* صفتش حضرت ظل اللهی، ناصر دین خدا، روحی ارواح فدا. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۵)
* لندن و پاریس بر انگشت مبارک به جولان، تخت بر تخت به ایوان، مطبّق فزون گشته ز کیوان. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۵)
* پارسال ریاستت چهل باشد، دشمن از روی تو خجل باشد. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۵)
* والسلام، ای رئیس خوشدیدار، شد تمام، گل سخن گفتن وزیر مختار. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۶)
۲-۱- جناس: هرچند این صنعت از نظر بسامد تکرار از درصد بالایی برخوردار نیست، اما در هر کجای متن که استفاده شده، نقش مؤثری در موسیقی آن داشته است. برای مثال:
* بساط تخته نرد ریخته شد، تاس ریختند، شش و بش آمد. (جناس لاحق)
*روزگار ایران را تباه و سیاه می بینم. (جناس لاحق)
* پدرم به جرم اختلاس تبعید بود با اهل بیت به کاشان، کاش مادر نمیزادم. (جناس زائد)
* حقیقتاً ما تمدنی کهن داریم یا کهنه. (جناس مذیّل)
* ببندد به صفا عقد مودت، بگشاید ز وفا باب تجارت. (جناس لاحق)
* مصدرپُست های پَست. (جناس ناقص)
* اقبال قبله عالم. (جناس شبه اشتقاق)
* واشنگتن شهر سور و نور و سرور.
بین سور و نور، جناس لاحق و بین سور و سرور جناس زائد وجود دارد.
-
- استفاده از آرایهی تشبیه:
این آرایۀ ادبی ۲۲ بار در کل فیلمنامه به صورتهای «تشبیه بلیغ»، «تشبیه مفصل»، «تشبیه مرکب» و «تشبیه مرسل» به کار رفته است. در زیر برای هریک از انواع تشبیه یاد شده نمونه هایی ذکر میکنیم.
تشبیه بلیغ: این نوع تشبیه اغلب به صورت ترکیب اضافی در متن دیده میشود.
* چشم حسود بترکد، چون سپندی که در افتد به تشت عرش. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۶)
* باران رحمت از دولتی سر قبلۀ عالم است و سیل و زلزله از معصیت مردم. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۴۹)
* شد تمام، گل سخن گفتن وزیر مختار. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۶)
تشبیه مفصل: تشبیهی که در آن وجه شبه و ادات تشبیه ذکر میشود و ذهن خواننده برای یافتن آن تلاشی متحمل نمیشود.
* سفیری به طرف آمریکا برود چون صبا، فرحافزا. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۵)
*قدحقدح چشمهای تازه از حدقه درآمده، تپان مثل ماهی لیز. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۴۹)
* آدما اعیون با کلای لگنی و قبای جلوراست، سنگین و رنگین عینهو آقازادهها. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۴۰)
تشبیه مرسل: تشبیهی که در آن علاوه بر طرفین تشبیه، وجه شبه نیز ذکر گردد.
* گویی تأسیس سفارتخانۀ شاه ایران در واشنگتن، حکم عروسی مجدد را داشت برای مستر پرزیدنت. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۳۶)
*چه شبیهه چشمهای تو به چشمهای دخترم، مهرالنساء. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۴۸)
تشبیه مرکب:
* مثل عقاب که دانه برچیند و لاشه بگیرد، همه را خوردهاند. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۵۹)
* به دوستی وارد میشوند و مثل خنّاس در دلها، وسواس میکنند. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۵۹)
* شمشیر اخته در غلاف داماد سربلندی است. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۶۲)
* سرخپوستی بر اسب سفید، مثل خون نشسته به برف ظاهر شد. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۵۸)
-
- استفاده از آرایۀ استعاره و تشخیص:
صنعت استعاره در فیلمنامۀ مورد نظر به شکلهای زیر مورد استفاده قرار گرفته است:
استعارۀ مصرحه:
* همۀ عالم فدای یک تار موی قبله عالم. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۴۸)
قبلۀ عالم استعاره از شاه است.
* عاقبت بخت حاجی وا شد، به یُمن این ابوالهول مسی. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۵۸)
استعاره از سرخپوست.
*این قوّۀ آکله و مرض جذام اینها، در هرجا برسد همین حالت را دارد. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۵۹)
قوّۀ آکله و مرض جذام استعاره از کشته شدن فراوان بومیان آمریکایی توسط دولت آمریکا است.
استعارۀ مکنیه:
* در و دیوار و اثاث خانه شاهدند، و به حمدالله تا این ساعت حاجی سلامت عقل دارد. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۵۶)
* مرض بیداد میکند. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۴۹)
* سالک بر پیشانی همه مهر نکبت زده. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۴۹)
* تو رفتی علم بیاموزی، حیاتم فروختی. (مجموعه آثار علی حاتمی:۷۶۱)
علاوه بر موارد یاد شده، نمونه های دیگری از صنایع لفظی و معنوی نظیر «تضاد» و «متناقضنما» در متن فیلمنامه دیده میشود؛ هرچند این صنایع از بسامد تکرار اندکی برخوردارند، اما در نوع خود ستودنی هستند و ذکر نکردن آنها باعث میشود در بیان توانمندیهای نویسندۀ هنرمند، حق مطلب ادا نشود. نمونههایی از کلمات متضاد که به نحوی هنرمندانه در جمله نشسته اند:
* هرچه آمریکائیها سخت مصرّند ما راحت زائیده شویم که بمیریم به ذلّت.
راحت و ذلت- سخت و راحت- زائیده شدن و مردن.
