مقدمه
اگر پژوهش دقیق و علمی صورت بگیرد، شاید اساسی ترین عامل شقاوت و سعادت انسان در جامعهی بشری اعم از اینکه در جامعهی سنتی یا جامعهی مدرن و پیشرفته زندگی می کند ـ در یک جمله خلاصه میشود ـ دوری و نزدیکی فاصلهی شناخت از دنیای پیرامونی و ماورای خود می باشد.
دعا عامل حذف این فاصلهها است، زیرا در طول تاریخ تمام انسانها و پیروان ادیان الهی به نحوی به دعا احتیاج داشتهاند، دعا پیوندی میان انسان محتاج و نیازمند مطلقْ با خدای دانا و بینیاز مطلقْ میباشد، خدایی که همواره با نیازمندانی که به سوی او دست نیاز برمیدارند، بامهربانی و عطوفت وبخشندگی برخورد میکند.
خدایی که به کرامت ،فضل ،احسان ،مغفرت ،چشم پوشی ،محبت وانس گرفتن با بندگان موصوف است. یکی از راه های ارتباط وانس بندگان با خود را مسئلهی دعا مطرح نموده است. در واقع دعا قویترین و بزرگترین عامل قرب بنده به خداوند میباشد و نیز یک برنامهی عمومی، برای همهی کسانی است که میخواهند با خدا ارتباط داشته باشند، از این راه نهایت پیوستگی، قرب و ارتباط و محبت انسان با معبودش تجسم می شود.
دعا روی آوردن به درگاه اوست که از همه به انسان نزدیکتر، آگاهتر و مهربانتر است. اعتراف به بندگی خدا و اظهار خشوع و خضوع و فروتنی به پیشگاه اوست. برقرار کردن پیوند بندگی میان انسان و خدا است آنگاه که انسان از او غافل و دور گردیده است. وسیله ای برای رسیدن به درجات عالی معرفت و عطایای بزرگ الهی است. ارتباطی خاص با خداوند متعال که بنده خدا را با خود مییابد و به او دلگرم میشود، امید به رفع مشکلات و گرفتاریهایش و بر آمدن نیازهایش و تداوم حیات و زندگیش را در گرو دوستی و معرفت او میداند. دعا پیوند محکمی بین بنده و مولایش برقرار میکند که بنده خود را موظف به حفظ حرمت مولایش بداند و خدا در مقابل خواستههای بندهاش با لطف و کرم با او برخورد میکند و او را به خود نزدیکتر میداند. برترین عبادتها دعا کردن است. وسیلهای بهتر از آن برای تقرب به سوی حق نیست.
دعا از ضمیر دل و فطرت انسان سرچشمه میگیرد و تنها مختص به مسلمانان نیست، اگر در نظر گرفته شود که انسان در کشتی و در وسط دریا باشد ناگاه بادهای هولناک و طوفانی بورزد و امواج دریا به خروش آیند و انسان یقین کند تا چند لحظه دیگر کشتی متلاشی شده و غرق خواهد شد و از دست ملوان کشتی و غیره هیچکاری ساخته نیست ،آیا انسان ساکت مینشیند؟ در این هنگام انسان روی به چه کسی میآورد؟ از عمق دل ندای فطرت را سر میدهد و تنها خدا را میخواند گویی که از هیچکس کاری ساخته نیست و ندایی از درون میشنود که فقط خداست که او را نجات می دهد، اگر خداوند را هم قبول نداشته باشد فطرت او به خروش میآید و قدرتی فراتر از همه قدرتها از جان و دل احساس میکند که همین حس خداخویی است، پس تنها از او نجات خود را میطلبد پس میتوان گفت دعا رابطهای است خوش بینانه و سرشار از امید که از عمق جان و فطرت سرچشمه میگیرد و بر زبان بنده جاری میشود و خالصانه روبهسوی خداوند سمیع علیم میآورد به طور قطع مردمی که دعا و نیایش را فراموش کنند با عکس العملهای نامطلوب روانی و اجتماعی مواجه خواهند شد، فقدان دعا در میان ملتی، برابر با سقوط آن ملت است، اجتماعی که احتیاج به نیایش را در خود کشته است، بدون شک از فساد و زوال مصون نخواهد بود، از خیلی موفقیتها و کامیابیها محروم خواهد شد. دعا یک نوع خودآگاهی و بیداری دل و اندیشه و پیوند ملتی به مبدأ همهی نیکیها و خوبیها است. باید از این عامل سازنده و تجلی بخش، بالاترین و بیشترین بهرهبرداری را نمود و با تمام ابعاد، زوایا، آثار ارزنده دعا آشنا شد. انسان باید قطرهی ناچیزش را به اقیانوس بی پایان پیوند زده و با آن مبدأ بزرگ قدرت لم یزل اتصال معنوی یابد.
تعریف وتبیین موضوع
فرهنگ عامیانهی ما روح اصلی دعا را بازگو نمیکند، در نظر بسیاری از افراد، دعا کردن به معنای خواستن حل مشکلات دنیایی و رفع تلخیها و رنجهای زندگی است. گویی نقش اصلی دعا رفع کاستیهای مادی و تأمین خواستههای دنیوی است. در نظر این عده دعا گریزگاه کاهلانی است که برای جبران خامیها و سستیهای خود به خدا رو میآورند. کسانی که چنان استنباطی از دعا دارند، همینگونه هم آن را به کار میگیرند. نکتهی مهم این است که دریابیم چنین دعاهایی به هیچوجه آن دعایی نیست که روح عبادت است. دعا به معنای اینکه شخص یکپارچه نیاز شود به تعبیر دیگر، دعاکردن، عین نیاز دعاگوست، نه اینکه دعا برای رفع نیاز باشد. زمانی که فرد یکپارچه تبدیل به فریاد و تمنا گردید، دیگر به خاطر چیزی اظهار اشتیاق نمیکند، بلکه همه ی نیاز او همان اظهار اشتیاق است. در اینجا دعا به خاطر چیز دیگری نیست، خود هدف است، نه وسیله. کسانی که برای رفع نیازهای مادی و تلخیها، ناکامیهای زندگی و شفا یافتن بیمارو چیزهایی از این قبیل دعا میکنند، دعا را وسیله قرار میدهند، یعنی به آن طریقت میدهند و میخواهند از طریق آن به چیزهایی برسند. در حالی که ما وقتی در برخی از دعاهای پیشوایان دین و عارفان بزرگ نظر میکنیم، در مییابیم که در نظر آنها دعا خود هدف و عین مطلوب است. نه آنکه بخواهند از طریق آن به مطلوب دیگری برسند. اینکه ما در دعا کردن سرد و بیذوقیم و حلاوتی در آن نمییابیم، علتش در آن است که ما گوشی که صدای الهی را بشنود پیدا نکردهایم.
موضوع مقاله پیرامون محور دعا میچرخد، و هم چنین پیرامون آثار تربیتی دعا بحث شده است که این آثار از دیدگاه آیات و روایات بررسی شده است.
کسانی که حقیقت روح و آثار تربیتی و روانی دعا را نشناختهاند، از دعا غفلت می کنندو حتی گاهی ایرادهای گوناگونی به مسأله ی دعا گرفتهاند که این اشکالات ناشی از عدم درک صحیح دعا است.
در این پایاننامه سعی بر آن شده است با بهره گرفتن از کتب متعدد پیرامون آثار تربیتی دعا خلاصهای از بهترین مطالب جمع آوری شود تا خواننده در اسرع وقت به بهترین مطالب دست پیدا کند بنابراین به تعریف تربیت، آداب دعا و آثار آن پرداخته شده است.
اهمیت و ضرورت
ضرورت بحث در این است که دعا و ارتباط با خدا مسئلهای بسیار مهم می باشد و یکی از مهمترین راههای قرب و نزدیکی به خدا است که اگر درجامعه این ارتباط قوی، و به نحو اکمل و احسن باشد نه تنها مشکلات فردی بلکه مشکلات اجتماعی و بسیاری از مسائل سخت و پیچیده که لاینحل به نظر میرسد به آسانی حل خواهدشد. انگیزه و اهمیت انتخاب موضوع این بود که شرایط، آداب و مسائل و مباحث پیرامون دعا بررسی شود. تا با به کار بستن آن به تقویت اراده و برطرف کردن همهی ناراحتیها، غمها، اجابت دعاها به خداوند نزدیک شده و در این صورت است که یک جامعهی آباد و امیدوار خواهیم داشت چراکه دعا چراغ امید را در دل انسان روشن می سازد.
اهداف و فواید
انسان موجودی است که برای رسیدن به سعادت و خوشبختی نیازمند است که با جایگاه و موقعیت خود در این عرصه آشنا شود و زمینه خوشبختی خویش را فراهم نماید و بر همین اساس و برای رفع این نیاز باید: اول مفهوم دعا، آثار دعا، آداب و شرایط دعا، زمان و مکان دعا، اهمیت دعا در آیات قرآن و احادیث مورد بررسی قرار گیرد تا با آشنا شدن با دعا به هدفهای کلی که همان ارتباط و قرب و نزدیکی به خدا است برسد و در سایهی این ارتباط بتواند خود را تربیت کند و به هدفهای جزئی از جمله اجابت دعاها، حل مشکلات زندگی درراستای دعااست دست پیدا کند.
پیشینه تحقیق
برای تدوین پیشینه موضوع مورد تحقیق به سه دسته از منابع قرآن و تفسیر، کتابهای روایی، کتابهایی که در مورد دعا بحث شده مراجعه شده است. با بررسیهای انجام شده پیرامون منابع این موضوع ابتدا قرآن و آیات مرتبط با موضوع دعا مورد بررسی قرار گرفت و آیات موجود در زمینهی آن استخراج گردید. خداوند متعال در آیات متعددی از جمله سورهی بقره آیهی ۱۸۶، سورهی غافر آیهی ۶۰ و … اشاراتی به اهمیت دعا دارد. لازم به ذکر است که از تفسیرالمیزان علامه طباطبایی، تفسیر نمونه آقای مکارم شیرازی وبسیاری دیگر ازتفاسیر استفاده شده است.
در مرحله دوم به کتابهای روایی نیز مراجعه شده است.
-
- اصول کافی (مرحوم کلینی)، ۲- بحارالانوار(علامه مجلسی) ۳- نهج البلاغه
که در همهی این کتب روایی درباره ی مسائل و ویژگیها، آثار و شرایط دعا احادیثی بیان شده است.
در مرحله سوم به کتابهای مختلف که در مورد دعا به بحث پرداختهاند مراجعه شده است.
برای نمونه:
(۱) پرورش در پرتو نیایش از حسنعلی نوریها: که در این کتاب نویسنده به آثار دعا پرداخته و سعی کرده که با شناساندن مفهوم واقعی دعا فرد را به آن پرورشی که در سایهی نیایش و دعا میباشد آشنا کند. بعضی از مطالب کتاب فوق را میتوان با مطالبی دیگر تکمیل کرد شاید بتوان گفت مطالب فوق مکمل کتاب آقای حسنعلی نوریها است.
(۲) نقش دعا در زندگی اجتماعی از دکتر عبداللّه امیدی فرد: که در این کتاب نویسنده به همهی مباحث پیرامون دعا از جمله: زمان، مکان، آداب و شبهات و سوالات پیرامون دعا پرداخته است و نقش دعا در زندگی اجتماعی انسان را مشخص کرده است و به مطالب دیگر پرداخته نشده است.البته قابل ذکر است که قسمت آخر این مباحث در این تحقیق بیان نشده است.
در مرحله چهارم از نشریاتی چون نشریه بیّنات، نشراندیشه و رفتار، نشریه ی حمایت و … استفاده شده است.
در مرحله آخر از پروژهها و مقالاتی در دانشگاههای مختلف استفاده شده است: مانند پروژه ی کارشناسی بررسی اثرات دعا در کاهش اضطراب از فاطمه یاریان .
سؤالات
الف) دعا چیست؟
مفهوم دعا از جهت لغت و اصطلاح چیست؟
آداب و شرایط دعا چه می باشد؟
آثار تربیتی دعا چیست؟
زمان و مکان دعا چه تاثیری در اجابت دعا دارد؟
ب) صلوات برمحّمد و آله محّمد برای شروع دعا وارد شده یا ختم دعا؟
تلاوت قرآن ارزش بیشتری دارد؟یا دعا به درگاه الهی؟
فرضیه
به نظر می رسد بین عبد و معبود در قالب دعا رابطه و پیوند دوسویه وجود دارد.
روش تحقیق
این تحقیق ازلحاظ موضوع دینی و از نظر ماهیت چون با جمع آوری مطالب از کتب متعدد تدوین شده توصیفی وکتابخانهای است و از آنجا که به موضوع خاصی پرداخته موردی می باشد.
ساختار و محدوده تحقیق
این تحقیق علاوه بر کلیات شامل چهار فصل می باشد که عبارت است از:
فصل اوّل: مفهوم دعا و اهمیت آن از دیدگاه قرآن و روایات
فصل دوّم: آداب و شرایط دعا
فصل سوّم: تربیت در دعاهای ائمه(علیهمالسلام)
فصل چهارم: آثار تربیتی دعا
به علت این که واژهی تربیت و بحثهای پیرامون آن به طور کامل بحث زیادی را میطلبد بر خود لازم دیدیم بحث کوتاهی پیرامون آن داشته باشیم تا به دنبال آن آثار تربیتی دعا شناخته شود و برای این منظور به بررسی کامل مفهوم دعا از جمله اهمیت دعا در قرآن و روایات، آداب و شرایط آن پرداخته شدو سپس تربیت مورد بررسی قرار گرفت، تا ما را به هدفمان که همان آثار تربیتی دعا است سوق دهد.
کلید واژه
آثار: نشانهها، جمع اثر.
تربیت: پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن.
دعا: دعا آن است که کسی را با صدا و کلام خود متوجه کنیم، به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهی مطلق خواندن آن منظور است.
جملههای مأثور از پیامبران و امام در اوقات معین برای طلب آمرزش و برآورده شدن حاجات، نیایش کردن، درخواست حاجت از خدا و …..
کلماتی است که در مقام استغاثه از خداوند و طلب آمرزش و یا درخواست خیر و برکت و برآورده شدن حاجت بخوانند.جمع آن ادعیه است.
محدودیت و مشکلات
موانع و سختیهای زیادی در طی نوشتن این پایاننامه بود از جمله: کتابخانههای غنّی موجود در سطح شهر در زمینهی مذهبی ما را آنچنان کمک نکردند، نبودِ پایاننامه و مقالاتی در این رابطه و … که به حمد الهی با همه ی سختیها کنار آمده و توانستیم این مطالب را گردآوری کنیم.
فصل اول:
