ش) کارگران از لحاظ حمایتهای از کار افتادگی، تابع قانون تأمین اجتماعی اعلام شده اند. در فصل ششم قانون تأمین اجتماعی، مسایل مربوط به توان بخشی، تشخیص نوع و میزان از کارافتادگی، غرامت مقطوع، نقص عضو، مستمری از کار افتادگی و مانند آنها نیز آمده است. برای تعیین میزان از کارافتادگی طبق قانون مزبور، کمیسیون پزشکی بدوی و کمیسیون پزشکی تجدیدنظر تشکیل می شود و بر پایه «جدول درجه از کار افتادگی بر اثر حوادث و بیماریهای حرفه ای» رأی خود را صادر می کند(همان ماخذ،۵۱)
-مزایای فوت:‌ مزایای فوت یا بازماندگان، شامل پرداخت‌های نقدی دوره‌ای (مستمری) است که به بیوه زن بازمانده یا بیوه مرد تحت تکفل و کودکان پرداخت می‌شود. افراد مذکور پس از فوت بیمه شده، “مزایا‌‌‌بگیران اصلی” تلقی می‌شوند. در برخی از طرح‌ها نیز سایر بازماندگان از قبیل والدین تحت تکفل، پدربزرگ و مادربزرگ و برادران و خواهران مجرد، “مزایابگیران ثانوی” محسوب شده و مزایا دریافت خواهند کرد.‌
- مزایای نقدی بیماری:‌ مزایای نقدی بیماری یا آنچه در برخی طرح‌ها به عنوان غرامت دستمزد ایام بیماری خوانده می‌شود، شامل پرداخت‌های نقدی دوره‌ای (کمک هزینه روزانه) است و به افراد تحت پوشش که به دلیل بیماری، موقتا دارای ناتوانی شغلی‌اند، تعلق می‌گیرد. شرایط احراز این مزایا، دارا بودن سابقه پرداخت حق بیمه به مدت ۲ تا ۶ ماه قبل از شروع بیماری است. ‌
- مزایای بارداری:‌ مزایای بارداری یا غرامت دستمزد ایام بارداری، شامل پرداخت‌های نقدی دوره‌ای برای ناتوانی کاری ناشی از بارداری، معمولا به مدت ۱۲ هفته خواهد بود. در بسیاری از کشورها، مراقبت‌های درمانی بارداری نیز ارائه می‌شود. برای احراز این مزایا، بیمه شده باید سابقه پرداخت حق بیمه کوتاهی داشته باشد. ‌
- خدمات درمانی:‌ مزایای مراقبت‌های درمانی شامل خدمات درمانی است که به افراد تحت پوشش مبتلا به بیماری که نیازمند درمان یا دریافت خدمات پیشگیری هستند، تعلق می‌گیرد. شرایط احراز برای استفاده از خدمات درمانی، به طور معمول دارا بودن سابقه پرداخت حق بیمه به مدت ۳ تا ۶ ماه قبل از وقوع پیش آمد خواهد بود. مراقبت‌های درمانی به صورت‌های مختلف توسط مؤسسات تأمین اجتماعی ارائه می‌شود. مؤسسات تأمین اجتماعی، خدمات مراقبت‌های درمانی را یا مستقیما از طریق بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها و سایر تسهیلات درمانی خود ارائه می‌دهند یا به طور غیرمستقیم این خدمات را تأمین می ‌کنند.‌
- بیمه حوادث ناشی از کار:‌ مزایای آسیب‌های ناشی از کار، شامل پرداخت‌های نقدی - که غرامت نیز نامیده می‌شود- و خدمات درمانی است که در صورت بیماری یا ازکارافتادگی موقت، ازکارافتادگی کلی و فوت ناشی از حادثه شغلی یا بیماری‌های حرفه‌ای تعلق می‌گیرد. به طور کلی، مزایای نقدی طی یک دوره کامل و در مقایسه با طرح‌های کلی ازکارافتادگی موقت، دایم و فوت، با نرخ بالاتری پرداخت می‌گردد.‌
- بیمه بیکاری‌:مزایای بیکاری شامل مزایای نقدی دوره‌ای برای شاغلان تحت پوشش است که به طور غیرارادی، بیکار شده و در نتیجه، درآمد خود را از دست داده‌اند. برای دریافت مزایا، فرد نه تنها باید دارای سابقه پرداخت حق بیمه به مدت ۶ ماه طی یک سال قبل از بیکاری باشد، بلکه باید در اداره کاریابی یا اشتغال ثبت‌ نام کرده و جویای کار باشد. مزایا معمولا طی مدت محدودی که بین ۸ تا ۳۶ هفته متغیر است، قابل پرداخت می‌باشد. در صورتی که بیمه شده به طور اختیاری و بدون دلیل، شغل خود را ترک کند و یا به علت سوء رفتار اخراج شود و همچنین درصورت عدم ثبت نام در اداره اشتغال یا عدم قبول شغل مناسب، مزایایی به بیمه شده تعلق نخواهد گرفت. طرح‌های مزایای بیکاری معمولاً در کشورهای صنعتی برقرار بوده و اجرای آن در کشورهای در حال توسعه، بسیار نادر است.‌
- حق‌ عایله‌مندی: مزایای عایله‌مندی، شامل پرداخت کمک هزینه نقدی به خانواده‌ها برای نگهداری از کودکان است. مزایای غیرنقدی نیز جهت حمایت از کودکان، به صورت غذا، لباس، مسکن و سایر مزایا اعطا می‌شود. مزایا معمولا از طریق سیستم مسؤولیت کارفرما یا طرح کمک‌های اجتماعی ارائه شده و به ‌ندرت توسط طرح بیمه‌های اجتماعی پرداخت می‌گردد. هم‌ اکنون طرح‌های کمک هزینه عایله‌مندی در تمامی کشورهای صنعتی و برخی از کشورهای در حال توسعه برقرار است، اما در کشورهای در حال توسعه منطقه آسیا و اقیانوسیه، این گونه مزایا معمولا ارائه نمی‌شود.‌
۱۲-۳-۲-مقایسه حمایتهای بلند مدت سازمان تامین اجتماعی در ایران باسایرکشورهای جهان کشورهای درحال توسعه:
۱-۱۲-۳-۲-کشورترکیه(social security programs through out the world؛۱۹۹۵،۳۳۵)
دراین کشورمستمری بازنشستگی ،ازکارافتادگی وفوت به کارکنان بخش صنعت وتجارت وخدمات پرداخت می شودکارکنان بخش کشاورزی،کارگران خانگی،کارکنان دولت،حرف ومشاغل آزاد،کارگران ساختمانی،کارکنان بانکهاوشرکتهای بیمه تحت سیستم بخصوصی هستند،خارجیان وکارگرانی که برای کارفرمایان خارجی کارمی کنندبه صورت اختیاری می توانندتحت پوشش قرار گیرند.

۲۰/۱

۷۹/۱۱۴

۳۱۱/۰

عدم معناداری رابطه

قومیت

۳۲/۲

۶۴/۲۱۵

۰۵۲/۰

عدم معناداری رابطه

شیوه تصرف واحد مسکونی

۸۵/۳

۶۹/۳۵۳

۰۱/۰

رابطه معنادار

زمانی که بخواهیم میانگین­های بیش از دو گروه را مورد بررسی قرار دهیم، به کارگیری آزمون­هایی چون t امکان پذیر نیست و باید از روش تحلیل واریانس یا آزمون F استفاده گردد. به عنوان مثال اگر بخواهیم تفاوت درآمد بین سه گروه شغلی کارمند، کشاورز و کارگر را بررسی کنیم از آزمون F استفاده می­کنیم. این روش تفاوت معنی­دار بودن درآمدهای گروه ­های شغلی سه­گانه را از طریق مقایسه میانگین درآمدهای آنها بررسی می­ کند(کلانتری،۱۲۵:۱۳۹۱).
جدول فوق نتیجه تحلیل واریانس یکطرفه یا آزمون F بین متغیرهای وضعیت اشتغال، قومیت، شیوه تصرف واحد مسکونی و حس­تعلق­مکانی را در میان پاسخگویان ساکن شهرجدیدپرند نشان می­دهد. با توجه به جدول می­توان بیان کرد که سطح معناداری دو متغیر وضعیت ­اشتغال افراد و حس­تعلق­مکانی برابر با ۳۱۱/۰(بیشتر از ۰۵/۰) و سطح معناداری دو متغیر قومیت و حس­تعلق­مکانی برابر است با ۰۵۲/۰(بیشتر از ۰۵/۰) که حاکی از عدم معناداری رابطه بین حس­تعلق­مکانی و متغیرهای(وضعیت ­اشتغال و قومیت) می­باشد. اما سطح معناداری دو متغیر شیوه تصرف واحد مسکونی و حس­تعلق­مکانی برابر است با ۰۱/۰(کمتر از ۰۵/۰) که حاکی از وجود رابطه معنادار بین این دو متغیر است.

جدول۲۱- ۴ همبستگی بین سن و حس­تعلق­مکانی پاسخگویان ساکن شهرجدیدپرند

حس تعلق مکانی

سن افراد

مقدار همبستگی

.۰۳۵

Sig. (2-tailed)معناداری

.۶۲۲

تعداد

۱۹۶

جدول فوق به بررسی رابطه بین سن و حس­تعلق­مکانی پاسخگویان ساکن شهرجدیدپرند پرداخته است. با توجه به اینکه سطح معناداری این دو متغیر برابر با ۶۲۲/۰(بیشتر از ۰۵/۰) است، می­توان گفت رابطه معناداری بین دو متغیر وجود ندارد. بنابراین می­توان گفت که سن تأثیری بر میزان حس تعلق افراد به مکان زندگیشان نمی­گذارد.

تحلیل رگرسیون^[۸۶] عوامل مؤثر بر حس­ تعلق ­مکانی: تحلیل رگرسیون رابطه نزدیکی با ضریب همبستگی دارد. بدین معنا که برای انجام رگرسیون، باید ضریب همبستگی را محاسبه کرد. اگر میان متغیرهای مورد مطالعه، همبستگی وجود داشت، تنها در این صورت است که می­توانیم از رگرسیون برای آزمون فرضیه ­های تحقیق استفاده نمائیم. هرچه همبستگی بین متغیرها قوی­تر باشد، پیش ­بینی نیز دقیق­تر خواهد بود. تفاوت رگرسیون با ضریب همبستگی در این است که رگرسیون به دنبال پیش ­بینی است در حالی که ضریب همبستگی تنها میزان وابستگی دو متغیر را باهم بررسی می­ کند(کلانتری،۱۶۹:۱۳۹۱- ۱۷۰).
اگرچه تفاوت­های اساسی بین تحلیل رگرسیون و ضریب همبستگی وجود دارد، اما در تحلیل داده ­ها به عنوان مکمل یکدیگر مورد استفاده قرار می­گیرند. ضریب همبستگی که برای کشف وجود یا عدم وجود رابطه بین دو یا چند متغیر بکار می­رود از جمله روش­های تحلیلی است که علاوه بر تعیین شدت و ضعف رابطه بین دو متغیر، جهت روابط را نیز نشان می­دهد. اما این روش قادر به بیان روابط علی بین متغیرها نبوده و نمی­تواند مدعی باشد که کدامیک از متغیرها علت و کدامیک معلول دیگری است. همچنین امکان پیش ­بینی یک متغیر از طریق متغیر یا متغیرهای دیگر وجود ندارد. به همین دلیل برای تحلیل­های پیشرفته­تر و پیش ­بینی تغییر در متغیر وابسته در صورت تغییر در متغیر یا متغیرهای مستقل باید از روش­های دیگری نظیر تحلیل رگرسیون استفاده کرد (کلانتری،۱۷۱:۱۳۹۱).

الف) تیوگلوکوزیدها: حاوی گوگرد که به طور الی به آن متصل است (خانواده کلم).
ب)گلوکوزیدهای مشتق از اسیدسیانیدریک: که از ترکیبات سیانیدریک متصل به یک قند تشکیل می‌شود(بادام تلخ- گل آقا طی سیاه- آلو و برگ گلاس)
پ)گلوکوزیدهای آنتراکینونیک: در اکثر موارد پیگمان های شفافی هستند آن‌ها ۶-۸ ساعت بعد از جذب اثر ملین دارند (ساقه زیرزمینی ریوند)
ج)کاردیو گلوکزیدها (گلو کوزیدهای دیژیتال) : مواد بسیار مهمی هستند و به مقدار کمی فعالیت قلب را تنظیم می‌کند. بر حسب ساختمان شیمیایی آن‌ها را به کاردونولیدها:(گل انگشتانه- مو گه) و (آدونیس) و بوفادینول ها (ریشه هلبور) تقسیم می‌کنند.
ه)گلو کوزیدهای فنلیک: متعلق به گروه عناصری هستند که اثرات بیش‌تر موارد عطر خاصی نیز دارد. (مشتقات سالیسیلیک موجود در پوست درخت بید، جوانه‌های صنوبر، آربوتین موجود در بوسرول، خزه) ( ۴ ).
۲-۱۳-۳- ساپونین ها
ساپونین در بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند. از نظر علم شیمی به وسیله ریشه گلوکوزیدیک (گلوکز، گلاکتوز) که متصل به ریشه اگلیکون است مشخص می‌شوند. خاصیت اصلی فیزیکی آن‌ها کاهش شدید فشار سطحی آب است. تمام ساپونین ها کف زیادی دارند و از پاک کننده‌های عالی هستند. آن‌ها یک خاصیت دیگر نیز دارند و آن عبارتست از توانایی همولیز کردن گلبول‌های قرمز است، بدین ترتیب که همو گلوبین^[۲۸] موجود در آن‌ها را آزاد می‌کند و این که غیر قابل مصرف بودن برخی از آن‌ها را به علت سمی بودنشان را توجیه می‌کند. ساپونین ها مخاط را تحریک می‌کنند و سبب شل شدن مخاط روده می‌شوند و همراه با مصرف گیاهی نظیر بنگ سفید- ریشه شیرین بیان و چوبک باعث افزایش ترشحات شش‌ها و یا به عبارتی خلط آور (اکسپکتورانت) می‌شوند. از آن‌ها به عنوان مسهل و ضد عفونی کننده مجاری ادرار (برگ درخت زبان گنجشک، ریشه آنونین خاردار) نیز استفاده می‌شود. ریشه معرف جینسینگ که در چین، کره، خاور دور و روسیه یافت می‌شود هم سرشار از ساپونین می‌باشند (۶۳).
۲-۱۳-۴- مواد تلخ
این مواد تلخ مزه‌اند و ضمن تحریک اشتها ترشح شیره معده را نیز زیاد می‌کنند. از نظر فارماکولوژی این مواد تلخ موجود در گیاهان ترپنیک^[۲۹] می‌نامند که باعث آزاد سازی آلزولن و همچنین گلوکوزیدهای با ساختمان‌های مختلف ببو شیمیایی می‌شوند. به عنوان مثال اولین گروه شامل عصاره‌های تلخ افسنتین^[۳۰] و باد آور می‌شوند و گروه دوم که بسیار معمول‌ترند شامل عصاره گیاهان خانواده جینتیاناسا، گل گندمیان و غیره می‌شوند (۶۳).
۲-۱۳-۵- تانن ها^[۳۱]
این مواد دارای‌تر کیبات شیمیایی مختلفی هستند، خاصیتی مشترک دارند و آن این است که توانایی انعقاد آلبومین‌ها، فلزات سنگین و آلکالوئیدها را دارند. آن‌ها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آن‌ها اساساً به خاطر خاصیت قبضه بودنشان است. خاصیت انعقاد آلبومین‌های مخاطی و بافتی، اثراتی از قبیل کاهش تحریکات و درد و متوقف نمودن خونریزی های کوچک را دارد. جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن هستند، در اکثر موارد به صورت مصارف خارجی علیه تورم حفره دهانی، زکام، برونشیت، خو نریزی موضعی، روی سوختگی و ورم حاصل از سرمازدگی، زخم، بواسیر و تعریق بیش از حد به کار برده می‌شوند. در مصارف داخلی نیز در موارد زکام معده‌ای، اسهال، عفونت‌های مثانه و همچنین به عنوان پادزهر در هنگام مسمومیت با آلکالوئیدهای گیاهی به کار می‌روند. اسید تانیک که از درخت بلوط (مازو) بدست می‌آید اغلب در دارو سازی مورد استفاده بوده و برای تهیه آن از پوست درخت بلوط، برگ گردو، برگ تم شک و غیره استفاده می‌شوند (۶۵).

۲-۱۴- سیاه‌دانه
۲-۱۴-۱- معرفی سیاه‌دانه
گیاه سیاه‌دانه گیاهی یک ساله و گل دار و بومی جنوب غربی آسیا، متعلق به راسته‌ی گل ساعتی‌ها^[۳۲] و خانواده آلاله^[۳۳] است. گل‌های این گیاه به صورت انتهایی و منفرد که چندین گونه به عنوان زینتی کشت می‌شوند. اکثراً در بهار گل می‌دهند و در تابستان دانه برداشت می‌شود. این گیاه بومی منطقه مدیترانه است (۲۶) ولی در خاور میانه از جمله ایران، شرق اروپا و غرب آسیا نیز پراکنده شده است. سیاه‌دانه دارای اثر قاعده آور، ضد کرم، ضد باکتری، مسهل و زیاد کننده ترشحات شیر است. سیاه‌دانه مزه‌ای تلخ و ادویه‌ای دارد. از سیاه‌دانه در شیرینی‌جات و شربت‌ها و لیکورها استفاده می‌شود. بر گونه‌ای از نان پاکستانی معروف به نان پیشاوری همیشه سیاه‌دانه می‌پاشند (۹۴).
۲-۱۴-۲- گیاه شناسی
سیاه‌دانه گیاهی دولپه، علفی و یک ساله و دارای گل‌های سفید یا آبی کم رنگ تا آبی پررنگ است. گل‌های آن به صورت منظم و دو جنسی می‌باشد. ارتفاع آن بین ۳۰ تا ۷۵ سانتیمتر می‌باشد و برگ‌های آن دارای تقسیمات متعدد است دانه‌ها سیاه رنگ اکثراً سه گوش و به صورت ردیفی درون کپسول (غلاف دانه دار) که درون آن تعداد زیادی دانه سیاه و معطر قرار دارد. گل‌ها منظم و دو جنسی، مادگی مرکب و چند بر چه‌ای می‌باشد. سیاه‌دانه دارای پرچم‌های مارپیچی نظم یافته‌اند (۲۶).

شکل ۲-۲٫ تصویر شماتیک گیاه دارویی سیاه‌دانه و بذر سیاه‌دانه
۲-۱۴-۳- مصارف طبی و سنتی سیاه‌دانه
در بابل باستان از سیاه‌دانه در درمان تورم، کبودی و درمان مشکلات معده استفاده می‌شده است. پزشکان قرون گذشته مانند بقراط و جالینوس سیاه‌دانه را برای درمان انواع مختلفی از بیماری‌ها از جمله عفونت بینی تجویز می‌کردند، برای مقاصد درمانی برای درمان سردرد و دندان درد، برای درمان بیماری‌های چشم و پوست، برای سرعت بخشیدن به قاعدگی، افزایش جریان ادرار و جریان شیر نیز از این گیاه استفاده می‌شده است. مصارف دیگر همچون درمان سرماخوردگی، سر درد، درد قفسه سینه و بدن، برای از بین بردن کرم‌های روده، افزایش مایع منی و افزایش نیرومندی، برای درمان جذام، از بین بردن لکه‌های پوست، غنی سازی رشد مو و همچنین به عنوان یک جزء در یک دارو علیه سموم و نیش موجودات سمی، برای سیاه‌دانه ذکر شده است. ابن سینا نیز به خواص دارویی سیاه‌دانه اشاراتی کرده است. اثر روغن سیاه‌دانه در برابر درمان فلجی و اسپام صورت نیز مورد بررسی قرار گرفته شده است (۴۴).
۲-۱۴-۴-استانداردهای بذری
بذر تخم مرغی گوشه دار، دارای خلل و فرج و به حالت اسفنجی می‌باشد. انتهای بالا نوک دار شده، انتهای پایین پهن‌تر و سطوح جانبی کمی بر آمده است. رنگ با چین‌های عرضی نا واضح و مات می‌باشد. نوع میوه‌ی بذری فندقی است. وزن هر دانه ۳۰/۲ گرم و از ۶/۱ تا ۳/۲ گرم متغیر است (۴۴).
۲-۱۴-۵- ارزش غذایی
در دانه سیاه‌دانه ۴۰% روغن ثابت ساپونینی به نام ملانتین و حدود ۴/۱ درصد اسانس وجود دارد که دارای نیژلون است. ملانتین به صورت مجزا ماده‌ای سمی است. مواد سمی موجود در این خانواده از آلکالوئید ها (ترکیبات مضر برای قلب) تا اسید لاکتون با زنجیره کوتاه (محرک پوست) متنوع می‌باشد. حضور مواد دیگری چون ساپونین ها، گلوکوزیهای سیانوژنیک نیز در این گیاه غیر معمول نمی‌باشد (۸۶ ).
۲-۱۴-۶- ترکیبات
سیاه‌دانه ماده غذایی غنی از روغن و پروتئین است و دارای ارزش غذایی بالایی است. حدود ۳۰% وزن سیاه‌دانه را روغن تشکیل می‌دهد که پی-سیمن^[۳۴] اصلی‌ترین ترکیب آن است و تقریباً ۴۸/۶۱% از وزن روغن فرار آن را تشکیل می‌دهد (۸۶). دانه گیاه ضمناً حاوی چربی، ویتامین‌ها، مواد معدنی، پروتئین و کربوهیدرات‌ها شامل مونوساکاریدها به شکل گلوکوز، زیلوز^[۳۵]، آرابینوز و رامینوز است (۸۸). دانه گیاه منبع غنی اسیدهای چرب غیر اشباع و ضروری است. اصلی‌ترین اسید چرب غیر اشباع اسیدلینولئیک^[۳۶] و سپس اسید اولئیک است. ترکیبات دیگری مانند فسفولیپیدها، کاروتن، کلسیم، آهن و پتاسیم نیز در دانه‌ها وجود دارد (۷۹).
۲-۱۴-۷- ماده مؤثره
ماده مؤثره مهم سیاه‌دانه تیموکینون ۳ است. سیاه‌دانه دارای مواد موثر دیگری از قبیل سمن^[۳۷]، کارواکرول^[۳۸]، آلفا- پینن و بتا- پینن^[۳۹] است (۲۱).
۲-۱۴-۸-خواص دارویی
قسمت‌های مورد استفاده در سیاه‌دانه، دانه و روغن فرار آن می‌باشد که به عنوان داروی معرق، محرک، بادشکن، صفرا بر و هضم کننده غذا مصرف دارد. از بذر در خوراک نان، چاشنی و در شیرینی‌جات به عنوان تزئین نسبتاً سمی است. در پزشکی سنتی از بذر برای زیاد کردن شیر استفاده شده و ملین بوده و دفع کننده کرم هم است. این گیاه به صورت موضعی در درمان زگیل و بثورات جلدی مورد استفاده قرار می‌گیرد (۹).
اثرات ضد اکسایشی (۵۵). ضد التهابی، تقویت کننده سیستم ایمنی و آنتی‌هیستامینی روغن و عصاره دانه گیاه سیاه‌دانه باعث شده است اثرات دارویی متعددی مانند کاهش قند، چربی و فشار خون بالا، و همچنین اثرات ضد میکروبی (۸۲) ضد باکتریایی (۸۷) ضد قارچی، ضد میتوزی (۷۴)، ضد تشنج (۱۹) و ضد انگل از این گیاه گزارش شود (۲۲). تایموکینون، ترکیبات کارواکرول، و ترپینئول^[۴۰] موجود در سیاه‌دانه اثرات ضد اکسایشی دارند (۳۴). تایموکینون موجود در روغن سیاه‌دانه اثرات مشخصی علیه سلول‌های سرطانی انسانی دارد (۵۰). احتمالاً اثر ضد توموری روغن سیاه‌دانه و تایموکینون به دلیل توانایی آن‌ها در مهار تولید رادیکال‌های آزاد اکسیژن است (۲۸). تایموکینون از ترکیبات اصلی بذر گیاه سیاه‌دانه است و اثرات درمانی بسیار زیادی به این ماده نسبت داده شده است (۲۹).
۲-۱۴-۹- اکولوژی
این گیاه بومی منطقه مدیترانه است (۲۶). ولی در خاور میانه از جمله ایران، شرق اروپا و غرب آسیا نیز پراکنده شده است. این گیاه را خصوصاً در کشورهای گرمسیر کاشته می‌شود. این گیاه به سادگی با محیط جدید خو می‌گیرد. سیاه‌دانه به کمبود آهن و خاک‌های ضعیف حساس است و به سرعت زرد می‌شود. همچنین سیاه‌دانه به شوری و گرما نیز مقاومت خاصی ندارد (۹۴).
۲-۱۵- کلیاتی در مورد سیستم ایمنی
واژه ایمنی به تمام مکانیسم‌هایی اطلاق می‌شود که بدن از آن‌ها جهت محافظت در مقابل عوامل محیطی که برای آن بیگانه محسوب می‌شوند، استفاده می‌کند. عوامل متعددی من جمله عوامل ژنتیکی، سنی، متابولیکی، محیطی، تشریحی، فیزیولوژی و میکروبی باعث تغییر و تعدیل مکانیسم‌های ایمنی می‌شوند. دو نوع ایمنی ذاتی و ایمنی اکتسابی وجود دارد.
ایمنی ذاتی به صورت غیر اختصاصی و عمومی است و یکی از صفات مشخصه هر موجود زنده می‌باشد. ایمنی ذاتی از عناصری مشتق می‌شود که به طور ذاتی و بدون آمادگی قبلی موجودات را در مقابل عوامل عفونت زا و پا تو ژن‌های خارجی محافظت می‌کنند. سدهای دفاعی آناتومیک، سدهای فیزیولوژیک و سدهای آندوسیتیک و فاگوسیتیک مهم‌ترین سدهای طبیعی بدن هستند. ایمنی اکتسابی شکل اختصاصی‌تری از ایمنی می‌باشد و این نوع ایمنی متعاقب برخورد با آنتی ژن ایجاد می‌شود. اولین برخورد با ماده خارجی که وارد بدن شده است زنجیرهای از حوادث را به راه می‌اندازد، که منجر به ایجاد پاسخ ایمنی اختصاصی در مقابل این ماده خارجی می‌شود. مصونیت اختصاصی (ایمنی اکتسابی) نتیجه حضور عملی سیستم ایمنی است که می‌تواند به طور اختصاصی شناسایی کند و به طور انتخابی میکرو ارگانیسم‌ها یا مولکول‌ها را حذف کند. لنفوسیت‌های B و T و ماکروفاژها سه گروه از سلول‌ها هستند که در ایمنی اکتسابی شرکت دارند. لنفوسیت‌های T و B مسئول اختصاصی بودن پاسخ ایمنی اکتسابی هستند. ماکروفاژها سلول‌هایی هستند که نسبت به ماده‌ی معینی اختصاصی نیستند، ولی درگیر به عمل پردازش و عرضه آنتی ژن‌ها به لنفوسیت‌های T هستند. لنفوسیت‌های B در برابر ماده خارجی آنتی بادی اختصاصی سنتز و به داخل جریان خون ترشح می‌کنند که ایمنی هومورال نامیده می‌شود لنفوسیت‌های T نسبت به ماده‌ی خارجی اختصاصی عمل می‌کنند ولی آنتی بادی ترشح نمی‌کنند بلکه خود به دنبال عامل مهاجم می‌روند تا تأثیرات خود را روی آن اعمال کنند. لنفوسیت‌های T با تأثیر متقابل بر لنفوسیت‌های B به آن‌ها در ساختن آنتی بادی کمک می‌کند همچنین با فعال کردن ماکروفاژها در تکامل و تنظیم ایمنی اکتسابی نقش دارند. آنتی ژن‌ها موادی هستند که پس از ورود به بدن، سیستم ایمنی را به طور اختصاصی تحریک می‌کنند. هر چه یک ماده نسبت به بدن بیگانه‌تر باشد عکس‌العمل ایمنی بدن در مقابل آن بیشتر است. لنفوسیت B دارای یک گیرنده‌ی خاص برای یک آنتی ژن ویژه در سطح غشا هستند. این گیرنده یک مولکول آنتی بادی است که به گلیکوپروتیین غشا متصل شده است. در اولین برخورد سلول های B با آنتی ژن به علت اختصاصی بودن، آنتی بادی متصل به غشای سلول به سرعت شروع به تقسیم می‌کند و سلول‌های B حافظه ای Memory Cell¹ و سلول‌های موثری به نام پلاسما سل به وجود می‌آورد سلول‌های B حافظه ای عمری طولانی دارند و به سرعت آنتی بادی متصل به غشا با همان ویژگی را به عنوان سلول مادر ایجاد می‌کنند. پلاسما سل‌ها فقط برای چند روز زنده خواهند ماند و در این مدت مقدار زیادی آنتی بادی تولید می‌کنند. آنتی بادی‌های ایجاد شده مولکول‌های اصلی ایمنی همورال می‌باشند (۱۲).
روش‌های متعددی برای سنجش پاسخ‌های ایمنی وجود دارد که با مطالعه‌ی این روش‌ها، طرز کار و اثرات آنتی بادی در بدن و نقش آن در ایجاد بیماری مشخص می‌شود. یکی از این روش‌ها تیتراژ آنتی- بادی است. تعیین غلظت آنتی بادی را در سرم و یا محلول‌های دیگر، تیتراژ می‌گویند و این در سرولوژی به معنی تعیین تعداد مولکول‌های آنتی بادی در هر واحد از محلول می‌باشد. طرز عمل به این ترتیب است که غلظت‌های مختلف سرم را با میزان معینی از آنتی ژن مواجه می‌کنند، کم‌ترین رقتی که در آن آگلوتیناسیون مشاهده می‌شود به عنوان تیتر آنتی بادی مزبور خواهد بود (۱۲).
۲-۱۵-۱- لزوم تقویت سیستم ایمنی
از آنجایی که امروزه بهداشت در محیط‌های پرورش حیوانات به خوبی توسعه یافته، حیوانات کمتر دچار بیماری می‌شوند. از سوی دیگر همین حیوانات پرورش یافته در محیط‌های بهداشتی در صورت بروز بیماری‌های همه گیر حساسیت بیشتری از خود نشان می‌دهند. بنابراین تقویت سیستم ایمنی در این حیوانات اهمیت زیادی در سلامتی آن‌ها دارد. در این زمینه سیستم ایمنی سلولی و فعال سازی سیستم ایمنی همورال از طریق راهکارهای موثر تغذیه‌ای توجه بیشتری را به خود جلب نموده است. بین جیره و سیستم ایمنی رابطه دوجانبه‌ای وجود دارد به گونه‌ای که تغذیه می‌تواند تعدیل کننده سیستم ایمنی باشد و پاسخ‌های سیستم ایمنی نیز بر احتیاجات غذایی تأثیر گذار است. تعدیل سیستم ایمنی در حیوانات مزرعه‌ای گرچه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است ولی یک فرایند بسیار حساس نیز می‌باشد زیرا باید به گونه‌ای صورت گیرد که منجر به سرکوب سیستم ایمنی نشده و همچنین منتهی به تحریک بیش از حد سیستم ایمنی که محدود کننده رشد می‌باشد، نگردد (۱).
تعدیل و تقویت سیستم ایمنی از طریق راهکارهای تغذیه‌ای در آینده نیز اهمیت بیشتری خواهد یافت زیرا در حال حاضر برنامه‌های پرورشی بیشتر به سمت محدود نمودن استفاده زیاد از برنامه‌های دارویی و درمانی در حیوانات مزرعه‌ای پیش می‌رود و این امر بر نیاز بیشتر به تحقیقات پیرامون یافتن راهکارهای تغذیه‌ای موثر در تقویت سیستم ایمنی تأکید دارد (۱۲).
۲-۱۶-نقش سیاه‌دانه در سیستم ایمنی
برای پاسخ ایمنی مناسب لازم است که پاتوژن ها و آنتی ژن‌های خاص شناخته شوند، که در این روند ماکروفاژهای، گرانولوسیت، سلول‌های کشنده طبیعی (NK)، سلول‌های B و T دخیلاند (۶۵). یکی از خصوصیات سیاه‌دانه اثرات تنظیم ایمنی آن است. درمان ۴ هفته‌ای با روغن سیاه‌دانه باعث ۵۵ درصدی در نسبت سلول‌های CD4T به CD8 و افزایش ۳۰ درصدی در عملکرد سلول‌های NK شده است (۸۴).برخی ترکیبات سیاه‌دانه اثر تقویت کننده ایمنی سلولی دارند و برخی دیگر از ترکیبات سیاه‌دانه اثر مهار کننده ایمنی خوبی دارند (۹۰). مصرف یک هفته‌ای عصاره آبی سیاه‌دانه باعث دو برابر شدن تعداد سلول‌های NK طحال و افزایش اثر آن‌ها علیه سلول‌های تومرال YAC-l شده است (۸۴). مصرف ۶ هفته‌ای روغن سیاه‌دانه باعث افزایش فعالیت فاگوسیتی ماکروفاژهای صفاتی و افزایش تعداد لنفوسیت های خون محیطی در موش‌های دیابتی شده است (۴۲). ترکیبات سیاه‌دانه باعث عدم کاهش عملکرد سلول‌های T با افزایش عمر آن‌ها می‌شود (۵۱). دانه گیاه سرشار از اسید لینولئیک آلفا، اسید استئاریدونیک و دیگر مواد است که باعث تقویت پاسخ ایمنی خصوصاً در سلول‌های T می‌شود (۶۶).
۲-۱۷- مطالعات انجام شده روی سیاه‌دانه
با توجه به اینکه سیاه‌دانه یکی از گیاهان دارویی با اثرات سودمند بی شماری می‌باشد، مورد توجه محققین و دانشمندان قرار گرفته است و تحقیقات علمی زیادی بر روی این گیاه صورت گرفته است. در بسیاری از موارد دیگر محققین بیشتر خواص دارویی و اثرات درمانی روغن سیاه‌دانه مخصوصاً ماده موثرهای آن یعنی تایموکینون را مورد بررسی قرار داده‌اند (۱) به عنوان مثال می‌توان به کاربرد تایموکینون در درمان اختلالات التهابی و سرطان (۳۷)، تأثیر تایموکینون بر برخی صفات نژاد خاصی از موش‌های صحرایی (۹۳)، بررسی اثرات ضد میکروبی و ضد باکتریایی ترکیبات شیمایی روغن دانه سیاه‌دانه و تایموکینون (۵۸)، اثر بازدارندگی تایموکینون بر تولید محصولات انتهایی برخی از مسیرهای بیوسنتزی (۶۴)، بررسی اثرات ضد سرطانی تایموکینون در موش (۷۶) مطالعه اثرات ضد تشنج تایموکینون (۱) و اثرات تایموکینون بر دستگاه گوارش (۶۷) اشاره کرد. اثرات دارویی و درمانی این گیاه به قدری زیاد می‌باشد که از آن به عنوان یک گیاه معجزه آسا یاد شده است (۷۳) که ترکیب روغن این گیاه با روغن‌های گیاهی دیگرتاثیر بسیار مطلوبی بر سلامتی انسان دارد (۷۸).
گیاهان دارویی و مواد مؤثره آن‌ها از طریق حواس بویایی و چشایی موجب تغییر در عملکرد برخی فعالیت‌های فیزیولوژی در طیور به خصوص در دستگاه گوارش می‌شوند و از این طریق میزان مصرف خوراک را تحت تأثیر قرار می‌دهند (۳۲). مطالعات انجام شده در جوجه‌های گوشتی نشان می‌دهد که سیاه‌دانه از ۰ تا ۲۱ روزگی موجب افزایش خوراک می‌شود (۲۴). در مطالعه دیگر سیاه‌دانه از ۰ تا ۲۱ روزگی اثر معنی‌داری را بر مصرف خوراک نداشت اما از ۰ تا ۴۲ روزگی سیاه‌دانه اثر معنی‌داری داشت، موجب افزایش مصرف خوراک شد (۴۷). احتمالاً سیاه‌دانه به دلیل بو و مزه مخصوص خود و از طریق اثری که بر اشتهای حیوانات دارد، سبب چنین تغییرات فیزیولوژیکی از جمله هورمون‌های افزاینده و کاهنده مصرف خوراک شده است (۹۱).
فرآورده‌های گیاهی به صورت رایج جهت بهبود عملکرد پرندگان بکار برده می‌شوند که این بهبود از طریق تحریک ترشح آنزیم‌های گوارشی و بهبود هضم و جذب مواد مغذی حاصل می‌شود (۲۴). مطالعات انجام شده بر روی جوجه‌های گوشتی نشان می‌دهد که سیاه‌دانه موجب افزایش وزن و بهبود عملکرد می‌شود (۹۱). البتاوی و همکاران (۲۰۰۸) گزارش کردن که سیاه‌دانه موجب افزایش وزن می‌شود، گزارشات نشان می‌دهد که سیاه‌دانه موجب بهبود ضریب تبدیل در جوجه‌های گوشتی می‌شود (۷۰). سیاه‌دانه حاوی مخلوطی از اسیدهای چرب ضروری به ویژه لینولئیک، لینولنیک و اسید اولئیک است (۲۴). سیاه‌دانه حاوی اسید آمینه‌های ضروری است که برای رشد ضروری است را شامل می‌شود (۹۱) وجود آمیلاز و لیپاز که به هضم و جذب کمک می‌کند در سیاه‌دانه موجود می‌باشد (۲۰). علاوه بر آن وجود اجزای فنولیک در گیاهان باعث کاهش تعداد میکروب‌های بیماری‌زا روده و ممانعت از اتلاف مواد مغذی شده و بدین ترتیب سبب بهبود عملکرد، سلامتی بیشتر روده و افزایش پروتئین در بافت بدن می‌شوند، بنابراین اجزای فنولیک موجود در سیاه‌دانه احتمالاً از طریق بهبود جذب مواد غذایی منجر به بهبود میانگین افزایش رشد در بلدرچین‌ها شده است (۸۲).

.
در یک عقد طرفین آن باید در محیط آرام و دور از تهدید و ارعاب نفع و ضرر خود را سنجیده و بدون اکراه تصمیم بگیرند و از عمل حقوقی که انجام می دهند رضایت داشته باشند.
رضائی که در نتیجه مثلاً اکراه ارائه شود مطلوب و کامل نیست و برای اینکه نتیجه درست ازان عقد بدست آوریم کافی نیست.

در انواع مختلف عقود آنچه که اراده به پدید آوردن آن تعلق می گیرد امر مخصوصی است که این امر مخصوص در عقد نکاح، زوجیت، در عقد اجاره ملکیت منفعت و در عقد بیع ملکیت عین است. و آنچه در اثر تحریکات عصبی در صفحه دماغ آدمی موجود می شود آنرا اراده حقیقی گویند. برای اینکه عقدی تحقق یابد تنها اراده حقیقی کافی نیست. و احتیاج به امری دیگری دارد که دلالت به قصد انشاء نماید و آنرا اراده انشائی یا اراده خارجی گویند. و آن اراده اولی یعنی اراده حقیقی باید بوسیله اراده انشائی بیان گردد که این بیان اراده انشائی بوسیله الفاظ صورت می گیرد.
بناءً برای انعقاد عقد هر دو نوع اراده لازم است و هیچ کدام بدون دیگری برای انعقاد عقد کافی نیست.^[۵]
در عالم حقوق به اراده نیروئی داده شده است که قادر است هرنوع عمل قضائی که قانون او را منع ننموده است بوجود آورد. این عمل قضائی گاه مولد حق می باشد و گاهی مسقط آن. افراد بوسیله اراده گاهی اعمالی را انجام می دهند که موجب تجاوز به حق دیگری نمی گردد، مانند حیازت مباحات، ابراء و امثال آن. اراده فرد چنانچه بتواند به تنهائی ، مولد یا مسقط حق قرار گیرد آنرا ایقاع گویند. که مهمترین ایقاعات عبارت اند از حیازت مباحات و احیاء موات، ابراء ، طلاق، فسخ، اعراض، رجوع و بذل مدت و امثال آنها.
اما اگر افراد بوسیله اراده دست به اعمالی بزنند که بطور مستقیم یا غیرمستقیم تجاوز به حق دیگری باشد، در این صورت نمی تواند اراده این شخص موثر قرار گیرد، مگر کسیکه به حق او تجاوز شده است نیز موافقت با آن امر نماید. در این صورت موارد با توافق دو اراده، اعمال قضائی انجام می شود. و در صورتیکه توافق دو اراده مولد یا مسقط حق قرار گیرد آنرا عقد یا قرارداد نامند مانند بیع و اجاره که شرط تحقق آن اراده دو طرف است، این است که ماده ۴۹۷ قانون مدنی افغانستان می گوید:« ۱- عقد عبارت از توافق دو اراده است به ایجاد یا تعدیل یا نقل یا ازاله حق در حدود قانون ۲- به اثر عقد وجایب هریک از عاقدین در برابر یکدیگر مرتب می گردد.^[۶]»
از نظر تحلیلی، اراده یک سلسله اعمال دماغی که یکی پس از دیگری بوجود می آید و امری را ایجاد می نماید، می باشد.
برای انجام یک عمل بصورت ارادی طی مراحل زیر لازم است:
۱- مرحله تصور: هر عمل ارادی با علم و ادراک آغاز می شود. و در واقع ادراک معنی کار و پیش بینی اجرای آن، وجه امتیاز اعمال ارادی از غیرارادی است. مثلاً در مورد فروش خانه شخصیکه می خواهد مالی را بفروشد، میزان سود و زیان و نحوه انتقال آنرا به ذهن می آورد و همین امر مقدمه اراده فرد بر انعقاد عقد است. و در این مرحله صرفاً تصوری از چنین امری در ذهن شخص خطور می نماید. حقوق به این مرحله توجه کرده است، و اگر کسی بدون علم و ادراک دست به کاری بزند، عمل ارادی درستی تحقق پیدا نمی کند.^[۷] و این امر بدیهی است که انجام عمل ارادی بدون تصور موضوع آن ممکن نیست، چگونه می توان از آنچه که آگاهی نداریم، اراده ای داشته باشیم بنابراین مثلاً در موضوع فروش خانه، نخست موضوع فروش یعنی خانه و معامله آن در ذهن فروشنده نقش می بندد. این مرحله بطور قهری و بدون اختیار و اراده در ذهن معامله کننده ایجاد می شود. زیرا لازمه بودن این مرحله تسسل باطل خواهد بود.^[۸]
۲- مرحله سنجش: در این مرحله شخص تصورات گوناگونی را که در ذهن خطور نموده ارزیابی می کند و سود و زیان انجام یا ترک فعل را می اندیشد. در مثال بالا پس از خطور خانه و فروش آن در ذهن، شخص جنبه های مختلف آنرا بررسی و آثار گوناگون آنرا از جهت سود و زیان و دیگر نتایج اقتصادی و اخلاقی ارزیابی و مفید بودن آن معامله را تصدیق می کند.
۳- مرحله رضا و تصمیم: در این مرحله معامله کننده پس از ارزیابی معامله، در صورتیکه آنرا موافق با میل خود بداند به آن تمایل پیدا می کند. این تمایل را در اصطلاح حقوق رضا گویند. بنابرین مرحله رضا و تصمیم، غیراز قصد یعنی عنصر سازنده عمل حقوقی است و تنها زمینه روانی انشای معامله را فراهم میآورد. حکیمان این حالت نفس را اراده و برخی حقوقدانان اسلامی آنرا شوق مؤکد می نامند. در این مثال درین مرحله طرف پس از سنجش و ارزیابی فروش خانه و تصدیق به مفید بودن آن شوق به ایجاد و تمایل به انجام معامله پیدا می کند.
۴- مرحله اجرای تصمیم: تمایل و شوقی که به دنبال سنجش و ارزیابی در انسان پیدا می شود او را بسوی اجرای عملی آن به حرکت در می آورد. درین مرحله معامله کننده برای انشاء عمل حقوقی آماده شده و با امضای مندرجات سند معامله یا ابراز لفظی، قصد درونی خود مبنی بر ایجاد عقد را ابراز می کند. این مرحله که مهمترین مرحله از مراحل عمل اردای است در روند انجام عمل حقوقی نیز مهمترین مرحله بوده، قدرت خلاقه و سازنده اراده را نشان می دهد. یعنی در این مرحله معامله کننده در صدد اجرای آنچه تصمیم گرفته برمی آید و به فراهم نمودن مقدمات کار اقدام می نماید و بالاخره در اثر ایجاب و قبول طرفین عقد را منعقد می نمایند و با انجام این مرحله عمل حقوقی محقق شده و آثار آن پیدا می شود.^[۹]
روانشناسان قبل از اراده، دو مرحله و بعد از آن یک مرحله را مورد شناسائی قرار دادهاند که در مجموع (با خود اراده) چهار مرحله میشود.۱- مرحله ادراک ۲- مرحله تدبر ۳- مرحله عزیمت و برانگیخته شدن (اراده) ۴- مرحله اجرا. در روان شناسی جدید این نظریه نضج گرفته که تمیز دقیق بین این مراحل به سهولت امکان پذیر نیست زیرا این مراحل به گونه ای از یکدیگر متأثر اند که تفکیک آنها از هم میسر نیست.
با این همه به نظر بعضی^[۱۰] به تمام مراحل شوق اراده اطلاق می شود، بطوریکه به مراحل اولیه آن رضا گفته می شود و وقتی شدت یافت و به حدی رسید که صدور فعل از آن ضروری و اجتناب ناپذیر شد، به آن قصد اطلاق می شود. در حقیقت قصد همان اراده در بالاترین مرحله وجودی خود می باشد که غیرقابل برگشت بوده و از اختیار شخص نیز خارج است.
با این بیان مشخص شد که در رضا، اراده وجود دارد، لیکن بصورت ضعیف و جلوه بارزی ندارد، زیرا شخص به حسن هر عملی آگاهی پیدا کند، بطور قهری خواهان آن شده و به تحصیل آن راضی می شود و همین اندازه آثار آنرا اراده می کند.
اما در قانون مدنی افغانستان تفکیک بین اراده و رضا نشده و هر دو بطور مترادف استعمال شده است. از نظر معتزله رضا به معنی اراده است و عقیده دارند رضا و اراده معنی واحدی دارند که در مقابل اختیار است.^[۱۱] این اختیار در فقه حنفی معادل قصد در فقه جعفری می باشد.
بناءً از نظر علمای حنفی اختیار بدون رضا محقق می شود اگرچه تحقق رضا بدون اختیار ممکن نیست، زیرا رضا اختیار کامل است. در فقه حنفی اساس و پایه تکوین عقد را اختیار می دانند و رضا را شرط صحت عقد می دانند. بناءً از نظر آنان اگر رضا در عقد نباشد عقد فاسد است. اما در قانون مدنی افغانستان تفکیکی از قصد و رضا نشده است و از قصد نامی برده نشده است. ولی رضایت عاقدین را شرط صحت عقد می داند. بنظر می رسد که این مورد قانون مدنی افغانستان از ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی فرانسه گرفته شده است. در حقوق فرانسه بعضی از نویسندگان گفته اند که هرچند در زبان جاری رضایت به معنی اراده و میل شخصی است ولی در زبان حقوقی رضایت بمعنی توافق دو یا چند اراده می باشد.^[۱۲] و از آنجایی که در ماده ۴۹۷ قانون مدنی افغانستان نیز عقد را توافق دو اراده دانسته است و در این ماده آمده است «عقد عبارت از توافق دو اراده است به ایجاد یا تعدیل یا نقل یا ازاله حق در حدود قانون» پس، رضایت به این مفهوم مترادف با اراده می باشد.
بنا بر آنچه در مراحل مختلف این فعالیت دماغی انجام می شود هرگاه صفحه ذهن اراده کننده را به پرده سینمائی تشبیه نمائیم، مشاهده می گردد که پس از نمایش هریک از مقدمات چهارگانه مذکور در آخرین پرده این امر منعکس است که شخص عمل را انجام می دهد یا از آن صرفنظر می نماید. این عمل دماغی که تصمیم انجام عمل یا صرفنظر از آن می باشد، قصد انشاء نامیده می شود.^[۱۳]
در صورتیکه شخص در وضعیتی قرار داشته باشد که نتواند اراده نماید یعنی عمل را انجام یا ترک آنرا در صفحه ذهن خود تصویر کند، اراده موجود نشده و عمل قضائی انجام نگردیده است مانند شخص بیهوش و مست که اعصاب دماغی او در حال خمودند و نمی توانند افعال لازم را انجام دهند و اراده نمایند. قانون مدنی افغانستان در ماده ۵۱۲ به این موضوع پرداخته و چنین بیان می دارد: «اظهار اراده در حالت بیهوشی و یا اختلال عقلیای که موجب فقدان قوه ممیزه گردد، گرچه این اختلال مؤقت هم باشد، باطل پنداشته می شود^[۱۴].» آنچه در این ماده بنظر می رسد علت بطلان آن عدم اراده شخص بر انجام معامله می باشد. مثال روشن که برای نداشتن اراده می توان زد و آن در مواردی است که کسی سندی را که نخوانده و از مضمون آن مطلع نشده و یا اینکه در آن سند چنان عباراتی بکار رفته که معانی آنرا نمی داند امضا کند. در این صورت مفاهیم مندرجات آن در صفحه ذهن امضا کننده منعکس نشده تا اراده موجود گردد.^[۱۵]
آنچه از ماده ۴۹۱ قانون مدنی افغانستان که عقد را تعریف نموده، برمی آید، می توان گفت برای ایجاد اثر حقوقی، طرفین باید اراده خود را به یکدیگر اعلام کنند و این دو اراده نیز باید با هم موافق باشد، بگونه ای که هر کدام چیزی را بخواهد که طرف دیگر آنرا می خواهد و همچنان آنچه در ماده ۵۱۲ قانون مدنی افغانستان بیان شد، اراده ای کارگزار است که سالم باشد و به اختیار و آگاهی اعلام شده باشد. در این ماده آمده است که «اظهار اراده در حالت بیهوشی و یا اختلال عقلی ای که موجب فقدان قوه ممیزه گردد، گرچه این اختلال مؤقت هم باشد، باطل پنداشته می شود.» این ماده قانون مدنی افغانستان از حقوق فرانسه گرفته شده است. در حقوق فرانسه اشخاص مجنون، و صغیر غیرممیز، اشخاص مست که قدرت فکر کردن به نتایج حاصل از اعمال خود را ندارند، فاقد رضا معرفی گردیده و قراردادهای منعقد بوسیله ایشان به علت فقدان رضا باطل اعلام شده است.^[۱۶] چون در حقوق افغانستان قصد انشاء به عنوان یک عنصر مستقل از رضا در بین شرایط صحت عقد یا به عنوان منشأ پیدایش عقد در نظر گرفته نشده است، لذا در معاملات اشخاص مجنون و صغیر غیرممیز به علت فقدان رضا باطل اعلام شده است. بناءً در حقوق افغانستان اراده ای کارگزار است که سالم باشد یعنی از شخصی صادر شده باشد که عاقل و بالغ باشد و تحت اکراه قرار نداشته باشد. و شخص خودش از روی آگاهی و اختیار کامل تصمیم به انجام عمل حقوقی گرفته باشد.
آنچه از این مواد قانون مدنی برمی آید برای بسته شدن هر پیمان چهار مقدمه لازم است: ۱- وجود رضا (اراده) ۲- اعلام و بیان اراده ۳- توافق دو اراده ۴- سلامت اراده.
گفتار اول- قصد
قصد در لغت به معنی در پیش گرفتن راه، برخورد دقیق تیر به هدف و آوردن شیء مورد نظر است.^[۱۷]
مفهوم اصطلاحی قصد، عزم متوجه به انشای التزام است و مراد از عزم به شیء، اراده و عقد قلبی برآن است.^[۱۸] برخی فقیهان امامیه می گویند: قصد باید به ابتدای عمل مفروض باشد، آن قسمتی از قصد که قبل از ابتدای عمل حاصل شده است عزم نامیده می شود و اعتباری ندارد و اثری بر آن مترتب نیست. در تعبیر دیگر برخی عقیده دارند: شوق مؤکد که منشأ عمل خارجی می شود به اعتبار درونی بودنش، نیت و به اعتبار رفع نمودن تردید، عزم و به اعتبار پایداری و استقامتش، قصد نامیده می شود. همچنین در تفسیر لازم در اعمال حقوقی گفته می شود در جملات انشائی سه نوع قصد باید وجود داشته باشد تا عمل حقوقی انشائی محقق شود:
قصد لفظ، قصد معنی لفظ و قصد انشاء و ایجاد معنی. آنچه در عالم حقوق منشأ اثر می شود، قصد انشای عقد است که در مرحله چهارم از مراحل فعالیت روانی تحقق پیدا می کند و با توجه به قدرت خلاق و سازنده خود، وجود اعتباری را به وجود می آورد. طرف معامله با پیدایش شوق مؤکد به انجام معامله با قصد سازنده خود مضمون عمل حقوقی را در عالم اعتبار، ایجاد می کند. به عبارت دیگر قصد، عزم متوجه به انشای التزام یا انشای دیگر آثار حقوقی است.^[۱۹]
همچنان قصد در واقع، مصمم شدن به انجام عمل حقوقی است، خواه تصمیم گیرنده از اقدام خود راضی باشد یا نه. و قصد انشاء قصدی است که موجود اعتباری را به وجود می آورد و عنصر سازنده عقد است که در مرحله اجرای تصمیم محقق می شود و وجه مشترک همه عقود و ایقاعات است.^[۲۰]
آنچه در معانی لغوی قصد ذکر شد در اینجا منظور نیست. قصد را در این بحث باید در معنای حقوقی آن معنا کرد. و برای تبیین ماهیت و معنای اصطلاحی آن لازم است همان مراحل مختلفی که در نفس انسانها طی می شود بررسی شود تا بدرستی معلوم شود که چه وقت قصد ایجاد می شود. آنچه در بحث قبلی تحت عنوان اراده آمده مراحل مختلف ذهنی بود از زمان خطور در ذهن تا منجر شدن به عمل حقوقی. عده ای مرحله شوق مؤکد را قصد به حساب آورده اند، ولی بعضی دیگر^[۲۱] به وجود مرحله پنجمی قایل هستند بنام نیروی محرکه، که «عزم مصمم» نیز به آن اطلاق شده است. آنان معتقداند انشای معامله در این مرحله صورت می گیرد و در این مرحله است که اراده به حد وجوب و وجود می رسد و آنرا قصد می نامند.^[۲۲]
با این همه به نظر می رسد به همه مراحل شوق اراده اطلاق می شود، و مراحل اولیه را رضا و هنگامیکه شدت یافت و به حدی رسید که صدور فعل از آن ضروری و اجتناب ناپذیر شد، بر آن قصد اطلاق می شود. در حقیقت قصد همان اراده در بالاترین مرحله وجودی خود می باشد که غیرقابل برگشت بوده و از اختیار شخص نیز خارج است.
بروز و ظهور این قصد از مجرای امور محسوسی است . که قابلیت ابراز قصد را در عرف دارند و این امور از لوازم و شرایط جدائی ناپذیر قصد می باشند، بطوری که اگر قصد، تأثیر خارجی خود را بوسیله این امور نمایان نسازد، تحقق نیافته است، نه اینکه قصد محقق نشده، ولی ابراز نشده است. براین اساس وسایل اظهار و ابراز قصد صرفاً جنبه علامت و وسیله بودن را ندارند، بلکه از شروط تحقق قصد می باشند. بناءً قصدی که اثر حقوقی نداشته و ایجاد تعهد نکند، اساساً قصد محسوب نمی شود بلکه یک نوع رضایت درونی می باشد که بیان توافق درونی طرفین است و ایجاد تعهد نمی کند.
در حقوق افغانستان از قصد نامی برده نشده و به عنوان شرط صحت عقد از رضائیت در ماده (۵۰۵) تذکر بعمل آمده است. ولی آنچه در بعضی از کشورها قصد نامیده شده و در صورت عدم موجودیت آن معامله را باطل می دانند در افغانستان این مورد را با این توجیه که رضایت در معامله وجود ندارد آنرا فاسد می داند. پس زمانی که رضایت شخص بیاید سبب فساد از بین می رود و معامله صحیح دانسته می شود. مثلاً در ماده ۶۲۱ قانون مدنی افغانستان آمده است که «عقد فاسد ملکیت معقود علیه را افاده نمی کند، مگر اینکه قبض به رضای مالک آن صورت گرفته باشد» این ماده زیر عنوان عقد فاسد در قانون مدنی افغانستان آمه است. و از این که گفته «مگر به رضای مالک آن صورت گرفته باشد» فهمیده می شود که رضا سبب فساد را از بین برده و عقد فاسد را به صحیح بدل می کند نه این که عدم موجودیت رضا عقد را باطل می کند. زیرا، عقد در صورتی باطل است که یکی از شروط انعقاد عقد در آن نباشد. و شروط انعقاد عقد را در ماده ۵۰۲ چنین بیان میکند: «۱- شرط انعقاد عقد عبارت است از وجود عاقدین، الفاظ مخصوص عقد و موضوعی که عقد برآن وارد میگردد. » اما رضایت در قانون مدنی افغانستان از شروط انعقاد معامله دانسته نشده بلکه در ماده ۵۰۵ به عنوان شرط صحت آمده است که در صورت نبودن شرط صحت عقد باطل نبوده بلکه فاسد است و در صورت آمدن رضایت بعدی عقد صحیح پنداشته می شود. در مجله الاحکام ماده ای وجود ندارد که بر این موضوع تصریح نماید. بنظر می رسد که در این مورد حقوق افغانستان از حقوق فرانسه گرفته شده است. زیرا در حقوق فرانسه گاهی از رضایت با کلمه اراده یاد شده است و تفکیکی از قصد و رضا نشده است و در بند ۱ ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی فرانسه فقط از رضایت نام برده شده است و به عنوان یکی از شرایط اساسی یاد شده است.^[۲۳]
پس قصد یعنی اراده ایجاد ماهیت حقوقی که در مرحله اجرای تصمیم ظاهر می گردد. معنی کردن قصد انشاء به اعلام اراده صحیح نیست. زیرا معامله کننده هنگامیکه معامله می کند، صرفاً اعلام و اخبار را اراده نمی کند بلکه با اراده خود، موجود حقوقی می سازد. پس عقد در (معنای مصدری خود) عبارت از خلق یک ماهیت حقوقی، نه اعلام اراده. اعلام از نوع اخبار است ولی قصد انشاء جنبه ایجادی دارد. برای تحقق یک عمل حقوقی دو طرفه، یعنی معامله، تنها اراده انشائی یکی از دو طرف کافی نیست، بلکه لازم است اراده هر دو طرف در ایجاد عقد همکاری داشته باشد. یعنی آنچه را یکی از دو طرف انشای آنرا قصد می کند، طرف دیگر نیز انشای همان را قصد کند، و الا معامله بوجود نخواهد آمد.^[۲۴]
گفتار دوم- رضا
الف- تعریف رضا
رضا در لغت به معنی موافقت و اختیار است. و همچنان آن را به معنی سرور قلب در مقابل سخط و کراهت، طیب نفس و اختیار به کار می برند.
و در اصطلاح رضا را چنین تعریف نموده اند: اشتیاقی که در نتیجه تصدیق مفید بودن عقد در ذهن پیدا می شود و نفس را به سوی انشای مفاد آن می کشاند «رضا» نامیده می شود.^[۲۵]
و همچنان رضا در اصطلاح در معانی ذیل به کار رفته است: ۱- میل قلب است بطرف یک عمل حقوقی که سابقاً انجام شده یا الآن انجام می شود یا بعداً واقع خواهد شد.
رضا هم به زمان گذشته هم به زمان حال و هم به زمان آینده تعلق می گیرد برخلاف قصد انشاء که فقط به زمان حاضر تعلق می گیرد به همین جهت ماهیت قصد انشاء با ماهیت رضا فرض حقیقی دارد. اما انتقادی در این مورد شده است که گفته می شود، قصد انشاء عبارت از «اعلام رضا به منظور ترتیب اثر دادن به آن از تاریخ اعلام» و این در حقیقت یک قسم از رضا است که فقط تعلق به زمان حاضر پیدا می کند و از حیث ذات با رضا فرق ندارد و فقط از حیث عوارض و خصوصیات ، قسمی از رضا را تشکیل می دهد.