بطور کلی، مبانی آزادی اطلاعات تقارب نزدیکی با«شهروندمداری» دارد. یعنی فردی که در یک جامعه‌ی دموکراتیک زندگی می‌کند. منظور از شهروند بودن در یک جامعه‌ی دموکراتیک این که فرد حق داشته باشد پیرامون سیاستهای کشور، قوانین و سایر اطلاعاتی که ممکن است بر روی زندگی وی، مستقیم یا غیرمستقیم، تأثیرگذار باشد، بداند. شاید بتوان گفت که مهم ترین مبنای حق دسترسی به اطلاعات عمومی،«پاسخگویی» مقامات دولتی است. در اداره امور کشور مشارکت شهروندان، نه تنها موجد مشروعیت بخشیدن به افعال حکومتی است، بلکه بسیاری از مشکلات و معضلات کشور نیز تنها با کمک و مساعدت همه جانبه‌ی مردم مرتفع می‌گردد.
در عین حال نیک دانسته شده اشتباهات حکومتها در فضای پنهان کاری رخ می‌دهند و تداوم می‌یابند. از همین رو به اعتقاد برخی صاحب­نظران، بهترین راه پیشگیری از اشتباهات و کاستن از دامنهی آنها این است که سیاستها و سیاستگذاریها در برابر دیدگان عمومی قرار بگیرند. در واقع هنگامی می‌توان از یک حکومت انتظار داشت که در رفتارهای خود خردورزی پیشه کند و به مشورت با شهروندان بپردازد که بتوان به حسابرسی اَعمال آن پرداخت و آن را واداشت که درباره رفتار خود به مردم توضیح دهد. ^[۸۰]
مبانی متعددی را می‌توان برای آزادی اطلاعات بر شمرد برخی هفت مورد را در زمره‌ی آزادی اطلاعات ذکر کرده اند:

مشارکت مردمی و نظارت مستمر،
مبارزه با فساد،
تعلق اطلاعات به مردم،
پاسخگویی،
حق تعیین سرنوشت و
تولید علم. ^[۸۱]
در ادامه به برخی از مبانی آزادی اطلاعات اشاره می‌شود، همچنین در انتهای این گفتار، مبانی فقهی آزادی اطلاعات هم بحث خواهد شد.

۲-۴-۱- مبنای سیاسی و حق تعیین سرنوشت

مهم ترین مبنایی که می‌توان برای آزادی اطلاعات ذکر نمود، مبنای مربوط به«قرارداد اجتماعی» است. مفهوم«قرارداد اجتماعی» صرف نظر از برداشتهای گوناگون از آن، بر یک فرضیه یا شرط اولیه و واحد استوار است: خواست و اراده انسانها جهت پایان بخشیدن به ناامنی و منازعات میان خود که«وضع طبیعی» نامیده می‌شود. تشکیل جامعه‌ی سیاسی، جامعه‌ی مدنی و دولت، پاسخی است که انسانها برای خروج از این اوضاع نابسامان یافته اند. ^[۸۲]
کانت نیز با الهام گرفتن از افکار حاکم زمان خود، قرارداد اجتماعی را اساس دولت و جامعه دانست:«عملی که با آن مردم، خود به صورت دولت در می­آیند، یا بهتر بگوئیم صورت عقلانی عملی که مبیّن مشروعیت آن است، قرارداد اولیه ایی است که با آن، همه و تک­تک افراد آزادی بیرونی خود را فرو می‌نهند تا سرانجام آن را در مقام یک جمهوری باز پس گیرند». ^[۸۳]
اصل بنیادین غایت بودن انسان که روی دیگر سکه‌ی قانون جهان شمولی کانتی است، ثمره ایی به نام اصل استقلال فردی را به دنبال خواهد داشت. اصل استقلال فردی در ساحت حقوق بشر معاصر منطقاً حق تعیین سرنوشت فردی را به دنبال خواهد داشت. ^[۸۴]
آزادی اطلاعات جایگاهی مهم نیز در ارتباط با تحقق کامل حق مشارکت در تعیین سرنوشت دارد. آزادی اطلاعات و حق دسترسی به اسناد و اطلاعات دولتی، یکی از آثار و توابع حق تعیین سرنوشت است، تحقق کامل حق تعیین سرنوشت نیز بدون تضمین حق دسترسی به اسناد واطلاعات دولتی، متزلزل خواهد شد.
گفته شده است که به حکم قانون طبیعی، هیچ کس نمی‌تواند به دیگری ولایت و سلطه خودسرانه بر خود را بدهد. ^[۸۵] حتی در جوامعی که حکومت دموکراسی وجود ندارد، لازم است که مردم بر عملکرد حکومت نظارت داشته باشند. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در مقدمه آمده است که«هدف از حکومت، رشد دادن انسان در حرکت به سوی نظام الهی است«وَ إلی الله المصیر» تا زمینه‌ی بروز و شکوفایی انسانها به منظور تجلی ابعاد خداگونگی انسان فراهم آید«وَ تخلقوا بأخلاق الله» و این جز در گروی مشارکت فعال و گسترده تمامی عناصر اجتماع در روند تحول جامعه نمی‌تواند باشد. با توجه به این جهت، قانون اساسی زمینه‌ی چنین مشارکتی را در تمام مراحل تصمیم گیریهای سیاسی و سرنوشت ساز برای همه افراد اجتماع فراهم می‌سازد تا در مسیر تکامل انسان هر فردی خود دست اندرکار و مسئول رشد و ارتقاء و رهبری گردد که این همان تحقق حکومت مستضعفین در زمین خواهد بود».
ریشه‌های حق مشارکت مردم در تعیین سرنوشت را در اسلام نیز می‌توان مشاهده کرد و در این راستا به مباحثی همچون شورا (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَینَهُمْ ﴾^[۸۶] و همچنین ﴿… وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ﴾^[۸۷]، بحث بیعت و طرق نظارت عمومی همچون حق النصیحه، دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر می‌توان استناد کرد. ^[۸۸] بحث امر به معروف و نهی از منکر در اصل هشتم قانون اساسی مورد اشاره واقع شده است:«در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ایی است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت» با این حساب، در حالی که قانون اساسی امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه مردم نسبت به دولت می‌داند، لازمه‌ی آن که آگاهی مردم است نیز باید فراهم باشد. و بدون شک، یکی از مهمترین ابزارها برای این آگاهی، حق دسترسی مردم به اطلاعات و اسنادی است که دولت نزد خود نگهداری می‌کند. در حقوق بین الملل نیز حق مشارکت شهروندان در امور سیاسی تضمین شده است. به عنوان مثال، طبق ماده ۲۵ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی،«هر انسان عضو اجتماع حق و امکان خواهد داشت بدون (در نظر گرفتن)هیچ یک از تبعیضات مذکور در ماده ۲ و بدون محدودیتهای غیرمعقول: الف- در اداره امور عمومی بالمباشره یا به واسطه‌ی نمایندگانی که آزادانه انتخاب شوند، شرکت نماید. ب- در انتخابات ادواری که از روی صحت به آرای عمومی مساوی و مخفی انجام شود و تضمین کننده بیان آزادانه اراده‌ی انتخاب کنندگان باشد رأی بدهد و انتخاب شود. ج- با حق مساوی طبق شرایط کلی بتواند به مشاغل عمومی کشور خود نایل شود».
لذا باید تأکید کرد که مردم در صورتی می‌توانند افرادی لایق و شایسته را به عنوان نماینده مجلس یا رئیس جمهور انتخاب کنند که از آن چه در مجالس قانون گذاری می‌گذرد، اطلاع داشته باشند. به عبارت دیگر، تنها با آزادی اطلاعات و حق دسترسی مردم به اطلاعات عمومی است که رابطه‌ی مردم با نمایندگان منتخب خود به زمان کوتاه دوره انتخابات محدود نخواهد شد و مردم همواره می‌توانند در کار آنها نظارت کنند. مطبوعات و رسانه‌ها نیز انتقال دهنده‌ی اطلاعات و فعالیت دست­اندرکاران اداره جامعه اند. بدیهی است چنانچه مطبوعات و رسانه‌ها نتوانند در انجام دادن وظایف رسانه ایی خود به نحو شایسته‌ای عمل نمایند، معضلات و مشکلاتی ایجاد خواهند کرد. بنابراین حکومت باید به مردم پاسخگو باشد و مردم نیز حق نظارت بر اَعمال حاکمان خود را دارند. یکی از طرق مهم نظارت بر اَعمال و کردار نهادها و مقامات عمومی همین دسترسی به اطلاعات موجود در دستگاه‌های دولتی است.

۲-۴-۲- حاکمیت مردم

همانطور که در ارتباط با حق تعیین سرنوشت بیان کردیم، اصولاً حاکمیت از آن مردم است، و جز برخی از حکومتها که سران آنها بر این باورند که مشروعیتشان از عالم غیب به دست آمده است، در سایر نظامهای حاکمیتی، زمامداری، امری زمینی و برخاسته از آراء مردم است. به نظر برخی اندیشمندان، از منظر حقوق بشر معاصر، حتی پشتوانه اعتبار قوانین نیز، دموکراتیک بودن نظام حکومتی است. حکومتهای غیرانتخابی از منظر حقوق بشری، واجد هیچ گونه مبنا و اساس مشروعیت بخش اخلاقی نیستند، چه این که بنیادی­ترین حق انسانی، پس از حق حیات که همانا حق تعیین سرنوشت را نادیده گرفته اند. ^[۸۹]
«در واقع دستگاه حکومتی به ماشینی سیاسی شبیه است، ماشین سیاسی به خودی خود کار نمی‌کند، بلکه همچنان که به دست مردم ساخته شده، به دست همان مردم هم باید به کار بیفتد، این مردم هیچ لازم نیست متخصص باشند. به کار انداختن ماشین حکومت حتی از دست مردم عادی نیز ساخته است لازمه کارکرد این ماشین رضایت ساده‌ی مردم نیست، بلکه مشارکت عملی آنهاست و شکل و ساختمان ماشین باید با ظرفیت و خصال مردمی که در دسترس هستند بوجود آید…» ^[۹۰]
با توجه به این«تعلق داشتن حکومت به مردم» باید بیان داشت که اطلاعات نیز ابزارهای کاری حکومتی است که آن هم به مردم متعلق است. متأسفانه بسیاری از دولتهای اقتدارطلب، اطلاعات عمومی را به عنوان اموال متعلق به خود تلقی می‌کنند و نه چیزی که به نمایندگی از مردم، حفاظت آنها را عهده دار شده اند. ^[۹۱] بنابراین آزادی اطلاعات، منجر به نوعی پاسخگویی عمومی با هدف اثبات حاکمیت مردم می‌شود. همچنین اصولاً داوری در مورد اعمال و کارکردهای دولت و مقامات دولتی، از طریق و مجرای اطلاعات گذر می‌کند. ^[۹۲]

۲-۴-۳-پاسخگویی مقامات عمومی

حق دسترسی مردم به اطلاعات موجود در دستگاه‌های حکومتی مقدمه‌ی پاسخگویی حکومت و مسئول شناسی است. پاسخگویی دو گونه است: فعال و انفعالی. پاسخگویی فعال یعنی این که مقامات و مدیران دولتی رأساً به گزارش عملکرد خود بپردازند و اهداف، مأموریتها، سیاستها، برنامه‌ها و اقدامات خود را برای مردم توضیح دهند و کم و کیف موفقیتها و ناکامی‌های خود را تشریح و تبیین کند. همچنین، پاسخگویی انفعالی یعنی این که مقامات و مدیران دولتی به پرسشهایی که از آنها پرسیده می‌شود، پاسخ دهند. ^[۹۳]
بنابراین، حق بر دانستن به نحو لاینفکی با پاسخگویی، یعین هدف اصلی تمام نظامهای دموکراتیک پیوند خورده است. علاوه بر این، آزادی اطلاعات کمک می‌کند که در صورت بروز اشتباهات و خطاها و وقوع جرایم در مؤسسات عمومی، شناسایی مسئول واقعی با سرعت و سهولت انجام شود.

۲-۴-۴-اصل شفافیت

۱- مهم‌ترین و عقلایی‌ترین دلیل برای شفافیت آن است که مشارکت فعال شهروندان را در امور سیاسی و اجتماع تقویت می‌کند. شفافیت، یکی از شروط اساسی برای جهت‌گیری اراده اشخاص است که این اراده، برای ایجاد جامعه‌ی مردم سالار نقش حیاتی دارد. این مبنای شفافیت بر نظریه‌های دموکراسی مشورتی تکیه داردکه معتقدند شفافیت باید شامل طیف وسیعی از ساز و کارهایی باشد که مشارکت شهروندان در سیاست‌گذاری‌ها از طریق دسترسی موثر به روندها و برآیندهای سیاست‌گذاری و اظهار نظر در آن‌ها را ممکن می‌سازد. ^[۹۴]
شفافیت به عنوان یکی از عناصر حکمرانی خوب. از آن رو اهمیت دارد که جلب اعتماد عمومی به نظام حاکم، بدون وجود آن» امکان‌پذیر نیست. در واقع، ‌وجود شفافیت شرط لازم برای کسب اعتماد عمومی نسبت به دستگاه حاکم و شیوه اداره‌ی کشور است.
در همین ارتباط، کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد طی قطعانه‌ای ویژگی‌های اساسی یک حکمرانی خوب را شفافیت، مسئولیت، پاسخگویی مشارکت، حاکمیت قانون و انعطاف پذیری می‌داند. ^[۹۵]
لذا، شفافیت به عنوان یکی از عناصر اساسی حکمرانی خوب، حضور مردم را در توسعه و اجرای نظم عمومی تشویق می‌کند. برای این که مردم فعال‌تر در حکمرانی و اداره کشور شرکت کنند، باید به اطلاعات با کیفیت بهتر و کمیت بیش‌تر دسترس پیدا کنند که این امر با توسل به ابزار شفافیت اسنادی میسر می‌شود. در حقیقت، شفافیت فعالیت‌های دولت یک وضعیت لاینفک از حکمرانی خوب و مشارکت فعال شهروندان است.
«شفافیت در مقابل پنهان و پنهانکاری به کار می‌رود. به عبارت ساده تر، هر چیزی که از دید عموم پنهان نباشد معنای شفافیت را می‌رساند. در این خصوص، امانوئل کانت، در عباراتی شفافیت را به عنوان آزمونی برای مشروعیت معرفی کرده است.«اعمالی که با حق دیگران ارتباط دارد، اگر اصل پایه‌ای شان اجازه در منظر عموم قرار گرفتن را ندهد، ضد حق و قانون است. شفافیت عامل موثری در تقابل با رشوه خواری، رانت خواری و فساد اداری است. یکی از مهم ترین راهکارهای مقابله با این معضلات، اهمیت دادن به آزادی اطلاعات است. از این رو انتشار اطلاعات درباره‌ی امور عمومی و مدیریت مسائل عمومی، از جمله اقدامات ضدفسادی است که اساس پیشگیری اجتماعی از فساد را تشکیل می‌دهد». ^[۹۶]
شفافیت اسنادی به معنای باز بودن حکومت است، زیرا بیشتر حکومتها ترجیح می‌دهند که امورشان را در خفا بگذارنند. حتی دولتهای دموکراتیک ترجیح می‌دهند که امورشان را در خفا بگذرانند. حتی دولتهای دموکراتیک ترجیح می‌دهند که بیش­تر اقدامات خود را دور از چشم جامعه انجام دهند و برای ا ین کار خود (پنهانکاری)همواره دلایل و توجیهاتی دارند.«بیش­تر دولتها به جای آن که خود را امانتدار و نگهداری کننده اطلاعات بدانند، خود را مالک اطلاعات رسمی فرض می‌کنند». ^[۹۷]
بنابراین، در تعریف شفافیت اسنادی می‌توان گفت: شفافیت اسنادی یعنی که تمام تصمیماتی که توسط نهادها و مؤسسه‌های عمومی ودولتی گرفته می‌شود، منطبق بر قوانین و مقررات صورت گرفته و تمامی اسناد اطلاعات مربوط به راحتی در دسترس شهروندان قرار گیرد؛ خواه آنهایی که از این اقدامات وتصمیمات مقامات و نهادهای دولتی متأثر می‌شوند و خواه آنهایی که به عنوان شهروند در جامعه مدنی متأثر از این تصمیمات نیستند.
با توجه به تعاریف فوق می‌توان به این نتیجه رسید که شفافیت خود هدف نیست، بلکه ابزار و وسیله‌ای است برای تحقق حکمرانی خوب که از این طریق مدیریت دولتی را پاسخگو نگه داشته و با نشر اطلاعات و عینی نمودن اقدامات باعث کاهش فساد در نظام خدمات عمومی می‌گردد. ^[۹۸]
اصولاً آزادی اطلاعات زمانی با عنصر شفافیت پیوند بیش­تری می‌خورد که از افراد و کارمندانی که به سمت شفافیت امور حرکت می‌کنند نیز حمایت گردد. به بیان بهتر، زمانی که قانون آزادی اطلاعات نهادها را مکلف به افشای اطلاعات می‌کند، سازوکار نظارتی ایجاب می کند که کارمند افشاگر تحت حمایت قرار گیرد. ^[۹۹]
بنابراین شفافیت، به عنوان بک ابزار قصد دارد روابط میان مقامات عمومی و عامه را توسعه دهد تا میان اطلاعات ایجاد شده توسط دولت و آن چه در اختیار شهروندان است توازُنی قوی برقرار نماید، تا این امر زمینه‌ای برای تحقق دموکراسی و مشارکت مردم در اداره‌ی امور کشور باشد.

۲-۴-۵ - مبانی اجتماعی

در سالهای اخیر از آزادی اطلاعات به عنوان وسیله ایی برای توانمندسازی یاد می‌شود، زیرا، اولاً برخورداری افراد جامعه از برخی حقوق شهروندی، ثانیاً، استیفای بسیاری از حقوق شهروندی و ثالثاً، حمایت و دفاع از برخی حقوق شهروندی منوط و وابسته به آزادی ا طلاعات است.
آزادی اطلاعات پیوند قوی با برخورداری از حق سلامت، حق محیط زیست سالم، حق آموزش و پرورش، حق کار و حق برابری دارد. شهروندان نمی‌توانند از این حقوق به نحو مناسب متمتع شوند و از حقوق مزبور حمایت کنند مگر آن که آزادی اطلاعات به رسمیت شناخته شود. به دیگر سخن، وجود آزادی اطلاعات، افراد جامعه را برای شناخت حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و حمایت از این حقوق توانمند می‌کند. معمولاً از اطلاعات به قدرت یاد می‌شود. هر فردی که اطلاعات داشته باشد قدرتمند و برعکس هر فردی که اطلاعات نداشته باشد ضعیف خواهد بود. آزادی اطلاعات در صدد است که به افراد جامعه چنان قدرت و توانی اعطا کند که هم خوب بشناسد (قدرت شناخت)، هم خوب تحلیل و بررسی کند (قدرت قضاوت)و هم خوب از حقوق و امتیازات خود دفاع و حمایت کنند (قدرت دفاع)از این رو، آزادی اطلاعات ازپیش شرطهای تحقق حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی است. ^[۱۰۰]

۲-۴-۶-مبنای اقتصادی

آزادی اطلاعات رابطه‌ی نزدیکی با توسعه، علی الخصوص توسعه‌ی اقتصادی دارد. شفافیت دخل و خرج مربوط به بودجه وحسابرسی آن به مردم وچگونگی صرف بودجه‌ی مربوط تنها با توسل به آزادی اطلاعات و ارائه اسناد و مخارجها ممکن خواهد بود.
در سالهای اخیر، مؤسسات مالی و اعتباری بین المللی نظیر بانک جهانی و صندوق بین ­المللی پول، یکی از پیش شرطهای اعطای کمکها و وام‌های بین ­المللی را پایبندی کشور متقاضی کمک یا وام به شفافیت و آزادی اطلاعات قرار داده اند. مبنای این نگرش آن است که در عمل بارها مشاهده شده است که برخی از کشورها، تسهیلات اخذ شده را در اموری غیر از آن چه باید، صرف کرده اند یا با ارائه اسناد وگزارشهای کذب که تشخیص صحت مطالب آنها نیز غالباً دشوار است، تسهیلات بین ­المللی را تلف کرده اند. به دیگر سخن، اثبات شده است که برخی از تسهیلات بین ­المللی منشأ فساد شده اند. ^[۱۰۱]
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان و نظریه­پردازان، حقوق سیاسی تأثیر قابل انکاری در رفع فقر و توسعه‌ی اقتصادی دارد. حتی وقتی که مردم بدون آزادیهای سیاسی و مدنی، دچار مشکلات اقتصادی می‌گردند، آنان از آزادیهای لازم در تعیین سرنوشت خویش محروم هستند و فرصت دخالت در تصمیم­گیریهای مهم مربوط به امور عمومی از آنان سلب شده است. ^[۱۰۲]
به همین دلیل«آمارتیا سن» بر این عقیده است که قحطی هرگز در نظامهای مردم سالار، چه در آنهایی که اقتصاد غنی دارند، مانند اروپا و آمریکای شمالی، چه در آنهایی که به طور نسبی فقیرند، مانند هند پس از استقلال رخ نداده است. ^[۱۰۳]
بنابراین باید گفت عدم توجه به آزادی اطلاعات یا ارائه اطلاعات نادرست می‌تواند خود منجر به برخی آشفتگی­های اقتصادی گردد.

۲-۴-۷-مبنای فرهنگی

همانطور که اشاره شد منظور از آزادی اطلاعات، حق دسترسی هر یک از شهروندان به اطلاعات موجود در مؤسسات عمومی است. پذیرش واقعیت متعلق بودن اطلاعات به مردم و نه عدم تعلق آن به نهادهای دولتی منجر به پدیداری نتایج مهمی می‌گردد. یکی از این نتایج حائز اهمیت، افزایش آگاهی‌ها و تضمین بیان آزاد است. چه اگر مقام عمومی بر مبنای قانون ملزم به ارائه اطلاعات نباشد، ممکن است به لحاظ بیان مطالب نیز دچار تحدیدها و حتی تهدیدها نیز گردد. به عبارت دیگر، پیش شرط آزادی بیان و گفتار، تضمین آزادی اطلاعات است که از ورای آن چراغ مباحثات عمومی و نظرخواهی جمعی خاموش نگردد و شهروند را در امور عمومی و مباحثات و مجادلات مربوط به گستره‌ی همگانی، شرکت و دخالت نماید. ^[۱۰۴]
اهمیت آزادی اطلاعات از نظر تولید علم از آن روست که بسیاری از پژوهش‌های علمی و غنی و ادبی و هنری در برخی جوامع همانند جامعه ما در دستگاه­ها و موسسات دولتی انجام می‌شود. داده‌های ارزشمند و متنوع غالباً با بهره گرفتن از کمک‌های مستقیم یا غیرمستقیم دولت ودر قالب قراردادهای پژوهشی با دولت تولید می‌شوند. در کشور ما نیز دانشگاه­ها، مراکز و موسسات و آزمایشگاه‌های وابسته به دانشگاه‌ها یا وزارتخانه‌های صنایع و معادن، جهاد کشاورزی، بهداشت و درمان و آموزش پزشکی از جمله مهمترین موسسات عمومی کشور هستند که حجم انبوهی از داده ها، تحلیها و گزارشهای پژوهشی در آنها موجود است. ^[۱۰۵]
بنابراین از رهگذر قوانین آزادی اطلاعات و حق دسترسی، بر میزان ارتباطات مردم و حکومت افزوده می‌شود. بدین ترتیب حکومتها در می‌یابند که کدام یک از فعالیتشان بیش تر مورد توجه جامعه است و از این طریق می‌توانند در جهت­گیریهای خود، نگرش و خواست شهروندان را نیز در نظر بگیرند. این تعامل مبتنی بر آزادی، در بلندمدت، می‌تواند به تحولی فرهنگی در ساختار اداری بیانجامد. ^[۱۰۶]

با توجه به مقدار p-value بالای ۰٫۰۵ (۰٫۲۵۴) اختلاف معنی داری میان میانگین عملکرد سطوح مختلف تحصیلی وجود ندارد.
۵-۱- مقدمه
در سازمانهای گسترده و پیچیده که به سرعت می کوشند تا خود را با دنیای متغیر و رقابتی امروزی سازگار نمایند و به هنگام شوند ، بهره وری از نیروهای شایسته امری حیاتی است .
با ظهور عصر اطلاعات و ارتقا ارزشمندی ارتباطات انسانی و همچنین بروز موقعیتهای استراتژیک سازمانی ، نظریه هوش هیجانی رشد چشمگیری یافته و از مباحث پر طرفدار سازمانی شده است.
هوش هیجانی ، اصطلاح فراگیری است که مجموعه گسترده ای از مهارتها و خصوصیات فردی را در بر گرفته و معمولاً به آن دسته از مهارتهای درون فردی و بین فردی اطلاق می شود که فراتر از حوزه مشخصی از پیشین ، چون هوش بهر و مهارتهای فنی یا حرفه ای است.هوش هیجانی بعنوان توانایی درک عواطف و نیازهای افراد در راهی که اهداف کوتاه مدت و بلندمدت سازمانی را تحقق می بخشد و رضایت افراد را حاصل می کند اهمیت بسیار دارد.هیجانات بر روی هر آنچه انجام می دهیم ، تاثیر داشته و به ویژه در محیط سازمانی، هیجانات و عواطف منجر به رفاقت و صمیمیت بین افراد شده و بر سطح بهره وری سازمانی تاثیر گذار خواهد بود.اگر عواطف بطور مفید و موثر به کار گرفته شوند ، موجب افزایش اعتماد متقابل ، وفاداری و تعهد کارکنان شده ، بهره وری سازمانی را افزایش خواهد داد و از طرف دیگر نوآوری و همکاریهای کارکنان نیز بهبود یافته و عملکرد سازمانی بهتر خواهد شد.(نوری، ۱۳۸۶)
راهبردهای عملکرد کارکنان سازمان ، ترکیبی از هوش شناختی و هوش هیجانی است و به رهبران سازمان کمک می کند ، بهترین عملکرد را از طریق بهترین کارکنان بدست آورند.
تلفیق و هدایت این قابلیت‌های ویژه ، پایه و اساس اثربخشی رهبری و رسیدن به حداکثر توان سازمانی است.پس هوش هیجانی تسهیل کننده ای قوی برای کارکنان سازمان در مسیر نوآوری ، خلاقیت و بهره وری است.باید توجه داشت هوش عقلی تنها ابزار مقایسه افراد در سازمان نیست چرا که در محیطهایی که انسانها فعالیت دارند ، قابلیت‌های هیجانی ، درکت افراد از احساسات خود و دیگران و توانمندیهای آنان در ارتباطات انسانی عوامل مهمی هستند که باید مدنظر قرار گیرد و در صورت عدم وجود آنها به آموزش و پرورش آنها در سازمان همت گمارد چرا که این ویژگیها اکتسابی و قابل تغییر هستند .(آقایار و شریفی ، ۱۳۸۵ : ۳۷)

در این پژوهش برای بررسی هوش هیجانی کارکنان مدل شایستگیهای هیجانی گلمن مورد استفاده قرار گرفته است که از طریق آشنا ساختن مدیران اداره کل بیمه سلامت استان تهران با مباحث هوش هیجانی ، توجه آنها را به اهمیت این موضوع جلب نموده تا بتواند عملکرد کارکنان را بعنوان افرادی کارآمد و اثر بخش رهبری نمایند و سازمان را به سمت موفقیت بیشتر سوق دهند . آنچه که در فصلهای گذشته بیان گردید ، وجود تاثیر هوش هیجانی بر عملکرد کارکنان را کاملاً مشخص می کند اما در این فصل نتایج بدست آمده از فصول گذشته و همچنین پیشنهادهایی برای محققینی که علاقمندند در زمینه هوش هیجانی فعالیت کنند ، ارائه خواهد شد.در صورتی که بخواهیم نتایج این تحقیق را بهتر درک نموده و تصویری کلی از مراحل آنرا بیان کنیم بایستی به مرور کلی فصول مختلف گذشته پرداخته و سپس به نتایج و پیشنهادها بپردازیم.
-در فصل او تحقیق ، کلیات تحقیق بیان گردید که دربرگیرنده تعریف موضوع ، اهمیت آن و اهداف تحقیق بوده و طرحی کلی از تحقیق ارائه گردیده است.
-در فصل دوم تحقیق ، ادبیات و پیشینه نظری محققین مورد بررسی قرار گرفته و بطور کلی نظریات محققین در زمینه هوش هیجانی و عملکرد مورد بررسی قرار گرفته است.
-فصل سوم ، روش تحقیق را بیان نموده که در آن به نوع تحقیق و فرضیات آن و همچنین روش های آماری مورد استفاده برای تایید یا رد فرضیات ، حجم جامعه مورد مطالعه و حجم نمونه اشاره شده است.
-فصل چهارم این تحقیق مشتمل بر تحلیلهای آماری که در آن به بررسی فرضیات تحقیق به دو صورت توصیفی و استنباطی پرداخته است.
بر اساس تحلیلهای صورت گرفته ، فرضیه اصلی پژوهش مبنی بر تاثیر هوش عاطفی بر عملکرد شغلی کارکنان اداره کل بیمه سلامت استان تهران با توجه به مقدار P-VALUE=0.288 مورد تایید قرار نگرفت و رد شد و نتایج نشان می‌دهند کارکنان این اداره کل از نظر هوش هیجانی در سطح پایینی قرار دارند چنانچه این سطح از هوش هیجانی نتوانسته بر بهبود عملکرد آنان تاثیر بگذارد که منجر به رد فرضیه‌های مورد استفاده در این پژوهش شده است و نتایج حاصله ، با مطالعه زهره خاکزادیان(۱۳۸۷) هم راستا می باشد.
البته این به این معنی نیست که هوش هیجانی تاثیری بر عملکرد کارکنان ندارد بلکه هوش هیجانی با توانایی درک خود و دیگران (خودشناسی و دیگر شناسی) ارتباط با مردم و سازگاری فرد با محیط خویش پیوند دارد.
گلمن در کتاب خود تحت عنوان هوش هیجانی این طور بیان کرده است که هوش هیجانی بیشتر از هوش تحلیلگر ، پیش بینی کننده موفقیت در مدرسه ، کار و منزل می باشد(گلمن، ۱۹۹۵ : ۵۴) پس هوش هیجانی بر عملکرد کارکنان تاثیر دارد اما علتی که محقق را بر آن داشت تا این تاثیر بدیهی را مورد سنجش قرار دهد این بود که می خواست میزان این تاثیر را در اداره کل مذکور بسنجد و بفهمد که میزان هوش هیجانی کارکنان در این سازمان در چه حدی است؟
آیا در حدی است که تاثیر بسزایی بر عملکرد آنان داشته باشد و باعث بهبود عملکرد آنها شود یا نه ؟ که پس از بررسی وضعیت فعلی اداره کل به این نتیجه رسید که کارکنان این اداره کل از نظر هوش هیجانی در سطح پایینی قرار دارند آنچنانکه این سطح از هوش هیجانی نتوانسته بر بهبود عملکرد آنها تاثیر بسزایی داشته باشد لذا منجر به رد فرضیه های مزبور گردیده است که برای تقویت و افزایش هوش هیجانی در کارکنان اداره کل مزبور محقق به ارائه راهکارهایی برای هر یک از مولفه های آن پرداخته است.
۵-۲-نتایج پژوهش
هدف پژوهشگر از انجام این پژوهش عبارت است از :
۱- شناسایی زمینه های لازم برای افزایش هوش هیجانی کارکنان اداره کل بیمه سلامت استان تهران
۲- بررسی اهمیت تاثیر هوش هیجانی بر بهبود عملکرد کارکنان اداره کل
۳- مقایسه هوش هیجانی کارکنان زن و مرد اداره کل
۴- بررسی تاثیر خودآگاهی بر عملکرد کارکنان اداره کل
۵- بررسی تاثیر خودتنظیمی بر عملکرد کارکنان اداره کل
۶- بررسی تاثیر خودانگیزی بر عملکرد کارکنان اداره کل
۷- بررسی تاثیر مهارتهای اجتماعی بر عملکرد کارکنان اداره کل
۸- بررسی تاثیر آگاهی اجتماعی بر عملکرد کارکنان اداره کل
۹- ایجاد یک بستر مناسب برای بهبود و گسترش هوش هیجانی مطلوب میان کارکنان اداره کل
۱۰- ارائه راهکارهایی بر تسهیل ایجاد تاثیر مناسب هوش هیجانی بر عملکرد کارکنان اداره کل.
بر این اساس در فصول ۱ و ۲ به بررسی کلیات تحقیق و ادبیات آن پرداخته شد تا از این طریق شناسایی زمینه های لازم برای افزایش هوش هیجانی کارکنان و بررسی اهمیت تاثیر هوش هیجانی بر بهبود عملکرد کارکنان در سازمان مورد بررسی قرار گیرد و اهداف ۳ ، ۴ ، ۵ ، ۶، ۷ و ۸ که تاثیر مولفه های هوش هیجانی بر عملکرد کارکنان اداره کل مزبور بود ، در فصول ۳ و ۴ این تحقیق مورد بررسی قرار گرفت.در فصل ۵ ، اهداف ۹ و ۱۰ تحقیق ، در جهت ایجاد یک بستر مناسب برای بهبود و گسترش هوش هیجانی مطلوب میان کارکنان و ارائه راهکارهایی به تفکیک هر یک از مولفه های هوش هیجانی برای تسهیل ایجاد تاثیر مناسب عوامل هوش هیجانی بر عملکرد کارکنان اداره کل ارائه شده است . در مجموع نتایج بدست آمده از مطالعات کتابخانه ای و تحقیقات میدانی محقق را می توان در قالب موارد ذیل بیان نمود:
۱- سازمانهای امروزی به شدت تحت تاثیر تغییرات محیطی قرار دارند و بایستی خود را برای مواجهه با این تغییرات آماده کنند.
۲- یکی از راههایی که سازمانها را به برتری نسبت به رقبای آنها می رساند ، توجه به آموزش هوش هیجانی و تاثیری است که بر بهبود عملکرد کارکنان خواهد داشت که منجر به ایجاد مزیت رقابتی می گردد که مدل شایستگیهای گلمن کمک شایانی به سازمانها در این زمینه می نماید.
۳- برای تبدیل شدن به سازمانی که منابع انسانی آن از هوش هیجانی بالایی برای عملکرد هر چه بهتر جهت رسیدن به اهداف سازمانی برخوردار باشند مولفه هایی وجود دارند که عبارتند از: خودآگاهی،خود تنظیمی،خودانگیزی،آگاهی اجتماعی و مهارتهای اجتماعی که گلمن این مولفه ها را تحت عنوان شایستگیهای شخصی و شایستگیهای اجتماعی در مدل خود مطرح نموده است .
در جدول ذیل نحوه ارتباط هوش هیجانی و مولفه هایش با عملکرد کارکنان نشان داده شده است :
جدول ۵-۱ : نتایج آزمون فرضیه های پژوهش

* آسیب پذیری شدید در مقابل زلزله
* کمبود شدید سطوح خدماتی نسبت به جمعیت ساکن در زمینه خدمات درمانی، ورزشی، فرهنگی و فضای سبز
* فقدان و ناچیز بودن عملکرد و کارکرد مهم مقیاس فرامنطقه ای در سطح منطقه
* عدم وجود شبکه دسترسی منظم در درون محله گل کوب
* دسترسی های نامناسب به کاربری های اطراف خیابان های اصلی
* عدم مدیریت اصولی و مداوم ترافیک در منطقه
* دسترسی های بسیار نامناسب در بافت های مسکونی فشرده و فرسوده محله
* آلودگی محیط براثر جاری بودن فاضلاب خانگی در معابر در اکثر بافت های مسکونی منطقه
* آلودگی صوتی براثر قرارگیری در مرکز شهر شیراز و مجاورت با بازار میوه و تره بار
* آلودگی هوا براثر وجود خیابان های اصلی در پیرامون محله در طرفین منطقه و فقدان کریدورهای باز شهری در سطح محله
* فقدان نشانه یا کاربری شاخص شهری
* سیمای شهری یکنواخت و پوشیده از بافت های مسکونی که نشان دهنده سطح نازل درآمد منطقه نیز هست.
* عدم کارایی ساختار فعلی و مصوب شهرداری و توسل به شیوه ها و روش های غیر رسمی
* عدم فعالیت مکفی شورای طرحریزی محله
۵-۴-۳-فرصت ها:
* استقرار مناسب منطقه در سطح شهر و دسترسی مطلوب به بازار کار و پایانه های شهر
* استقرار ایستگاه اتوبوس در جوار محله و فرصتهای ناشی از ایجاد کریدورهای فعالیتی
* استقرار درمانگاه از محیط بلافصل محله و امکان تأمین بخشی از کمبودها
* فرصت های مناسب در بافت به شدت فرسوده به منظور آزادسازی زمین و تأمین خدمات
* دسترسی آسان به شبکه خیابان های شهر و نتیجتاً به سطح وسیعی از شهر شیراز و دسترسی آسان به شبکه اتوبوس رانی در نزدیکی محله گل کوب
۵-۴-۴-تهدیدها:
* افزایش جمعیت منطقه به دلیل رونق ساخت و ساز و ایجاد ظرفیت مسکونی جدید و بدون خدمات
* آلودگی صدا به وسیله واقع شدن منطقه در مرکز شهر و مجاورت با بازار
* عبور بخش قابل توجهی از ترافیک شهر شیراز از این محله به دلیل نابسامانی نظام حرکت در شهر
۵-۵-یافته های تحقیق و مسائل اصلی محله:
* کیفیت نازل بافت مسکونی و مشکلات ناشی از تراکم زیاد جمعیت، فشردگی بافت مسکونی نامناسب بودن دسترسی ها و آلودگی محیط زیست براثر وجود فاضلاب در جوی ها و معابر
* کمبود شدید خدمات ورزشی، فرهنگی و فضای سبز
* فقدان کاربری وعملکرد فرامحله ای و جاذب شهری
* مشکلات تردد و ترافیک ناشی از تبدیل کلیه خیابان های اطراف محله به فضای پارکینگ وسایل نقلیه
* اشغال محله توسط افراد کم درآمد و مهاجر به سبب قیمت پایین اجاره بها و نزدیکی به امکانات و خدمات شهری
۵-۶- جمع بندی و تحلیل SWOT ویژگی های محدوده و تلفیق نکات موثر بر برنامه ریزی
براساس اصول برنامه ریزی راهبردی ( Strategic Planning) ، جبران ضعف های درونی و مقابله با تهدید های بیرونی هر سیستم از طریق بکارگیری قوت های درونی و فرصتهای بیرونی هدف قرار می گیرد . انجام این عمل و تحلیل وضعیت ناشی از آن با بهره گرفتن از جدول SWOT بدلیل سادگی و انعطاف پذیری آن در پاسخگویی به مقیاس های مختلف تصمیم گیری ، امکان پذیر می باشد . لازم به ذکر است که مرز میان مفاهیم قوت ، فرصت ، ضعف و تهدید نسبی می باشد. در واقع ، آنچه در نیل به یک هدف ، فرصت به حساب می آید ممکن است برای رسیدن به هدفی دیگر اینگونه نباشد ، و یا حتی تهدید کننده محسوب شود . به هر حال در طرح نوسازی بافت فرسوده شمال شرق هاشمی براساس نظر کارشناسان مشاور و جمع بندی گزارشات و مطالعات طرح فرادست در ابتدا جدول تحلیل وضعیت موجود (SWOT) به شرح جداول صفحه بعد تهیه گردید.

جدول ۵-۴ : تحلیل وضعیت فعلی محله از طریق مدل SWOT

کمک به معضلات و مشکلات ناشی از ابتلاء به اختلال های روانی (پیشگیری ثالث) (به نقل از رجب پور،۱۳۸۶).
اهمیت موضوع بهداشت روانی
با پیشرفت علم پزشکی موفقیت‌های چشمگیری در زمینه حفظ سلامت بدن، کاستن از مرگ و میر و بالا بردن حد متوسط طول عمر حاصل شده است، ولی بی توجهی نسبت به بهداشت روانی، سبب گشته تا مسائل روانی قد علم کنند و بر تعداد موارد اختلالات روانی به طور بارزی افزوده شود. به طور تخمینی امروز ۴۰۰ میلیون نفر از اختلالات روانی و مغزی و مسائل روانی رنج می برند.
اکنون سازمان جهانی بهداشت و بسیاری از کشورها به این نتیجه رسیده‌ اند که فراموش کردن و غافل شدن از بهداشت روانی، یکی از خطاهای بزرگ نظام بهداشتی محسوب می شود و هر برنامه بهداشتی بدون در نظر گرفتن رفاه روانی جامعه با شکست مواجه خواهد شد. باید قبول کنیم که زمان توجه به بهداشت روان فرا رسیده است و سلامتی بدون سلامت روان وجود ندارد (تنهایی ، ۱۳۸۵).
اصول بهداشت روانی
هدف اصلی بهداشت روانی پیشگیری است و این منظور به وسیله ایجاد محیط فردی و اجتماعی مناسب حاصل می‌گردد. بنابراین برای هر فرد لازم است که با اصول بهداشت روانی آشنایی داشته باشد. اصول بهداشت روانی عبارت است از:

احترام به شخصیت خود و دیگران
شناخت محدودیت‌های خود و دیگران
پی بردن به علل رفتار
درک اینکه رفتار، تابع تمامیت فرد است.
شناسایی احتیاجات اولیه‌ای که سبب ایجاد رفتار و اعمال انسان می‌گردد (شاملو، ۱۳۶۶).
خصوصیات افراد سالم
جوانان تمایل درونی دارند که هر چه را که بالقوه می توانند باشند، بشوند و استعدادهای درونی خود را شکوفا نمایند، که پیامد آن احساس رشد، بلوغ و سلامت روان خواهد بود (خدایاری، ۱۳۷۷) .
بنابر تحقیقات انجمن ملی بهداشت روانی، افراد دارای سلامت روانی دارای خصوصیات زیر هستند:
آنان احساس راحتی می‌کنند، خود را آنگونه که هستند می‌پذیرند، از استعدادهای خود بهره‌مند می‌شوند، نگرانی و ترس و اضطراب و حسادت کمی دارند و دارای اعتماد به نفس هستند. نظام ارزشی آنان از تجارب شخصی خودشان سرچشمه می گیرد. احساس خوبی نسبت به دیگران دارند، به علایق افراد دیگر توجه می کنند و نسبت به اعمال خود احساس مسئولیت می کنند . محیط خود را تا آنجا که ممکن است شکل می دهند و تا آنجا که ضرورت دارد با آن سازگار می شوند (بنی جمالی و واحدی، ۱۳۷۰).
مدرسه و سلامت روانی
مدرسه جایی است که در سلامت روانی و عاطفی کودکان و نوجوانان نقش مهمی ایفا می کند. باید بپذیریم که مسئولیت اولیای مدرسه به پرورش قوای عضلانی و آشنا ساختن دانش آموزان به ارزش های شناختی، اجتماعی و اخلاقی خلاصه نمی شود، بلکه مربیان مسئول تغییر و اصلاح رفتارهای ناسازگار و تامین بلوغ عاطفی و سلامت روانی کودکان و نوجوانان نیز هستند .
به نظر گلاسر ، نظام تعلیم و تربیت مدرسه باید چنان باشد که در آن هر دانش آموزی بتواند دوست داشتن و دوست داشته شدن و احساس ارزشمندی را تجربه کند. معلمی که به مقام انسانی کودکان و نوجوانان ارج می نهد و نیاز به جلب توجه و محبت آنها را در مسیر صحیح هدایت می کند، هم چنین معلمی که خالصانه سعی دارد آنچه را که می داند به دانش آموزان بیاموزد، نه تنها نیازهای روانی آنان را ارضا می نماید، بلکه برقراری روابط صحیح عاطفی، سازگاری با دیگران و مسئولیت پذیری را نیز به ایشان می آموزد. در چنین فضای تربیتی افراد به بلوغ عاطفی می رسند و از لحاظ روانی سالم بار می آیند.
از جمله عوامل موثر در سلامت روانی کودک و نوجوان ، تصویر مثبتی است که از خود در ذهن دارد. تصویر فرد از خود تحت تاثیر عوامل اجتماعی و ارزیابی های دیگران از او شکل می گیرد و تکامل می یابد. تجارب و ارزیابی هایی که دال بر پذیرش فرد باشند این احساس را به وی می دهند که با ارزش و مفید است و برعکس تجارب تحقیرکننده موجب احساس حقارت و بی ارزشی در فرد می گردند. در صورتی که مربیان مدارس در عین صحبت کردن و احترام به نوجوانان، رفتار ناپسندش را گوشزد کنند، خویشتن پنداری او رشد پیدا می کند و بدون احساس حقارت و بی ارزش بودن، نادرستی رفتار خود را می پذیرد (رجب پور، ۱۳۸۶).
بهداشت روانی و اهمیت پیشگیری اولیه در مدارس
علم سلامت روان، شاخه ای از علم بهداشت است که با پیشگیری از اختلالات روانی و حفظ شیوه‌های بهینه زندگی و بهداشت عاطفی سروکار دارد. علم سلامت روان فرایندی همیشگی است که از بدو تولد تا هنگام مرگ ادامه می یابد. این علم چهار هدف شکوفایی توان بالقوه، شادکامی، رشد و تحول هماهنگ و زندگی موثر و کارآمد سعی می کند از طریق آموزش به کارکنان بهداشت روانی، پیشگیری، درمان اختلالات روانی و حفظ و تداوم بهداشت روانی در اشخاص سالم شرایطی ایجاد کند که شهروندان جامعه بتوانند در خانه، مدرسه، محیط‌هایی کاری و نهایتاً با خویش سازگار شوند (ساپتیگتون به نقل از رجب پور ، ۱۳۸۶).
تعریف پیشرفت تحصیلی
پیشرفت تحصیلی ، محصول نهایی فرایند یادگیری فعال است که با کمک آموزش و فعالیت های تربیتی انجام می گیرد (گیج^[۱۶۲] و برلاینر^[۱۶۳]، ۱۳۷۴).
سنجش عملکرد یادگیرندگان و مقایسه نتایج حاصل با هدف های آموزشی از پیش تعیین شده به منظور تصمیم گیری در این باره که آیا فعالیت های آموزشی معلم و کوشش های یادگیری دانش آموزان به نتایج مطلوبی انجامیده است و به چه میزانی است (سیف ،۱۳۸۴).
پیشینه پژوهش
دلبستگی و سلامت
تئوری بالبی تاثیر آشکاری بر دامنه وسیعی از وقایع زندگی دارد، موضوعات مرتبط با زندگی و مرگ،رفتارهای فیزیکی و احساسی، رشد هنجاری و غیر هنجاری و فقدان شخصیت و روابط میان فردی. در تمام این حوزه های زندگی ، به نظر می آید که مدل های عملی دلبستگی، روشی را که مردم محرک تنش زا را ارزشیابی می کنند و با آن کنار می آیند و همچنین واکنش احساسی به این وقایع را شکل می دهد.
دلبستگی کودک به والدین ، نقش مهمی در رشد بهنجار کودک دارد. رشد جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان متاثر از دو نوع مراقبت مادر است. بسیاری از اختلالات روانی ناشی از آسیب دیدگی های پیوند دلبستگی است. اکثر افرادی که از اختلالات روانی رنج می برند، از ایجاد پیوندهای عاطفی با دیگران عاجزند. عدم شکل گیری رابطه دلبستگی در طول ۳ سال اول زندگی، جدایی از دلبستگی در محدوده سنی ۳ تا ۴ سالگی به مدت طولانی، و تغییر چهره دلبستگی در دوره حساس شکل گیری دلبستگی، از عوامل ایجاد آسیب های عاطفی و روانی در کودکان است (بالبی ، ۱۹۹۸به نقل از خدایاری ، ۱۳۷۷).
در نتیجه، به نظر می رسد که دلبستگی ایمن منبع درونی باشد که سازگاری را آسان می کند و سلامتی را در زمان استرس افزایش می دهد. این نقش تطابقی از سه منبع اصلی می تواند به دست آید. اولین منبع، ارزشیابی شناختی فرد ایمن از جهان است. نگرش خوش بینانه ای که فرد ایمن از زندگی دارد و اعتماد نسبت به جهان ممکن است به عنوان یک سپر علیه مشکلات غیرمنتظره عمل کند. علاوه بر این فرد ایمن به ارزیابی موقعیت تنش زا در اصطلاح بی خطر تمایل دارد ، که به نظر می آید برای انطباق ساختاری و مدیریت استرس لازم باشد.دومین منبع ، ترمیم روشی است که فرد ایمن به وسیله آن دیدگاهش را سازمان می دهد.
میکالینسر^[۱۶۴] دریافت که فرد ایمن خودش را با اصطلاحات مثبت توصیف میکند و ویژگی های منفی اش را می پذیرد و طرحواره های مختلفش با هم هماهنگی دارند و اختلاف نسبتا کمی بین آنها وجود دارد . دید مثبت فرد ایمن نسبت به خودش باعث می شود فرد احساس کنترل برای مقابله با مشکلات زندگی را داشته باشد و توانایی آنها برای سازمان دادن تجارب درون طرحواره های^[۱۶۵] مختلف خود به آنها اجازه می دهد که استرس را کنترل کند و مانع گسترش آن به داخل ساختار خود شود. به علاوه ، همبستگی ساختاری آنها در زمانی که در رسیدن به استانداردهای فردی خودشان شکست می خورند مانع تجربه استرس می شود .
منبع سوم نگرش فرد ایمن درباره پردازش اطلاعات و فعالیت های شناختی است . میکالینسر دریافت که فرد ایمن نگرش مثبتی در جهت پردازش اطلاعات دارد. مخصوصا ، این نگرش در تلاش فرد ایمن برای جستجوی اطلاعات ، تحمل بالای آنها در حوادث غیرقابل پیش بینی، اختلال و ابهام روشن می شود و بی میلی آنها برای تصدیق عقاید خشک، و تمایل آنها برای اینکه شواهد جدید را داخل ساخت شناختی اش هماهنگ کند هنگامی که می خواهد قضاوت اجتماعی کند. جستجو برای اطلاعات جدید و یکپارچگی اطلاعات جدید داخل طرحواره فرد، یادگیری مهارت های مناسب تر برای حل و کنار آمدن با مشکلات زندگی را آسانتر می کند (میکالینسر، ۱۹۹۷ به نقل از سیمپسون، ۱۹۹۸) .
بالبی معتقد است که یک شخص برای رشد سالم نیاز به پیوند عاطفی دارد. والدین حساس و احساس امنیت در کودک پایه ای برای سلامت روانی وی می باشد. به نظر بالبی رابطه نا ایمن موجب بی اعتمادی، مشکل در هماهنگی و حساس بودن و نارضایتی هیجانی در روابط عاشقانه می شود (خوشابی و ابوحمزه ،۱۳۸۵).
بر طبق نظر بالبی والدین به حمایت خود در سرتاسر کودکی ادامه می دهند و مدل عملی درونی کودک از تاریخ تعامل متقابل با مراقب بر ادراکات آنها از وقایع اجتماعی و انتظارات راجع به ارتباطات تاثیر می گذارد.
ادامه تعامل والد- کودک، بین کیفیت دلبستگی بچه در کودکی میانی و هیجان بعدی و سازگاری او ، عامل میانجی مهمی است.
کودک ایمن قادر به کمک گرفتن از والدین به عنوان پایگاه امنی در شرایط استرس آمیز است (کرنز^[۱۶۶] و ریچاردسون^[۱۶۷] ، ۲۰۰۵) .
بالبی(۱۹۸۸) معتقد است والدینی که پاسخگو،یاری دهنده ، قابل دسترسی و قابل دوست داشتن باشند در مواقع نیاز بتوانند آسایش و حمایت لازم را برای کودک فراهم کنند، سلامت روانی آینده کودک خود را تضمین خواهند کرد. وی می گوید عشق مادری در دوره نوزادی و کودکی برای سلامت روانی همانند ویتامین ها و پروتئین ها برای سلامت جسمانی ، ضروری است (خوشابی و ابوحمزه ، ۱۳۸۵) .
به اعتقاد اریکسون اگر مادر رفتاری طردکننده ، بی توجه و بی ثبات داشته باشد ، کودک نگرش بی اعتمادی را پرورش خواهد داد ومظنون ، ترسو و مضطرب خواهد شد (شولتز ، ۱۳۸۳) .
مطالعات درباره دلبستگی در سال های دانشگاه و در جوانی نشان داده که دلبستگی ایمن با بهبودپذیری بالای خود، اعتماد به نفس بالا ، و برقراری ارتباط با دیگران به آسانی مرتبط است.
مقایسه جوانان با سبک های مختلف نشان داد که جوانان ایمن آسان تر ارتباطاتی را برقرار می کنند که شادی بخش،دوستانه، قابل اعتماد و طولانی باشند.آنها نسبتا کمتر تنهایی مزمن را گزارش می کنند ودلبستگی اجتنابی با عدم اعتماد به دیگران ، فاصله گرفتن از آنان، تنهایی و بیماری ارتباط دارد. دلبستگی اجتنابی همچنین با اضطراب و استرس مرتبط است (کولین ، ۱۹۹۶) .
شواهد نشان می دهند که نوع خاصی از نا امنی در پیش بینی سطح مشکلات رفتاری مهم است. کودکان با الگوهای دلبستگی ناایمن در سن پیش دبستانی و دبستان به طور معنا داری نسبتاً بیشتر به عنوان برونگرا و پرخاشگر رتبه بندی شدند (کرنز و ریچاردسون، ۲۰۰۵).
یافته های گیوانی لیوتی^[۱۶۸] نشان می دهد که دلبستگی نا ایمن در افزایش آسیب پذیری به اختلال های تجزیه ای مؤثر است و افرادی که دچار اختلال چند شخصیتی بودند در کودکی به صورت نا ایمن دلبسته شده بودند.
ویلکینسون^[۱۶۹] و والفورد^[۱۷۰] (۲۰۰۱) نقش دلبستگی ، روان رنجوری ، برون گرایی و وقایع مثبت و منفی زندگی در درماندگی و سلامت روان شناختی نوجوانان بررسی کردند و نتایج نشان داد که کیفیت دلبستگی به والدین در افزایش سلامت و کاهش درماندگی مؤثر است.
طلائیان(۱۳۸۲) گزارش کرد که کیفیت دلبستگی با سلامت روانی بالاتر و افسردگی پائین تر رابطه دارد.
بر طبق تحقیق برینگل و همکاران^[۱۷۱](۱۹۹۲) ، افراد با سبک دلبستگی اجتنابی و دوسوگرا نسبت به افراد با سبک دلبستگی ایمن ، والدینی سرد و مشکلات خانوادگی بیشتری داشتند.
تحقیقات موره و لیونگ^[۱۷۲](۲۰۰۲) نشان داد افراد با سبک دلبستگی ایمن نسبت به افراد با سبک دلبستگی ناایمن کمتر تنها و منزوی هستند و همچنین استرس کمتری دارند.
در برخی از مطالعات نیز سعی شده است که ارتباط طولانی مدت بین دلبستگی و بهزیستی روانی مورد بررسی قرار گیرد. ازجمله کوباک و هازن^[۱۷۳] (۱۹۹۱) نشانه های افسردگی را دوبار با فاصله زمانی اندازه گیری کردند و دریافتند کودکان دلبسته ناایمن دربار دوم اندازه گیری ، میزان بیشتری از نشانه های افسردگی را نشان می دهند (به نقل از کولین ، ۱۹۹۶).
دلبستگی و هویت
هورنای معتقد به اهمیت سالهای اولیه کودکی در شکل دهی شخصیت بزرگسال بود و اینکه نیروهای اجتماعی در کودکی، نه نیروهای زیستی ، بر رشد شخصیت تاثیر دارند. نه مراحل رشد همگانی وجود دارد و نه تعارض های اجتناب ناپذیر کودکی، بلکه رابطه اجتماعی موجود بین کودک و والدین او عامل اصلی است.
هورنای تصور می کرد که نیاز ایمنی^[۱۷۴] بر کودکی حاکم است که منظور وی از آن ، نیاز به امنیت و رهایی از ترس بود. اینکه آیا کودک احساس امنیت و فقدان ترس را تجربه کند، در تعیین به هنجار بودن رشد شخصیت او اهمیت دارد. امنیت کودک کاملا بستگی دارد به اینکه چگونه والدین با او برخورد می کنند. نشان ندادن گرمی و محبت به کودک، شیوه عمده ای است که والدین به وسیله آن امنیت را تضعیف نموده و یا از آن جلوگیری می کنند. او معتقد بود مادام که کودکان احساس کنند آنها را دوست دارند و از این رو ایمن هستند ، می توانند بیشتر مواردی را که معمولاً آسیب زا تصور می شوند، مانند از شیر گرفتن ناگهانی، گاه و بی گاه کتک خوردن و … را تحمل کنند بدون اینکه اثر بد محسوسی داشته باشند (شولتز، ۱۳۸۳).
اریکسون درمرحله اعتماد در برابر بی اعتمادی، بیان می کند که اگر دراین مرحله مادر به نیازهای کودک حساس باشد و آنهارا برطرف کند و در چارچوب محیط اجتماعی قابل اعتماد خود به احساس باثباتی از قابل اعتماد بودن خود نیز دست یافته باشد، می تواند احساس اعتماد واطمینان به محیط را که لازمه پیدایش احساس هویت^[۱۷۵] درمراحل بعدی است، به کودک خود منتقل و در او بارور سازد (شولتز ، ۱۳۸۳) .
جدایی یا فقدان چهره های مهم _ نگاره های دلبستگی _ درمراحل اولیه زندگی یکی از اساسی ترین موانعی است که شکل گیری هویت در نوجوانی و یکپارچه سازی آن را در بزرگسالی دشوار می سازد (برینگر^[۱۷۶]، ۱۹۷۴ به نقل از برزونسکی، ۲۰۰۳).

فصل سوم
مبانی تئوری
3- فصل سوم: مبانی تئوری
3-1- مقدمه
ابزارهای طراحی به کمک کامپیوتر^[83] در مهندسی برای طراحی سیستمهای سازهای پیشرفته مورد استفاده قرار میگیرد. تکنیکهای شبیهسازی محاسباتی^[84] در این ابزارهای طراحی، اغلب با داشتن بارگذاریها، شرایط اولیه و مرزی، شکل هندسی، خواص ماده و غیره به عنوان ورودی به محاسبه جابجاییها، تغییر فرمها، کرنشها، تنشها، فرکانسهای طبیعی، مودهای ارتعاشی و غیره به عنوان خروجی میپردازد. این نوع از مسائل، مسائل مستقیم (کلاسیک)^[85] نامیده میشوند و اغلب به وسیله معادلات دیفرانسیل معمولی یا جزئی^[86] با متغیرهای مجهول میدانی^[87] حل میشوند. در مسائل مکانیکی، متغیرهای میدان، اساساً جابجاییها هستند. در حقیقت حل یک مسأله مستقیم، حل معادلات دیفرانسیل معمولی و یا جزئی با شرایط اولیه و مرزی معلوم است. روش تفاضل محدود^[88] ، روش المان محدود^[89] ، روش المان نواری^[90] ، روش المان مرزی^[91] [79]، روش ترکیبی المان محدود و المان مرزی^[92] [80] و روش های بدون مش^[93]  از جمله پرکاربردترین فرآیندهای حل مسائل مستقیم، خصوصاً فرآیندهای محاسباتی و عددی به شمار میروند. نوعی دیگر از اغلب مسائل کاربردی که با آنها روبرو میشویم، مسائل معکوس^[94] نامیده میشوند. در یک مسأله معکوس پارامترهایی از خروجی سیستم نظیر سرعت، شتاب، فرکانسهای طبیعی و غیره ممکن است معلوم باشند (به طور مثال از طریق آزمایشات تجربی) اما از سوی دیگر پارامترهایی از ورودی سیستم نظیر بارگذاری، خواص ماده، هندسه سازه، شرایط مرزی و یا ترکیبی از این پارامترها مجهول هستند و نیاز است که آنها را بدست آورد. بسیار واضح است که دستیابی به حل اینگونه از مسائل در بسیاری از مسائل کاربردی مهندسی بسیار مفید خواهد بود.

3-2-روند کلی حل یک مسأله معکوس
لیو و هان^[95] [10] در کتاب خود، روند کلی حل یک مسأله معکوس را بیان کردهاند که در شکل (3-1) و در ادامه آن به صورت خلاصه مرور میشوند.

3-2-1-تعریف مسأله
با بهره گرفتن از یک تحلیل و مرور بر هدف، منابع و زمان، هدف و منظور از انجام مسأله تعریف میشود. یک استراتژی کلی و برنامه عملی بایستی برای اجرای مراحل بعدی، تعیین گردد. تلاشها بایستی در راستایی قرار بگیرند که اولاً تعداد مجهولاتی که قرار است در طی فرایند معکوس محاسبه شوند را کاهش دهد و ثانیاً تمام پارامترها را در کوچکترین ناحیه ممکن، محدود کند. بدین ترتیب با کاهش بدنهادگی^[96] مسأله، شانس حل موفق مسأله و دقت حل آن افزایش خواهد یافت.
3-2-2-ارائه مدل مستقیم
یک مدل فیزیکی برای بیان مسألهی تعریف شده، باید مورد استفاده قرار گیرد. این مدل باید به گونهای باشد که خروجی های آن تا حد امکان نسبت به پارامترهایی که از مسأله معکوس محاسبه خواهند شد، حساس باشند. همچنین بایستی دقت شود که هر کدام از پارامترهای مسأله معکوس به طور جداگانه بر خروجی مسأله مستقیم اثرگذار باشند. با در نظر گرفتن شرایط بیشتر میتوان به بهبود وضعیت مسأله معکوس کمک کرد. روش های معمول برای حل مسأله مستقیم شامل روش های ریاضی-تحلیلی، روش های آزمایشگاهی و روش های عددی مانند المان محدود، تفاضل محدود، المان مرزی، بدون المان و غیره میشوند. معمولاً از روش های آزمایشگاهی به دلیل هزینه بالا در حل مسأله مستقیم استفاده نمیشود.
3-2-3-محاسبه حساسیت بین خروجی ها و پارامترها
اطمینان از برقراری حساسیت میان خروجی ها و پارامترهایی که قرار است از طریق روش معکوس حاصل گردند، از مهمترین و مؤثرترین راهکارهایی است که میتواند باعث کاهش بدنهادگی در مسأله معکوس شود. تحلیل حساسیت بایستی با بهره گرفتن از مدل مستقیم ساخته شده و بدون انجام آزمایش که ممکن است هزینهبر و گران باشد، انجام شود. براساس تحلیل حساسیت صورت گرفته، ممکن است تغییراتی در مدل مستقیم و یا پارامترهای مسأله معکوس ایجاد شود.
3-2-4-طراحی آزمایش
پیش از انجام آزمایش، بایستی داده های خروجی آزمایش (که به عنوان ورودی مسأله معکوس در نظر گرفته خواهند شد)، تجهیزات لازم برای اندازه گیری و تعداد نمونهبرداریها مشخص شوند. تعداد اندازهگیریها بایستی از تعداد مجهولات مسأله معکوس بیشتر باشند تا در این صورت با مسأله فرانهاده^[97] روبرو شویم. یک سیستم فرانهاده معمولاً میتواند به طور چشمگیری بدنهادگی در مسأله معکوس را کاهش دهد. یک مسأله فرانهاده به طور معمول میتواند داده های آزمایشگاهی را که حاوی خطای زیادی هستند را اصلاح کند و منجر به حل مسأله شوند.
3-2-5-کمینه کردن خطای اندازه گیری
بدیهی است که وجود خطا در داده های آزمایشگاهی که به عنوان ورودی مسأله معکوس بکار گرفته میشوند، باعث ایجاد خطا در پاسخ مسأله خواهد شد. در صورتی که مسأله بدنهاده باشد، وجود خطا در داده ها باعث ایجاد خطای به مراتب بزرگتر در پاسخ خواهد شد و حتی میتواند باعث ناپایداری پاسخ مسأله شود. فیلترهای طراحی شده مناسب میتواند به منظور فیلتر کردن خطاها قبل از استفاده از داده ها به عنوان ورودی مسأله معکوس، مورد استفاده قرار گیرند. اصل کلی در استفاده از فیلتر این است که برای فیلتر کردن تمام خطاهایی که دارای فرکانس بالاتری نسبت به فرکانس خروجی مسأله هستند، بایستی از یک فیلتر پایینگذر^[98] استفاده شود. فرکانس خروجی های مسأله را اغلب میتوان با بهره گرفتن از حلگر مستقیم^[99] حدس زد.
3-2-6-بکارگیری فرمولبندی معکوس
در صورتی که مسأله را بتوان به شکل ماتریسی صریح^[100] بیان کرد، با بهره گرفتن از معکوس این ماتریس میتوان به پاسخ مسأله دست یافت. برای سیستمهایی که نمیتوان آن را به شکل ماتریسی صریح بیان کرد، همیشه میتوان از یک تابع خطای^[101] فرمولبندی شده براساس یک معیار^[102] مناسب بهره جست و در ادامه میتوان با بهره گرفتن از روش های بهینه سازی (کمینهسازی)^[103] به کمینه کردن خطای معیار و به دنبال آن به پاسخ مسأله دست یافت. روش های هموارسازی^[104] مناسب را میتوان برای مسائل بدنهاده بکار برد. روش های هموارسازی برای بدست آوردن پاسخ پایدار در مسائل بدنهاده بسیار مهم هستند. در بسیاری از حالات، هموارسازی آخرین راهکار برای غلبه بر بدنهادگی مسأله به شمار میرود.
3-2-7-بازبینی پاسخ
واضح است که اطمینان از اینکه پاسخ بدست آمده از روش معکوس دارای معنای فیزیکی باشد، مهم و ضروری است. در همین راستا بایستی از همه روش های محتملی که بتواند قضاوت مناسبی از صحت پاسخ بدست آمده داشته باشند، بهره جست. یکی از راهکارهای مناسب و قابل قبول این است که بتوان از پاسخهای بدست آمده از روش معکوس به ورودی مسأله معکوس آن رسید. این راهکار را امکان بازساخت ورودی^[105] مینامند. در صورتی که پاسخ بدست آمده قانع کننده نباشد، بایستی استراتژی روش معکوس و آزمایشها را اصلاح کرد. این مراحل تا زمانی که به پاسخ مناسب دست یابیم، ادامه خواهد داشت.
3-3-مفاهیم اساسی مسائل معکوس
همانگونه که اشاره شد بسیاری از مسائلی که در مهندسی با آن مواجه میشویم را نمیتوان به روش مستقیم حل کرد. اینگونه از مسائل را میتوان به کمک روش معکوس حل کرد. روش حل يک مسأله معکوس با توجه به حالت دائمي يا گذرا، خطي يا غيرخطي بودن معادلات و غیره متفاوت است و براي هر دسته از الگوريتم خاصي استفاده مي‌شود. بنابراین آگاهی از انواع مسائل معکوس و مشکلاتی که ممکن است در روند حل یک مسأله معکوس با آن روبرو شویم، میتواند به ما در راستای دستیابی به یک حل مطمئن و دقیق کمک قابل توجهی به شمار رود. يکي از مشکلات عمده در حل مسائل معکوس بدنهاده بودن اين دسته از مسائل است. لیو و هان [10] پدیده بدنهادگی مسائل معکوس را به سه دسته مسأله بدنهاده دستهبندی کردهاند که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد. از طرفی مسائل معکوس را میتوان از این منظر که تعداد معلومات و مجهولات آن چقدر باشند، به سه دسته زیر تقسیم بندی کرد:

• • مسائل همنهاده^[106]: به مسائلی گفته میشود که در آن تعداد مجهولات و تعداد معلومات با یکدیگر برابر است.

• • مسائل فرونهاده^[107]: به مسائلی گفته میشود که در آن تعداد مجهولات بیشتر از تعداد معلومات است. در اینگونه از مسائل، میتوان بسیاری از استراتژیهای معکوس دیگر را بکار برد. نکته کلیدی در اینجا این است که مسأله دارای پاسخ یکتا نخواهد بود و نمیتوان همیشه به پاسخ آن اعتماد کرد. در حقیقت، این مشکل یکی از عوامل ایجاد بدنهادگی در مسائل معکوس به شمار میرود. مسائل معکوسی که دارای اینگونه بدنهادگی باشند را مسائل بدنهاده نوع مینامند. در یک مسأله بدنهاده نوع ، تلاش برای یافتن اطلاعات بیشتر از سیستم، قابل اعتمادترین روش برای دستیابی به یک پاسخ دقیق به شمار میرود. نکته قابل توجه این است که بدنهادگی نوع در مسائل مستقیم نیز دیده میشود. یک مسأله فرونهاده همیشه بدنهاده است.

• مسائل فرانهاده: به مسائلی گفته میشود که در آن تعداد مجهولات کمتر از تعداد معلومات است. نکتهای که بایستی بدان توجه داشت این است که مسائل فرانهاده نیز میتوانند بدنهاده باشند.