۴-۳-۳- نتایج آزمون اندیس پراکسید ۴۲
۴-۳-۴- نتایج آزمون اندیس تیوباربیتوریک اسید ۴۳
۴-۳-۵- نتایج آزمون اندیس آنیزیدین ۴۴
۴-۴- نتایج اسید چرب ۴۵
فصل پنجم- بحث و نتیجه گیری ۵۱
۵-۱- ویژگی های حسی ۵۲
۵-۲- ویژگی های بافت ۵۲
۵-۳- ترکیب شیمیایی اولیه ۵۴
۵-۴- تغییرات شیمیایی طی نگهداری منجمد (Cº۱۸-) ۵۵
۵-۴-۱- اندیس پراکسید ۵۵
۵-۴-۲- اندیس تیوباربیتوریک اسید ۵۷
۵-۴-۳- اندیس آنیزیدین ۵۸
۵-۴-۴- تغییرات پروفایل اسید چرب ۶۰
۵-۵- پیشنهادات ۶۲
فصل ششم- منابع ۶۴
فهرست جداول صفحه
جدول ۱-۱- متغیرهای مورد بررسی ۸
جدول ۳-۱- مقادیر ثابت ومتغیر درنظر گرفته شده برای فرمول های تولیدی ۱۹

جدول ۳-۲- تعداد آزمونهای قابل انجام روی فراورده ۲۱
جدول ۳-۳- مشخصات تجهیزات ومواد مورد استفاده در تولید محصول ۲۲
جدول ۳-۴- مشخصات تجهیزات مورد استفاده در آزمون های نمونه ۲۳
جدول ۳-۵- مشخصات مواد مورد استفاده در انجام آزمون های نمونه ۲۴
جدول ۳-۶- برنامه دمایی دستگاه GC 33
جدول ۴-۱- میانگین و انحراف معیار ارزیابی حسی ۴ فرمول مختلف ناگت میگو در روز تولید ۳۶
جدول۴-۲- میانگین و انحراف معیار آزمون کامپرشن و وارنر نمونه های نیمه سرخ شده ۳۸
جدول۴-۳- میانگین و انحراف معیار آزمون کامپرشن و وارنر نمونه های سرخ شده ۳۹
جدول ۴-۴- میانگین و انحراف معیار میزان چربی۴ فرمول مورد بررسی در روز تولید و ۱۲۰ ۴۰
جدول ۴-۵- میانگین و انحراف معیار میزان رطوبت ۴ فرمول مورد بررسی در روز تولید و ۱۲۰ ۴۱
جدول ۴-۶- میانگین و انحراف معیار اندیس پراکسید ۴ فرمولاسیون مختلف طی ۴ ماه ۴۲
جدول ۴-۷- میانگین و انحراف معیار اندیس TBA 4 فرمولاسیون مختلف طی ۴ ماه ۴۳
جدول ۴-۸- میانگین و انحراف معیار اندیس آنیزیدین ۴ فرمولاسیون مختلف طی ۴ ماه ۴۴
جدول ۴-۹- نتایج مجموع اسید چرب اشباع طی ۴ ماه نگهداری ۴۵
جدول ۴-۱۰- نتایج مجموع اسید چرب تک غیراشباع طی ۴ ماه نگهداری ۴۶
جدول ۴-۱۱- نتایج مجموع اسید چرب چند غیر اشباع طی ۴ ماه نگهداری ۴۷
جدول ۴-۱۲- مجموع اسید چرب ترانس نمونه های ناگت میگو طی ۴ ماه نگهداری ۴۸
جدول ۴-۱۳- اسید چرب EPA نمونه های ناگت میگو طی ۴ ماه نگهداری ۴۹
جدول ۴-۱۴- اسید چرب DHA نمونه های ناگت میگو طی ۴ ماه نگهداری ۵۰
فهرست شکل ها و نمودارها صفحه
شکل شماره ۱- مراحل تولید ناگت میگوی آماده مصرف ۲۶
شکل شماره ۲- تهیه بلوک های منجمد از ترکیب میگو و افزودنی ها ۲۶
شکل شماره ۳- چرخ شدن بلوک های منجمد توسط چرخ گوشت زیر صفر ۲۷
شکل شماره ۴- قالب زدن ناگت میگو توسط قالب زن ۲۷
شکل شماره ۵- پوشش دار کردن ناگت میگو توسط پریداستر و لعاب زن ۲۸
شکل شماره ۶- پاشیدن پودر سوخاری توسط آرد سوخاری پاش ۲۸
شکل شماره ۷- نیمه سرخ شدن توسط سرخ کن ۲۹
شکل شماره ۸- پخت کامل ناگت میگو توسط تونل بخار ۲۹
شکل شماره ۹- انجماد توسط دستگاه انجماد سریع (IQF) 30
شکل شماره ۱۰- بسته بندی ناگت های میگو ۳۰

سوپراکسید دیسموتاز، یک آنزیم میتوکندریایی است که همراه با آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز نقشی اساسی را درپیشگیری از اکسایش و تخریب غشاءمیتوکندریها ایفا می کنندو نقش مهمی در متابولیزه کردن اکسیژن سلولی دارد. سوپراکسید دیسموتاز با توجه به محتوای فلزی خود به ۴ کلاس طبقه بندی میشود . ساخت و فعالیت این آنزیم منوط به وجود فلز منگنز است.سوپراکسید دیسموتاز بر اساس واکنش زیر سوپراکسید را به پراکسید هیدورژن و اکسیژن معمولی تبدیل میکند:
۲HO2 + 2O2 à۲H2O2 + O₂

۱-۶-۳ گلوتاتیون پراکسیداز:

گلوتاتیون پراکسیداز آنزیمی داخل سلولی است که در مقابل مواد اکسیدان موجود در موجودات زنده و خصوصا در بافت مغزی آنها مهم می باشد، گلوتاتیون پراکسیداز یکی از مهمترین آنزیمها در مسیر متابولیسم گلوتاتیون است. گلوتاتیون پراکسیداز آنتی اکسیدانی است که برای فعالیت مطلوب نیاز به سلنیوم به عنوان کوفاکتور دارد. پایین بودن میزان آنتی اکسیدانهای بدن میتواند باعث بروز اختلالات گوناگونی در بدن شود که از آن جمله میتوان از آسیبهای سیستم عصبی نام برد.

Esterbaur .H et al (1992 )بیان داشتند که گلوتاتیون پراکسیداز حاوی سلنیوم ، دارای سلنوسیستئین در هر چهار واحد فرعی می باشد که برای فعالیت آنزیم ها ضرروی است. GPX کاهش پراکسید هیدروژن را با بهره گرفتن از گلوتاتیون احیاء شده (GSH ) کاتالیز می کند. بنابراین سلول ها را در برابر آسیب ناشی از اکسایش حفاظت می کند.
در موجودات زنده پنج ایزو آنزیم GPX یافت شده است. این ترکیبات درهمه جا حاضر می باشد. سطوح هر دو آنزیم بر حسب تنوع بافت فرق می کند. گلوتاتیون پراکسیداز میتوکندریال و سیتوزولیک(GPX و CGPX ) هیدروپراکسیداز، هیدروپراکسید ، فسفولیپید در اکثر بافتها یافت می شود.

۱-۷ پراکسیداز های لیپیدی(Lipid Peroxidas):

لیپیدها یکی از اجزای مهم غشای سلولها می باشد. پراکسیداسیون لیپیدها در شرایط پاتولوژی مانند بیماری های مختلف از قبیل بیماری های قلبی، تنفسی، مغزی و.. نقش دارد .مطالعات نشان داده است که رادیکالهای آزاد از طریق پراکسیدازهای لیپیدی باعث کاهش سطح آنتی اکسیدانهایی نظیر گلوتاتیون پراکسیداز می شود.یکی از محصولات پراکسیداسیون لیپیدی مالون دی آلدهید میباشد که بعنوان شاخص استرس اکسیداتیو مد نظر قرار گیرد.پراکسیداسیون لیپیدی باعث ایجاد رادیکالهای آزاد میشود که این حالت زمانی اتفاق می افتد که رادیکالهای هیدروکسیل و احتمالا اکسیژن با چربی های غیر اشباع غشا واکنش داده و رادیکالهای پراکسید چربی (ROO•) و هیدروپراکسید چربی (ROOH) و محصولات قطعه ای مانند مالون دی آلدهید ایجاد میکنند.این آلدهید (مالون دی آلدهید) یک مولکول سمی بوده و بعنوان شاخص استرس اکسیداتیو در نظر گرفته می شود که سبب تداخل در DNA و پروتئین ها شده و سبب جهش و تخریب سلول ها شده می شود.
آریا( ۱۳۸۵)در پایان نامه دکترای خود بیان داشت که یکی ازمهمترین بیومارکرهای استفاده شده برای دستیابی به یک شاخص کلی سطح پراکسیداسیون لیپیدی ، سنجش غلظت مالون دی آلدئید است که یکی از محصولات فرعی و جانبی فرآیندهای پراکسیداسیون لیپیدی می باشد. در اثر اکسیداسیون ، اسیدهای چرب دارای چند پیوند دوگانه ، تخریب و قطعه قطعه شده ترکیبات آلدئیدی متعددی از آنها تولید می شود از جمله آنها MDA است که در ضمن بیشترین مقدار ترکیب آلدئیدی تولید شده نیز می باشد که به عنوان یکی از مناسب ترین مواد در بررسی پراکسیداسیون لیپیدی مورد استفاده قرار می گیرد .
ولد آبادی ، ع. و همکاران ( ۱۳۷۲ ( بیان داشتند که MDA با اسید تیوباربیتوریک (TBA) در PH اسیدی و دمای بالا واکنش داده و یک کمپلکس صورتی رنگ را بوجود می آورد که برای ارزیابی مقادیر MDA مورد استفاده قرار می گیرد. جذب نوری کمپلکس حاصله در ۵۳۲ نانومتر می باشد.
موقعی که دفاع آنتی اکسیدانتی کاهش می یابد یا تشکیل رادیکال آزاد افزایش می یابد، در اینگونه موارد حالتی موسوم به اکسیداتیو پدید می آید تنش اکسیداتیو منجر به آسیب بافتی می شود و از طرفی دیگر آسیب های بافتی خود نیز می تواند باعث ایجاد استرس اکسیداتیو گردد وقتیکه استرس اکسیداتیو رخ می دهد پراکسیداسیون اسیدهای چرب غیر اشباع لیپیدها افزایش می یابد. در اثر حمله رادیکال های آزاد به لیپید ها، آلدئید های گوناگونی از جمله MDA ایجاد می شوند.
(۱۹۹۳ ) Ernste et alبیان داشتند که مولکو لهای مالون دی آلدهید با نفوذ به درون ساختار غشاءسلول موجب عدم تقارن در توزیع اجزاء لیپیدی غشاء می شوند، علاوه بر این با ایجاد پیوندهای محکم با DNA سلول، موجب بروز صدمات وشکستگی هایی در کروموزوم میشوند.

۱-۸ گلیکوزیلاسیون:

یعنی چسبندگی قطعات قند به پروتئین. درواقع فرایند اضافه شدن قند با پیوند کووالانسی به آمینواسیدهای اختصاصی است. در یوکاریوتها و باکتری ها و آرکئاها دیده میشود.
این یک تغییر بعد از ترجمه است که بیشتر از هر تغییر بعد از ترجمه ای سبب تنوع پروتئین ها میشود. تغییر بعد از ترجمه فراینده پیچیده ای است چون شامل مراحل زیاد آنزیماتیک است.

۱-۸-۱ محل انجام گلیکوزیلاسیون:

گلیکوزیلاسیون یک عملکرد مهمی از راه های ترشحی-بیوسنتزی در RER و دستگاه گلژی است. تقریبا نیمی از پروتئینهای درون سلول، تحت تاثیر این تغییر قرار میگیرند.
این تغییر بعد از ترجمه برای بسیاری از فرآیندهای زیستی مهم است. که شامل چسبیدن سلول به ماتریکس خارج سلولی و interaction های پروتئین- لیگاند است. یا اینکه قندها میتوانند به عنوان رسپتورهای سطح سلول عمل کنند و به طور غیر مستقیم سبب تحریک سیگنالهای انتقالی شوند. و همچنین سبب حلالیت مولکول میگردد.
Gtf گلیکوزیل ترنسفراز نام دارند آنزیمهایی هستند که مونوساکاریدها یا اولیگوساکاریدها را انتقال میدهند.
پروتینهایی که گلیکوزیله میشوند شامل:
۱ /پروتئینهای ترشحی،
۲ /گیرنده ها و لیگاندهای سطحی
۳ / پروتئینهای مستقر در اندامک ها است
۴/ به علاوه بعضی از پروتئینها که بین گلژی و سیتوپلاسم دادو ستد میشوند نیز گلیکوزیله میشوند.
۵/ پپتید و گلیکانها نیز میتوانند گلیکوزیله شوند.
۱-۸-۲ انواع و مکانیسم گلیکوزیلاسیون شامل:
۱N-linked /
۲O-linked /
۳C-linked /
۴Glypiation /
۵/ فسفوگلیکوزیلاسیون
رایج ترین نوع گلیکوزیلاسیون، گلیکوزیلاسیون N-linked, O-linked و glypiation است.گلیکوپروتئین هایی که اتصال N-linked دارند :در اینها قند به گروه آمین اسیدآمینه آسپارژین متصل میشود و سنتز اینها در RER شروع میشود و در دستگاه گلژی تکمیل میشود.
گلیکوپروتئین هایی که اتصال O-linked دارند : در اینها قند به زنجیره جانبی اسید آمینه ترئونین یا سرین متصل می شود.
شکل (۱-۷)

۱-۹گلیکوزیلاسیون غیر آنزیمی :

در گلیکوزیلاسیون غیرآنزیم ی پروتئین هایی که واجد گروه های آمین آزاد نظیر گروه اپسیلون آمین لیزین هستند، در PH فیزیولوژیک به صورت غیرآنزیمی باگروههای کتونی یا آلوییدی قندهای احیاکننده واکنش داده ترکیبات ناپایدار آلدامین را تشکیل می دهند. (گلیکه شدن پروتئین ها روی ساختمان و در نتیجه روی عملکرد این پروتئینها تاثیر می گذارد) این محصولات طی چند ساعت در اثر بازآرایی بیشتر به محصولات پایداری به نام ترکیبات آمادوری تبدیل می شوند . ترکیبات آمادوری طی دو واکنش متوالی دهیدراتاسیون وقطعه قطعه شدن به ترکیبات آلفا دی کربونیل تبدیل می گردند. این ترکیبات نسبت به قندهای اولیه برای واکنش با پروتینها فعال تر هستند، لذا با ایجاد پیوند عرضی بین پروتئین ها ترکیبات ناهمگونی به نام ترکیبات گلیکوزیله نهایی AGE ها یا همان داکسی گلوکوزون و پنتوزیدین را پدید می آورند.

۱-۹-۱ پنتوزیدین:

دارای خاصیت فلورسانس است و راحت تر اندازه گیری می شود.
و دارای فرمول N₆O₄ ۲۶C17H می باشد.و از واکنش غیر انزیمی بین اسید امینه آرژنین و لیزین با قند پنتوز ایجاد می شود که باعث تغییر شکل اسید های امینه می شود.
شکل (۱-۸)

۱-۹-۲ داکسی گلوکوزون:

یک قند کربونیل است که حاصل واکنش میلارد می باشد یک پیش ماده برای شکل گیری محصولات گلیکوزیلاسیون پیشرفته است و با آمین پروتئینها واکنش داده و سبب تغییر شکل آنها می شود. دارای فرمول شیمیایی ۵ C6H10O می باشد.
شکل (۱-۹)

۱-۹- ۳ قهوه ای شدن غیر آنزیمی (واکنش میلارد):

یکی از مهمترین واکنشهایی که در جریان فرایندها یا نگهداری مواد غذایی صورت می گیرد واکنش قهوه ای غیر آنزیمی است که به دلیل شناخت آن توسط میلارد شیمیدان فرانسوی در سال ۱۹۱۲ تحت عنوان واکنش میلارد نیز از آن یاد می شود . این واکنش میان گروه های آمین آزاد پروتئین وگروه هیدرکسیل گلوکزیدی قندهای احیاء کننده یا ترکیبات کربونیلی مثل الدهیدها و کتون ها که دراثر اکسیداسیون چربیها به وجود می آیند.
این واکنش سبب کاهش ارزش تغذیه ای پروتئین نیز میشود دراین میان لیزین به سهولت تحت این واکنش قرار میگیرد و نابود میشود. بطور کلی پنتوزها نسبت به هگزوزها و هگزوزها نسبت به دی ساکارید ها احیاء کننده به سهولت بیشتری در واکنش شرکت می کنند.

۱-۹-۳-۱ مراحل انجام واکنش میلارد:

چنانچه قندی که وارد واکنش می شود یک آلدوز باشد ، در این صورت عامل احیاء کننده آن با گروه آمین آزاد پروتئین وارد واکنش می شود و از طریق تشکیل باز شیف ترکیب آلدوزیل آمین را تولید می نماید . تولید این ماده در رطوبت پایین بهتر صورت می گیرد و به همین دلیل است که مواد غذایی خشک و کنسانتره ، بیشتر در معرض قهوه ای شدن قرار دارند . در مرحله بعد که تغییر وضعیت آمادوری گفته می شود ، آلوزیل آمین تبدیل می گردد . در صورتی که قند اولیه ای که وارد واکنش می شود یک کتوز باشد نیز همین مراحل طی می شود که در ابتدا اکتوزیل آمین تولید می گردد و در مرحله بعد که موسوم به نغییر وضعیت هینز می باشد ، کتوزیل آمین به آلدوز آمین تبدیل می شود .
آلدوز—-کربونیل امین—- آلدیمین (باز شیف ) —- آلدوزیل امین —-کتوز امین (محصول امادوری)
کتوز —- کربونیل امین —- کتیمین (باز شیف ) —- کتوزیل امین —- آلدوز امین (محصول هینز
مشخص شده است که رادیکال های آزاد و اکسیژن سبب تخریب اکسیداسیونی لیپید و پروتیین و نوکلئیک اسید می گردند . بنابراین آنها بر بسیاری از بیماری های انسانی مانند بیماری های شریان قلبی وریوی، برخی از انواع سرطان ها ، آب مروارید، بیماری های خودایمنی،آماس، آرتریت ها و عملکرد غیر عادی مغز دلالت می کنند.

در راستای این تبلیغات باید نفع عمومی ملاک قرار گیرد و در صورت اقتضای آن تبلیغات
صورت گیرد. مثلا ممکن است مطالبی عنوان شود یا تصاویری آورده شود که از نظر علمی و اجتماعی،ضروری باشد.^[۲۶۴]و این امر لازمه آموزش است. مسائل اخلاقی و اعتقادات مذهبی نیز باید در
آگهیهای تبلیغاتی رعایت گردد. و اگر از اصول و قواعد مربوط به تبلیغات فرهنگی آسیبی به جامعه وارد گردد چون جنبهی عمومی دارد افراد زیادی در جامعه متضرر از تخلف ایجاد شده متضرر میگردند. در خصوص امکان اقامه دعوای مسئولیت مدنی برای ضرری که به گروه وارد شده نظرات متفاوتی ارائه شده است. برخی گفتهاند منطقی نیست خساراتی که به صورت انفرادی قابل مطالبه نیست به صورت جمعی قابل مطالبه باشد. با وجود این دکترین و رویه قضایی فرانسه و کشورهای دیگر برای گروههایی که دارای شخصیت حقوقی هستند حق مطالبه جبران خسارت وارده به اعضای خود را قائل شده اند.^[۲۶۵] با بهره گیری از حقوق تطبیقی میتوان گفت در حقوق ایران نیز مانند حقوق فرانسه اشخاص حقوقی اعم از شرکتها و انجمنها میتوانند به خاط ضرر وارد به منافع گروهی اعضاء خود که سرمایه معنوی آنها را تشکیل میدهد مطالبه جبران خسارت کنند .^[۲۶۶] شایان ذکر است این ورود خسارت در جنبهی خصوصی نیز قابل تصور است و ممکن است در اثر تبلیغات منفی،یک موسسه فرهنگی متضرر گردد.

ج) تجاوز به حریم خصوصی
اول: مفهوم و مبنای حریم خصوصی
با آنکه کلمه «حریم خصوصی» در زبان محاوره و نیز مباحث فلسفی،سیاسی و حقوقی مکرر استعمال میشود، ولی هنوز تعریف یا تحلیل واحدی از آن ارائه نشده است. مفهوم حریم خصوصی ریشه های عمیقی در مباحث جامعه شناختی و انسان شناختی در مورد اینکه چگونه در فرهنگهای مختلف برای آن ارزش قائل شدهاند دارد.^[۲۶۷]
حریم خصوصی یک مفهوم سیال است که امروزه آزادی وجدان و اندیشه کنترل بر جسم خود، خلوت و تنهایی، کنترل بر اطلاعات شخصی،آزادی از نظارتهای دیگران،حمایت از حیثیت و اعتبار خود و حمایت در برابر تفتیشها و تجسسها را شامل می شود.^[۲۶۸] حریم خصوصی،قلمروی از زندگی اشخاص است که یک انسان متعارف با درک نیازهای جامعه در هیچ وضعیتی تجاوز به آن را مجاز نمی شناسد به دیگر سخن حق افراد، گروه ها یا موسسات نسبت به این که چگونه و چه اندازه اطلاعات دربارهی آنها به دیگران منتقل شود،حق حریم خصوصی، نام دارد.^[۲۶۹] حریم خصوصی تصمیمگیری ناظر به اموری چون آزادی، رهایی، انتخاب و استقلال در تصمیمگیری درباره روابطجنسی، تولید مثل، ازدواج ،خانواده و مراقبتهای بهداشتی و…است. « وارن و براندیز » آن را حق بر تنها بودن یا به تعبیری حق بر خلوت تعریف کردند.گروهی آن را تسلط و اقتدار بر موضوعات خصوصی دانسته اند.^[۲۷۰]
امروزه حریم خصوصی به عنوان یک اصل در علم حقوق شناخته میشود. برای پیبردن به بنیانهای فلسفی این مقوله باید به شرافت بشری و منابع و مآخذ مربوط به مالکیت شخصی مراجعه کرد و گرچه عجیب به نظر می رسد، اما مالکیت افراد بر شرافت و حیثیت خود، بهترین معرف حریم خصوصی محسوب می شود.^[۲۷۱]
حق بر حریم خصوصی، ارتباط تنگاتنگی با کرامت انسانی دارد و مانع آن میشود که اطلاعات راجع به زندگی اشخاص جهت اعمال سلطه و استفادهی ابزاری از انسانها تبدیل شود لذا حمایت از شخصیت انسانی در اعلامیهی جهانی حقوق بشر و میثاق بین المللی به عنوان اصلی پیشرفته منعکس شده است و در ضمن این حق، با آزادی و استقلال انسان نیز مرتبط است و فضای رشد افراد را فراهم میسازد. شناسایی این حق نیز یکی از مقدمات و ابزارهای مشارکت در دموکراسی است و ابزاریست برای کمک کردن به استقلال معنوی شهروندان و کمک به ایجاد فضایی مناسب برای اندیشیدن آنها. تحقیقاتی که روان شناسان و انسان شناسان انجام دادهاند نشان میدهد که انسان ها به حکم فطرت به عالم خلوت نیازدارند. تحقیقاتی که برخی جانور شناسان انجام داده اند اثبات کرده است که برخی از حیوانات نیز به حکم غریزه برای حریم خصوصی اهمیت بسیار قائلاند.
در مبانی دینی نیز لزوم حفظ حرمت زندگی خصوصی افراد به چشم می خورد.مباحث و اصطلاحاتی را که در آیات و روایات اسلامی دربارهی حریم خصوصی و بیان علل و حکمتهای حمایت از آن بکار رفتهاند میتوان به عناوین زیردسته بعدی کرد :
ممنوعیت تجسس و تفتیش
ممنوعیت استراق سمع
ممنوعیت ورود به منازل بدون استیذان
ممنوعیت سوء ظن و… ^[۲۷۲]
به طور مثال میتوان به آیه ۱۲ سورهی حجرات اشاره کرد.
« یا ایها الذین امنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم و لا تجسسوا و لایغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتا فکرهتموه و اتقواالله ان الله تواب رحیم ».
ای اهل ایمان، از ظن و گمان دربارهی یکدیگر بسیار بپرهیزید که برخی ظنها و پندارها معصیت است ونیز هرگز از حال درونی هم تجسس مکنید و غیبت یکدیگر روا مدارید.آیا شما دوست میدارید ، گوشت برادر مردهی خود را بخورید؟ البته از آن کراهت و نفرت دارید. پس تقوای الهی پیشه کنید همانا خدا بسیار توبهپذیر و مهربان است.
نهی از ظن و گمان ورزی، غیبت و خصوصاً تجسس در امور یکدیگر ، تصریح شده دراین آیه، مصادیقی از حفظ حرمت زندگی خصوصی است. و در بسیاری از احادیث و روایات متعدد دیگر که در این بحث مجال بیان همگی آنها نیست.
حفظ حرمت زندگی خصوصی در حقوق غالب کشورها ، حداقل از حد اقتصادی برخی مصادیق مورد توجه قرار گرفته است که قانون اساسی از جملهی منابعی است که مواردی را به این موضوع اختصاص داده است. نمونهی آن اصل ۳۶ قانون اساسی چین است که مقرر می دارد: « همهی افراد در داشتن اعتقادات مذهبی آزادند هیچ نهاد دولتی، سازمان عمومی و یا خصوصی حق ندارد که اشخاصی را مجبور به اعتقاد و یا عدم اعتقاد به آیینی نماید و یا اینکه بین معتقدان به یک مذهب و بی اعتقادان به آن مذهب تبعیض قائل شود…»^[۲۷۳]
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز گر چه اصطلاح «حریم خصوصی» به کار نرفته است اما مصادیق آن ذکر شده است برای نمونه اصل ۲۲ تصریح می دارد: «حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است ، مگر در مواردی که قانون تجویز کند» و یا در اصل ۲۳ آمده :« تفتیش عقاید ممنوع است و هیچکس را نمیتوان به صرف داشتن عقیدهای مورد تعرض و مواخذه قرار داد. اصل ۲۵ قانون اساسی به مورد دیگری در بحث حریم خصوصی اشاره دارد که از مباحث مهم در این زمینه بشمار می رود: » بازرسی و نرساندن نامهها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها ، استراق سمع و هرگونه تجسس ممنوع است ، مگر به حکم قانون» به این ترتیب ملاحظه میشود که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با توجه ویژه و احصای مصادیق متعددی از مفهوم حریم خصوصی تعرض به آن را جز در موارد قانونی ممنوع دانسته است. بدیهی است که چنین توجهی، بایستی قانونگذار عادی را نیز ملتزم به رعایت این حریم و استثناء شمردن موارد نقض آن نماید؛ در حالیکه چنین توجهی لحاظ نشده و تنها در موادی از قانون مجازات اسلامی می توان آن را پیدا کرد. مادهی ۱۷۵ این قانون مقرر داشته، هر یک از مقامات و مامورین دولتی که برخلاف قانون آزادی شخصی افراد ملت را سلب کنند یا آنان را از حقوق مقرر در قانون اساسی محروم نماید، علاوه بر انفصال از خدمت و محرومیت ۳ تا ۵ سال از مشاغل دولتی به حبس از ۶ ما تا ۳ سال محکوم خواهد شد . م ۵۸۰ این قانون نیز ورود کارگزاران حکومتی را به منزل اشخاص بدون اجازه ممنوع دانسته و م ۵۸۲ نیز هرگونه تعدی ماموران دولتی نسبت به مراسلات یا مخابرات و یا مکالمات تلفنی اشخاص در غیر موارد قانونی را مستوجب مجازات دانسته است.
پیشرفتهای روز افزون علمی و فنی دنیای نوین به ویژه در عرصهی رسانه ها باعث شده که زندگی خصوصی افراد روز به روز مورد تهدید بیشتری قرار گیرد، چه آنکه حتی امروزه اطلاعات را به منزلهی کالای جدیدی می دانند که قادر است، دنیا را تکان دهد .^[۲۷۴]
ماهیت و نحوهی کارکرد رسانه ها عامل مهمی در جدی شمردن این نگرانی به حساب می آید، چراکه با شکلگیری ایدهی نیابت رسانههایی همچون مطبوعات از جانب مردم، مردم از این رسانه ها انتظار دارند تا به نمایندگی از ایشان به اخبار و اطلاعات دست یافته و آزادانه نسبت به انتشار آنها مبادرت نمایند.^[۲۷۵] بسیاری کشورها مانند کانادا، آلمان، استرالیا، بلژیک، نیوزلند و بعضی دیگر از کشورهای غربی به علت شدت احترام به حریم خصوصی اشخاص از طریق رسانه های همگانی ، سازمانها یا کمیسیونهای ملی حمایت از حریم خصوصی افراد تشکیل داده اند تا اطمینان یابند که دولت ها و شرکت های خصوصی ، شیوه های منطقی و عادلانهی اطلاعات و اطلاعرسانی را ( که مستلزم رعایت دیگر حقوق و آزادیهای اساسی بشری است) رعایت میکنند و برای زندگی خصوصی حوزهای غیر قابل تجاوز ترسیم نمودهاند که هر گونه تعرضی به آن ممنوع است، در عین حال در برخی دیگر کشورها تا آن زمان که مصلحت عمومی برتری وجود نداشته باشد ، چنین حرمتی را قائل هستند که غالبا این مصالح عمومی برتر نیز از ضرورت آزادی اطلاعرسانی ناشی میشود .^[۲۷۶] در ادامه پس از بیان مصادیق حریم خصوصی به مسئولیت مدنی ناشی از نقض آن در رسانه های صوتی و تصویری اشاره خواهد شد.
دوم: حریم خصوصی مقامات رسمی و عمومی
اشخاصی که در انظار مردم قرار دارند به ویژه هنگامی که آنها با خواست خویش خود را در منظر عمومی قرار داده باشند نظیر سیاستمدارانی که خود را آماده انتخابات میسازند یا خوانندگان کنسرتها و یا دیگر اشخاص مشهور، نمیتوانند یکسان با سایر شهروندان انتظار برخورداری از حریم خصوصی را داشته باشند. ^[۲۷۷] مقتضای فعالیت این اشخاص به گونه ای است که باید نظارتهای گوناگون، از جمله نظارتهای مردمی براعمال این اشخاص وجود داشته باشد، گاهی به سبب این مصلحت برتر مواردی از حریم خصوصی این اشخاص به اطلاع عموم می رسد یا حتی مورد بازرسی نهادهای عمومی قرار میگیرد، از جمله اطلاعات راجع به دارایی اشخاص جزو حریم خصوصی آنها به شمار میرود، اما در مورد برخی مقامات عالی رتبه، به منظور جلوگیری از سوء استفاده های احتمالی باید دارایی این اشخاص مورد بررسی قرار گیرد.(ر.ک ، اصل ۱۴۲ق، اساسی)
در تعریفی مختصر باید گفت ، مقامات رسمی کسانی را شامل می شود که تعیین کنندهی خطمشی و اصول سیاستگذاری هر کشوری هستند، در حالیکه کارکنان رسمی جزو این افراد نمیباشند. مراد از مقامات عمومی نیز شخصیتهایی هستند که در جامعه نقش چشمگیری دارند، به گونهای که مذاکره و اظهارنظر ایشان دربارهی مسائل، مورد توجه عمومی قرار میگیرد.^[۲۷۸]
باتوجه به این تعریف و گزارش کلی نهمین کنگرهی بین المللی حقوق تطبیقی خسارات ناشی از فعالیتهای رسانه های همگانی حاکی از آن است که مقامات عمومی نیز از حریم خصوصی بهرهمندند.^[۲۷۹]و
نمیتوان برای زندگی خصوصی ایشان هیچ حریمی را در نظر نگرفت، در عین حال که ورود این افراد به
عرصهی مسائل عمومی معمولا با فرض پذیرش حیطهی تنگتری از زندگی خصوصی برای خود یا لااقل حیطهی وسیعتری برای دخالت دیگران در این بخش از زندگی خود میباشد. در این زمینه برخی این فرمول را پیشنهاد کردهاند که « زندگی خصوصی آنگاه که زندگی عمومی شروع میشود، متوقف
میگردد» .^[۲۸۰]
در مجموع باید گفت که این افراد نیز از حق حرمت زندگی شخصی برخوردارند به استثنای حوادثی که با زندگی عمومی آنان برخورد می نماید.^[۲۸۱]
سوم : حریم خصوصی و حق بر تصویر خود
از مصادیق حریم خصوصی ، حق فرد نسبت به تصویر خود است، به این معنا که چاپ و انتشار تصویر خود بدون رضایت و اجازهی وی ، عملی مخالف حق حرمت خصوصی تلقی میشود، زیرا تصویر فرد انعکاس شخصیت اوست.^[۲۸۲]
در واقع عکس و تصویر جزو شخصیت آدمی است و تعرض به آن ،تعرض به شخصیت محسوب
میشود و امری ممنوع و موجب مسئولیت است و شخص می تواند از انتشار عکس و تصویر خود، حتی اگر بدون سوءنیت باشد، جلوگیری نماید.^[۲۸۳]
در قانون جزای ۱۸۱۹ فرانسه نسبت به این حق تصریح شده، چنان که مقرر گردیده است؛ « هیچ کس نمیتواند تصویر دیگری را بدون رضایت او چاپ و منتشر کند. گرفتن عکس از یک شخصیت معروف در یک جمع یا در برنامههای عمومی یا یک شب نشینی یا یک مسابقه ورزش و چاپ و انتشار آن، از طریق جراید بلامانع است، مشروط برآنکه اولا صاحب عکس، مخالف چاپ تصویر خود نباشد . ثانیا چاپ تصویر زیانی به او نرساند ، ولی در سایر موارد اخذ رضایت صاحب عکس لازم است».^[۲۸۴]
از این رو نقض حق اشخاص در مورد تصویر ایشان و چاپ یا نشر آن، در یکی از رسانه های همگانی بدون رضایت اشخاص، تقصیر به شمار میرود. برای مثال، براساس مادهی ۹۷ قانون حق مولف ایتالیا، چاپ تصویر به علت معروف بودن شخص یا به دلیل عمومی یا به سبب الزامات قضایی و پلیسی یا برای
هدفهای علمی ،آموزشی و فرهنگی یا در مواردی که مصالح عمومی ایجاب می کند ،بدون اجازهی صاحب آن، مجاز است، لیکن در هر حال ، نباید چاپ آن، باعث صدمه به آبرو و حیثیت وی شود. ملاحظه میشود که به شرط عدم ورود لطمه به آبرو و حیثیت ، تحت شرایطی همچون موارد بر شمرده شده ، در مادهی مذکور، میتوان نفع عمومی را بر حق خصوصی مورد بحث، ترجیح داد. در خصوص افراد سرشناس نیز هرگاه تصویری از آنان در یک مکان عمومی همچون اجتماعات حضوری مسابقات ورزشی، اجتماعات سیاسی تهیه و منتشر شده باشد به شرط عدم ورود زیان به آنان ، مسولیت آور دانسته نمیشود.در کشور ما قانون و یا رویه قضایی مشخصی در این مورد وجود ندارد و تنها میتوان از بند۵ ماده۶ قانون مطبوعات که درآن استفاده ابزاری از افراد(اعم از زن و مرد) در تصاویر و متن برای مطبوعات ممنوع شده است، استفاده نمود و در مورد رادیو و تلویزیون نیز همین قاعده را اجرا نمود.البته واضح است که هر گاه شخص ثابت کند که پخش تصویری از او منجر به بروز خسارات مادی یا معنوی مسلمی به وی شده است دادگاه
میتواند بر اساس قواعد عمومی حکم به جبران خسارات او را صادر نماید.
چهارم : حریم خصوصی در ارتباط تلفنی با شنونده و بیننده
یکی از مصادیق حریم خصوصی در رسانه های صوتی و تصویری ارتباطات تلفنی با شنوندگان و بینندگان است و لازمه پخش برنامههای رسانه های صوتی و تصویری بر قراری چنین ارتباطی است.بدیهی است درصورتی که برنامه به صورت پخش زنده باشد نمیتواند مسئولیتی را متوجه رسانه مربوطه دانست مگر اینکه عمد و یا تقصیر سنگین اثبات شود. به عنوان مثال با علم به اینکه طرف مورد ارتباط مبادرت به بیان این موارد خواهد نمود. لیکن در صورتیکه پخش به صورت غیر مستقیم و غیر زنده باشد مطمئناً بار مسئولیت به عهده آن رسانه خواهد بود.از طرف دیگر مصاحبه شونده و یا طرف مورد ارتباط باید اطلاع از اینکه مطالب او پخش خواهد شد داشته باشد، در غیر این صورت رسانه مسئولیت خواهد داشت.
پنجم: حریم خصوصی خانواده
خانواده بنیان و از عناصر تشکیل دهندهی یک جامعه است و حرمت نهادن به آن باعث استحکام آن و استحکام جامعه خواهد بود. از این رو حفظ حرمت خانواده یکی از بزرگترین مصالح عمومی به شمار
می رود. هر خانوادهای از حریمی خصوصی بهره میبرد که تعرض به آن به تزلزل خانواده میانجامد.
همهی اعضای یک خانواده از حریمی خصوصی برخوردارند و به این ترتیب تعرض به حریم خصوصی یک فرد، گاه به معنای تعرض به حریم خصوصی خانواده وی میباشد و گاه نیز صرفا تعرضی به حریم خصوصی فرد به حساب میآید. چنان که وقتی رسانه از میزان دارایی یک فرد خبر میدهد این امر غالبا در حکم تعرض به حریم خصوصی خانواده محسوب نمیشود، اما هر گاه نسبتی خلاف عفت به فرزند یک خانواده وارد شود، علاوه بر خسارتی که به خود شخص وارد شده ، تعرضی به حریم خصوصی خانواده نیز واقع شده است. از این رو این حق را برای خانواده باید به رسمیت شناخت تا بتواند از تعرض صورت گرفته نسبت به خانواده خود شکایت کرده و مطالبهی خسارت نماید. به همین دلیل در برخی از قوانین تصریح شده است که هرکسی حق دارد که حریم و زندگی خصوصی وی، خانواده اش ، خانه و مکاتباتش ،از تعرض ، مصون باشد.^[۲۸۵]
د)هتک حرمت
از دیگر تقصیرهایی که باعث زیان می گردد « هتک حرمت » است که در تعالیم دینی هم نکوهش شده که به طور مختصر به آن پرداخته میشود.
اول : تعریف هتک حرمت
هتک حرمت عبارت است از: سلب حسن شهرت یک شخص از افکار عمومی ، با خدشهدار کردن حیثیت ، احترام، اعتبار یا اعتمادی که دیگران به وی دارند یا با تهییج احساسات یا عقاید مخالف ، موهن یا ناخوشایند علیه او .^[۲۸۶]
هتک حرمت مصادیق متعددی همچون افتراء ، توهین ، ناسزا، نشر اکاذیب و انجام هرگونه عمل خلاف شأن نسبت به افراد را در بر میگیرد. به طورکلی رفتار یا سخنی هتک آمیز تلقی میشود که یکی از این امور را موجب میشود.^[۲۸۷]

بر این اساس کاظمیپور با بهره گرفتن از این نظریه در تبیین علل مهاجرت روستاییان به شهر تهران میگوید: «از آنجا که نیازهای اجتماعی افراد در محیط های روستایی برآورده نمیشود و در تعدادی از شهرها پاسخ مناسبی برای آنها وجود دارد، از این رو گونهای عدم تعادل میان جوامع روستایی و شهری ایجاد می شود و روستاییان برای ارضای نیازهای خود مهاجرت میکنند» (قاسمی اردهایی، ۱۳۸۵: ۵۷).

در مکتب کلاسیک مهاجرت جستجوی عقلانی و هدفدار به منظور یافتن مکانی ممیز برای کار و زندگی تصور میشود. اندیشمندان این مکتب همانند راونشتاین^[۵] با ارائه نظریهی «جذب و دفع» (تفاوتها) مهاجرین را اشخاصی به حساب آورد که بطور عقلانی برای دستیابی به زندگی بهتر اقتصادی برانگیخته میشوند. کارکردگرایان بر این باورند که مهاجرین روستایی در شهرها از یک تحرک اجتماعی رو به بالا برخوردارند. مهاجر در شهرها این احساس را به دست میآورد که ممکن است در یک شغل موفقیت نداشته باشد، لذا زندگی برای او تمام نمیشود، او با چندین شغل خود را میآزماید تا بالاخره در یکی از آنها موفق میشود (همان،۵۱). تئوری مهاجرتی نئوکلاسیکها بیشتر بر تفاوت دستمزدها و احتمال کاریابی معطوف بوده و بسیاری از عواملی که در جذب و دفع مهاجر مؤثرند عنایت نکرده است (زنجانی،۱۳۸۰: ۱۲۲).
راونشتاین اولین کسی بود که سعی کرد مکانیزم مهاجرت را براساس اصول کلی موجود در رویکرد کارکردگرایی بیان کند. او با بیان قوانین جذب و دفع معتقد بود که عوامل نامساعد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فیزیکی باعث دوری مردم از محل سکونت خود شده، و بالعکس آنها را به نقطهای که از این نظر شرایط مساعدی دارد جذب میکند. نظریه مهاجرت راونشتاین در چند فرض اساسی خلاصه شده است:
مهاجرت و فاصله: نرخ مهاجرت بین دو نقطه ارتباط معکوسی با فاصله بین دو نقطه دارد.
۲) مهاجرت مرحلهای: بطور طبیعی در جریان مهاجرت، افراد محلی مایلند ابتدا به طرف شهرهای نزدیک و سرانجام به سمت شهرهای که به سرعت رشد میکنند، مهاجرت کنند
۳) جریان ضد جریان مهاجرت: هر جریان عمده مهاجرت یک جریان ضد جریان جبران کننده را به وجود میآورد. یعنی در جریان مهاجرت روستا به شهر، همیشه یک جریان معکوس مهاجرت از شهر به روستا با شدت کمتری انجام میگیرد.
۴) تفاوت شهر و روستا در میل به مهاجرت: افراد بومی شهرها کمتر از آنهایی که در قسمت‌های روستایی کشور هستند، مهاجرت میکنند.
۵) تسلط انگیزههای اقتصادی: قوانین بد و ظالمانه، مالیاتهای سنگین، آب و هوای نامساعد، محیطهای اجتماعی نامساعد و نامطبوع و حتی اجباری، تماماً در ایجاد جریانهای مهاجرت مؤثر بوده هم هنوز هم هست (پاپلییزدی، و امیرابراهیمی، ۱۳۸۱: ۱۵۸).

نظریه وابستگی

دیدگاه وابستگی، مهاجرت را نتیجه انتقال ساختی روستاها از نظام سنتی – زمینداری به نظام صنعتی و ادغام آنها در نظام سرمایه داری وابسته میداند .از این رو تکیه این دیدگاه در بررسی مهاجرت‌ها، روی ساخت اقتصاد جهانی است نه بر توسعه انفرادی یک کشور. صاحب نظران این دیدگاه، دو دسته عوامل برای برای بیان حرکت و علت مهاجرت در نظر گرفته اند: یکی عوامل تغییر دهنده و دیگری عوامل رکودی. عامل تغییر دهنده به دگرگونی های مبتنی بر فناوری و مکانیزه شدن کشاورزی اشاره دارد که این عمل سبب بیکاری یا کم کاری کشاورزان میشود که در نتیجه روستاییان را مجبور به مهاجرت می‌کند. عامل رکودی که در بررسی حاضر تحت عنوان جمعیت شناسی مهاجرت معرفی میشود زمانی مؤثر است که رشد جمعیت به دلیل بهبود نسبی وضع بهداشت و درمان، از تولیدات کشاورزی سنتی سبقت بگیرد و نیروی کار مجبور به حرکت شود (قاسمی اردهایی، ۱۳۸۵: ۵۸ ). از نظر طرفداران این نظریه، راه‌حل مسأله مهاجرت را باید در چارچوب کلی راهبرد توسعه مورد بررسی قرار داد. تا زمانی که وضعیت نابرابر شهر و روستا و فقیر و غنی و کشورهای عقب مانده و توسعه یافته از بین نرود، تقلیل یا به حداقل رساندن مهاجرت امکان پذیر نیست (جمشیدیها و علیبابایی، ۱۳۸۱: ۷۶).

نظریه سیستمی

در نظریه دگرگونی (سیستمی) جامعه ورود از نظام کشاورزی سنتی- روستایی به صنعتی-شهری متأثر از عواملی است که خود پیامدهایی را به دنبال دارد که عمدتاً دوگانگی اجتماعی و فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را در جوامع در حال توسعه بوجود آورده است (پاپلییزدی و امیر ابراهیمی،۱۳۸۱: ۱۶۱).
کاربرد این مدل بهطور مشخص در آثار مابوگونج^[۶] آغاز گردید. مابوگونج بر این اعتقاد بوده است که بوسیله نظریه عام سیستمی، بهتر میتوان مهاجرتهای روستا- شهری را بررسی کرد. در این مدل هم مهاجرین و هم نمادها در کنش متقابل با یکدیگر با ویژگیها و روابط ساختاری منسجم لحاظ میشوند.
متغیرهای اصلی این مدل عبارتند از:

1. 1. خرده سیستم اجتماعی شدن؛ این متغیر به عوامل تأثیرگذار بر جامعهپذیری فرد مهاجر نظر دارد، میزان توسعهیافتگی مکان مبداء مهاجر، بعد خانوار، میزان تحصیلات والدین مهاجر، میزان وابستگی مهاجر به محل تولد و میزان احساس غربت به آن.

1. 1. خرده سیستم نهادی؛ این متغیر نهادهایی که شخص با آنها به نوعی در چالش است مورد توجه قرار میدهد. سطح آگاهی و اطلاعات عمومی و نیز میزان تحصیلات مهاجر، سطح آگاهی و شناخت مهاجر در مناطق مبداء و مقصد، وضعیت سازمانها و اتحادیههای صنفی موجود در مبداء و مقصد و نوع ارتباط با آنها صلاحیت و شایستگی برای اولین استخدام در منطقه مقصد و بالاخره وضعیت تأهل مهاجر.

1. 1. خرده سیستم مصرفی؛ شامل بدست آوردن کالاهای مصرفی بادوام (خودرو و تلویزیون) ساختن واحد مسکونی در مبداء و بالاخره استخدام همسر در مقصد

1. 1. متغیرهای تنظیمی؛ این متغیرها مواردی را در نظر می گیرند نظیر وضعیت منطقه سکونت در مقصد، انگیزه مراجعت به مبداء، مدت اقامت در مقصد و متغیرهای جمعیتی مانند سن و جنس (حاج‌حسینی، ۱۳۸۵: ۴۴).

دیدگاه جمعیتی در مورد مهاجرت

با پیشرفت مراقبتهای بهداشتی روستایی و سطح تغذیه در جهان در حال توسعه و همراه با سطح بالای با روی مستمر، میزان رشد طبیعی به سرعت افزایش یافته است. میزان موالید و مرگ‏ومیر در بیشتر مناطق شهری در حال کاهش بوده ولی در بسیاری از مناطق روستایی فقط میزان مرگ‏ومیر کاهش یافته‏ است. تخمینهای سازمان ملل نشان می‏دهد که باروری در مناطق روستایی، عموماً از مناطق شهری بیشتر است. میزان‏ بالای رشد جمعیت روستایی، اغلب به مهاجرت روستا به شهر می‏انجامد؛ زیرا که شکاف بین رشد جمعیت و ایجاد کار در مناطق شهری کمتر بوده است. فرصتهای اشتغال شهری، جایی که میزان دستمزد اساساً از مناطق روستایی بیشتر است‏ کشش بیشتری را اعمال می‏کند. همانطور که تودارو نشان داده‏ هر شغلی که در مناطق شهری بوجود می‏آید احتمال جذب‏ مهاجرین را از بخش روستایی با دستمزد پائین دارد (فنیدلی، ۱۳۷۳: ۱۴۹).
از آنجا که مهاجرت های کنونی، به ویژه مهاجرتهایی که در کشورهای در حال توسعه انجام میگیرد، از نوع مهاجرتهای روستا به شهر است و اغلب مهاجران را جوانان تشکیل میدهند، بنابراین، مهاجرت ر ا میتوان به عنوان یک عامل دخیل در سالخوردگی جمعیت روستایی دانست. اغلب جوانان هستند به ترک روستا و اقامت در شهرها به خصوص شهرهای بزرگ تمایل دارند و این خود میتواند به افزایش نسبت سالخوردگان در چنین جمعیتهایی بینجامد. تغییر ساختار سنی و سالخوردگی جمعیت مهاجرفرست از آشکارترین پیامدهای جمعیتی از این مهاجرتها است که در دراز مدت خطرهای جدی، همچون خالی از سکنه شدن مناطق روستایی را به دنبال خواهد داشت. جمعیت مناطق روستایی در ابتدا بر اثر مهاجرت سالخورده میشود و جمعیت سالخورده نیز توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست میدهد که نتیجه آن از بین رفتن چنین جمعیتهایی خواهد بود. علاوه بر موارد پیش گفته، مهاجرت به شیوه های دیگری نیز میتواند ساختار سنی جمعیت ها را تحت تأثیر قرار دهد که بازگشت مهاجران پس از چند سال به مکان اولیه یکی از آنهاست. بازگشت مهاجرانی که چند سال را در شهر گذراندهاند، میتواند باعث تغییر ساختار سنی جمعیت روستایی و بروز مسائل و مشکلاتی شود. از جمله این مسائل؛ سالخوردگی جمعیت روستایی است. با توجه به آنچه اشاره شد، میتوان گفت که مهاجرت یکی ازسازوکارهایی است که هم در کوتاه مدت و هم در دراز مدت میتواند باعث دگرگونی ساختارسنی و جنسی و سالخوردگی جمعیت روستایی شود، بنابراین، باید از جنبه های گوناگون مطالعه شود. البته، نباید فراموش کرد که کاهش باروری عامل اصلی سالخوردگی جمعیت است. این عامل در درازمدت باعث میشودکه جمعیت پایه هرم سنی کاهش و جمعیت بالای آن افزایش یابد. پس از کاهش باروری، عامل مهاجرت ر ا میتوان عامل مهمی درسالخوردگی جمعیت برشمرد. از آنجا که تاثیر مهاجرت بر ساختار سنی، برخلاف کاهش باروری که به زمان نسبتا زیادی نیاز دارد میتواند آنی و فوری باشد (تقدیسی و احمدی شاپورآبادی، ۱۳۹۱: ۱۴۲).
اگر فشارهای جمعیتی در کار نباشد به رغم تمامی‏ شکافهای موجود بین شهر و روستا، هیچ تضمینی برای‏ مهاجرت روستاییان وجود ندارد و در صورت مهاجرت بخشی‏ از روستاییان، همه مهاجرت نمی‏کنند، در حالیکه اثر برآیند نیروهای دافعه بر تمامی روستاییانی کسان است. روند مهاجرت روستایی به اعتبار دو مسئلهی وجود نیروی مازداد در بخش کشاورزی و افزایش جمعیت با نرخ رشد بالا، ناگزیر با نرخ فراینده‏ای به‏طور پیوسته ادامه خواهد یافت (زاهدی‏ مازندارانی،۱۳۶۶: ۴۰). به عبارت‏ دیگر افزایش جمعیت روستا و پیشرفت تکنولوژی و جایگزینی سرمایه به جای کار و عدم وجود اشتغال کافی در زمینه‏های مختلف موجب افزایش کم‏کاری شده و زمینه را برای‏ مهاجرت، مهیا می‏سازد. به طوری که با افزایش تعداد شاغلان در هر واحد تولیدی،کم‏کاری افزایش و درآمد هر شاغل کاهش می‏یابد و همین اندیشه، تغییر شغل را به ذهن‏ برخی از شاغلان می‏اندازد، در این حال اگر امکان تغییر شغل در روستا وجود داشته باشد پدیدهی جابجایی انجام می‏گیرد و در غیر این صورت مهاجرت رخ خواهد داد (خزاعی،۱۳۷۷: ۱۷۹). معمولا منشأ اصلی مهاجرتهای داخلی در کشورهای‏ مختلف، بالا بودن میزان رشد جمعیت، مازاد نیروی فعال‏ اقتصادی و عدم وجود عدالت اجتماعی و یا ضعف آن در جامعه‏ است. بطوری که جمعیت کشور ما از سال ۱۳۳۵ به بعد بارشد سالانه‏ای متجاوز از ۳ درصد رو به افزایش بوده است. برپایهی۵۰ میلیون نفر جمعیت در سال ۶۵ و حداقل ۳ درصد رشد سالانه، اضافه جمعیت کشور بالغ بر ۵/۱ میلیون نفر در سال می‏شود که‏ حدود نیمی از این افزایش مربوط به نقاط روستایی بوده است. با توجّه به محدودیت فعّالیت‏های زراعی به علّت محدودیت‏ زمین قابل استفاده در کشاورزی، محدودیت آب و امکانات‏ بهره‏برداری از زمین، هر نوع تلاشی برای ایجاد مشاغل در مقیاس وسیعتری در این مناطق به سرمایه‏گذاری و برنامه‏ ریزی‏های درازمدّت بخش عمومی در سطح روستا بستگی می‏یابد. لکن تجزیه و تحلیل برنامه‏های عمران‏ کشور و حدود سرمایه‏گذاریها نشان می‏دهد که اولاً نسبت این‏ نوع سرمایه‏گذاریها و فعّالیتها در روستا ناچیز بوده است و ثانیاً قسمت اعظمی از بازده سرمایه‏گذاریهای روستایی نیز به‏ سوی شهرها سرازیر شده است و در واقع سرمایه‏گذاری در روستا برای تأمین آسایش زندگی ساکنان شهرها صورت گرفته‏ و تنها از آب و هوای سالم روستایی و تعریف از سلامت زندگی در کوهستان برای روستاییان باقی مانده است (زنجانی، ۱۳۷۶: ۵۸). به این ترتیب با افزایش جمعیت روستاها بواسطهی‌ بالا بودن‏ نرخ زاد و ولد در آنها و عدم برنامه‏های تنظیم خانواده از یک سو و عدم ‌‌‌‌سرمایه‏گذاری‌های کافی در بخشهای مختلف اقتصادی- اجتماعی روستاها، به خصوص در امر اشتغال و افزایش درآمد روستاییان، زمینه برای مهاجرت بی‏رویهی آنها به سوی شهرها، بیش از پیش مهیا شده است (ابراهیمزاده، ۱۳۸۵: ۱۶۱).
مهاجرت میتواند به عنوان عامل اساسی شکل دهنده شاخصهای سنی و جنسی در مناطق روستایی قلمداد گردد‌که عوامل و پیامدهای آن از لحاظ فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی حایز اهمیت است. در هر حال، فرار نیروهای جوان و باقی ماندن کودکان و سالخوردگان و زنان غیرفعال در روستاهای مناطق مختلف کشور، نسبت جنسی متفاوتی را هم در کل و هم در گروه های سنی نشان خواهد داد. از سوی دیگر، وقتی که مهاجرت با انگیزه بهرهمندی از امکانات بیشتر انجام میشود، شهرهایی که مورد توجه ویژه سیاستهای بودجهای دولت و مرکز تجمع امکانات هستند، مورد توجه و هدف مهاجران نیز قرار خواهند گرفت (تقدیسی و احمدیشاپورآبادی، ۱۳۹۱: ۱۵۴).

دیدگاه اقتصادی نسبت به مهاجرت

یکی از مهمترین علل مهاجرت روستائیان، انگیزههای اقتصادی است، این دیدگاه به نوبه خود دارای تقسیم بندیهایی است. نظریات اقتصاددانان (کلان)، نئوکلاسیک ها (خرد)، نظریۀ اقتصاد جدید، جزء دیدگاه اقتصادی محسوب میشوند. اقتصاددانان نئوکلاسیک بر اختلاف درآمدها و شرایط اشتغال بین کشورها و نیز هزینه‌های مهاجرت تأکید می‌کنند و مهاجرت عموماً بعنوان تصمیم‌گیری فردی برای به حداکثر رساندن درآمد درک می‌شود. در مقابل،"اقتصاد جدید مهاجرت” شرایط بازارهای گوناگون را و نه فقط شرایط بازارهای کار را مورد توجه قرار می‌دهد و مهاجرت را به عنوان تصمیم خانواده برای به حداقل رساندن خطرات موجود در مقابل درآمد، یا برای غلبه بر محدودیت‌های سرمایه‌ای موجود بر سر راه فعالیت‌های تولیدی خانواده در نظر می‌گیرد (داگلاس و ماسی^[۷]،۴۳۳: ۱۹۹۳). عدهای عامل اقتصادی را مهمترین عامل در مهاجرتهای روستا شهری میدانند. جوانان روستایی با مشاهده تفاوت درآمدی در شهر و روستا و کمبود درآمدهای مالی خود که جوابگوی نیازهای اصلی و ضروری آ نها نیست، دست به مهاجرت میزنند. آنان برای کسب درآمد بیشتر و رسیدن به آرزوهای خویش، راه شهرها را در پیش می‌گیرند. مهاجران در شهرها با شغلهای واسطهگری یا خدماتی و دست فروشی میتوانند به درآمدی چند برابر روستا دست پیدا کنند و از کارهای سخت و طاقت فرسای کشاورزی نیز آسوده شوند. بدون تردید اختلافات درآمدی شهر و روستا و موقعیت های شغلی وکاری فراوان در شهرها یکی از دلایل عمده مهاجرت جوانان است (قاسمی سیانی،۱۳۸۸: ۱۵۸).
دیدگاه های اقتصادی مهاجرتها را مکانیزمی برای توزیع مجدد نیروی کار در نظر میگیرند. اقتصاددانان کلاسیک از جمله آدام اسمیت^[۸] مهاجران کارگر را نیز تابع قانون عرضه و تقاضای اقتصادی میدانستند (زنجانی، ۱۳۶ :۱۳۸۰ ). در دیدگاه اقتصادی، مهاجرت ناشی از تفاوتهای شغلی- درآمدی و سطوح امنیتی بین مناطق شهری و روستایی است. دین ونک و همکاران^[۹] معتقدند که مهاجران روستایی از مناطقی با شرایط نامناسب به مناطقی باشرایط بهینه مهاجرت میکنند. استیگلیتز^[۱۰] معتقد است اگر مهاجرت را به عنوان مکانیزم تعادل بخش بدانیم، در آنصورت میتوان انتظار داشت که وقتی تعداد بیکاران افزایش مییابد، مهاجرت نیز همگام با آن از روندی افزایشی برخوردار شود (طاهرخانی، ۱۳۸۰: ۷۵). اگر چه این دیدگاه ها تفاوتهایی با همدیگر دارند اما در همهی این نظریات، مهاجرت مکانیزمی برای باز توزیع نیروی کار است. بعضی از این دیدگاه ها، از دید ساختاری (کلان ) به قضیه مهاجرت نگاه می‌کنند و عامل مهاجرت را محدودیتهای ساختاری موجود قلمداد می‌کنند. از سوی دیگر برخی از این دیدگاه ها، مهاجران را به عنوان افرادی در نظر می‌گیرند که درگیر محاسبات هزینه – فایده هستند و برای بهبود در سطح زندگی مهاجرت می‌کنند.
بطور کلی اقتصاددانان، از توسعه نابرابر منطقه‌ای و تحلیل‌های هزینه –فایده برای تبین مهاجرت استفاده می‌کنند (داگلاس و ماسی، ۱۹۹۳: ۴۳۳). نظریه‌پردازان بسیاری در حوزه اقتصادی به تبیین پدیده مهاجرت پرداخته‌اند مانند نظریه‌پردازان مکتب وابستگی، تودارو^[۱۱]، رانیس^[۱۲]،ساستاد^[۱۳]، لوئیس^[۱۴] و … . مثلاً در مدل تودارو فرض می‌شود که مهاجران بر اساس به حداکثر رساندن منافع مورد انتظار، دست به مهاجرت می‌زنند که شامل موارد زیر می‌شود: الف: تفاوت درآمدهای واقعی بین فرصتهای شغلی شهری و روستایی ب: احتمال بدست آوردن شغل در مناطق شهری بنابراین فرضیات اساسی مدل تودارو این است که میزان مهاجرت بر اساس دو متغیر یعنی اختلاف درآمد میان شهر و روستا و احتمال کاریابی در مناطق شهری تعیین می‌شود (زنجانی،۰ ۱۳۸: ۱۳۶-۱۳۵).
بسیاری از نظریهپردازان، انگیزههای اقتصادی را مهمترین دلیل مهاجرت روستائیان به مناطق شهری میدانند و اعتقاد دارند که اختلاف درآمد بین شهر و روستا برای بهبود زندگی، عامل اصلی این نوع مهاجرت است (شایان وکهنهپوشی، ۱۳۹۲: ۱۲۶). انگیزههای اقتصادی معمولاً در همه انواع مهاجرتهای اختیاری جزء متغیرهای مؤثر محسوب میشوند. مهاجرت را عموماً به عنوان تصمیمگیری فردی برای به حداکثر رساندن درآمد تلقی میکنند. به طور کلی دیدگاه اقتصادی از توسعه نابرابر منطقهای و تحلیلهای هزینه فایده برای تبیین مهاجرت استفاده میکند (مکانیکی و آرزومندیان، ۱۳۹۰: ۲۹). این نگرش، مهاجرتهای روستایی را عمدتاً به دلیل نبود فرصتهای شغلی در روستاها و دسترسی به شغل و درآمدهای انتظاری در شهر و منافع ناشی از آن و در واقع تابعی از عوامل اقتصادی میداند.
آرتور لوئیس هم مهاجرتهای روستایی را در بطن فرایندهای توسعه اقتصادی تبیین میکند و از تضاد بین دو بخش اقتصادی سرمایه داری نوین در شهرها و معیشت سنتی در نواحی روستایی کشورهای در حال توسعه سخن میگوید که برآیند آن مهاجرت روستائیان مازاد به شهرها می باشد (زنجانی، ۱۳۸۰: ۱۳۵).
روانشتاین، مهاجرین را اشخاص به شمار می‏آورد که‏ به‏طور عقلانی برای دستیابی به زندگی اقتصادی بهتر برانگیخته می‏شوند. به عقیدهی او مهاجرین از مناطق فقیر به‏ مناطقی که فرصتهای بیشتری به آنها دهد، نقل مکان میکنند. انتخاب مقصد با توجّه به مسافت و مهاجرت از شهرها و روستاهای کوچکتر با تناسب فاصله نسبت به شهرهای‏ بزرگتر، پی‏درپی صورت می‏گیرد (فیندلی،۱۳۷۳: ۳۰).
مدل توسعه لوئیس- فی–رانیس^[۱۵]، اولین و مشهورترین مدل توسعهای است که حداقل به طور ضمنی به فرایند انتقال نیروی کار روستا به شهر توجه میکند. در این مدل، اقتصاد از دو بخش تشکیل میگردد: الف) بخش سنتی، که دارای نیروی کار مازاد با بهره وری پایین یا بدون بهره وری است. ب) بخش صنعتی شهری نوین با بهره وری بالا که نیروی کار به تدریج از بخش معیشتی به آن انتقال مییابد. توجه اولیه مدل، هم به فرایند انتقال نیروی کار است و هم به رشد اشتغال در بخش جدید. سرعت این دو عنصر از طریق نرخ انباشت سرمایه صنعتی در بخش نوین مشخص میشود (تودارو، ۱۳۶۷ : ۲۶)
تودارو نیز همانند سایر صاحبنظران مهاجرت، در صدد تبیین مهاجرتهای روستا-شهری بوده است. فرض اصلی الگوی تودارو این است که هر مهاجر بالقوه، بر مبنای هدف پیشینهسازی «درآمد انتظاری» تصمیم میگیرد که به شهر برود یا نه. در این تصمیم گیری دو عامل اقتصادی اصلی نقش دارند: اولی به تفاوت واقعی موجود بین دستمزد در شهر و روستا مربوط است که به دلیل مهارتهای متفاوت و دوره های آموزشی کارگران به وجود آمده است. در واقع، وجود تبعیض بین دستمزدهای پرداخت شده به کارگران شهری، در مقایسه با دستمزدهای کارگران ماهر روستایی، اصلی همیشگی در تصمیم به مهاجرت تشخیص داده شده است. دومین عنصر اصلی الگوی مزبور و مهم ترین قسمت آن که در سایر الگوهای مهاجرت از روستا به شهر نیست، میزان احتمال موفقیت هر مهاجر در به دست آوردن شغل در شهر است. کلید فهم پدیده ظاهراً متناقض مهاجرت مداوم به مراکزی که بیکاری در شهر است. کلید فهم پدیده ظاهراً متناقض مهاجرت مداوم به مراکزی که بیکاری در آنها فراوان است، بررسی فراگرد مهاجرت با رهیافت «درآمد انتظاری» یا دائمی است، که در آن درآمد انتظاری هم به پرداخت دستمزد به کارگر شهری مربوط میشود و هم به میزان احتمالی بستگی دارد که وی بتواند شغلی به دست آورد (تودارو،۱۹۷۱ )
بیلس بارو و اوبرای^[۱۶] با در نظر گرفتن نظریات مختلف در حوزه مهاجرت، علل مهاجرت را در موارد زیر خلاصه کرده اند:

1. 1. مهاجرتهای روستایی از حوزه هایی که در آنها فرصت های شغلی کمتری وجود دارد به طرف حوزه هایی که دارای امکانات شغلی بیشتری است صورت میگیرد.

1. 1. در صورتی که اختلاف درآمد شهر و روستا زیاد باشد، مهاجرت به شهر به ویژه به شهرهای بزرگ انجام میشود .

1. 1. همه مردم، در دوره کارایی عمر خود (سن میانسالی) آرزومندند به حداکثر درآمد دست یابند و مهاجران روستایی در این سنین به امید دست یافتن به حداکثر درآمد، به شهرها مهاجرت می‌کنند.

1. 1. تسلط مدل دوگانه اقتصادی (بخش جدید و بخش معیشتی) بدون ارتباط با هم، سبب مهاجرتهای روستایی میشود .

1. 1. عوامل دفع در روستاها و عوامل جذب در شهرها، مهاجرتهای روستایی را شتاب می‌بخشد. در بخش معیشتی امکان جذب نیروی کار تازه وجود ندارد، در حالی که بخشهای جدید اقتصادی شهر، هر روز طالب نیروی کار تازهای است (شکوئی، ۱۳۷۳ : ۴۷۰- ۴۷۱).

اصولاً فقر روستاییان که‏ انگیزهی اصلی مهاجرت آنهاست در نتیجهی نابرابری توزیع منابع‏ اقتصادی (آب، زمین) در روستا و همچنین در نتیجهی نابرابری‏ شهر و روستا بوجود آمده است. در شرایطی که تعادل اقتصادی‏ بین شهر و روستا برقرار باشد، روستا به تولید کالاهای‏ کشاورزی می‏پردازند و مازاد تولید خود را در مقابل تولیدات‏ شهری که مورد نیاز است در اختیار شهر می‏گذارد؛ در صورت‏ وجود چنین تعادلی، تفاوت درآمد و قیمت کالاهای شهری و روستا نامیده می‏شود، زیاد نیست و خانواده روستایی نسبت به‏ خانواده شهری در وضع نامتعادلی قرار نمیگیرد. امّا چنین‏ رابطه‏ای بین شهر و روستا زیاد است و نابرابری درآمد، در بین شهر و روستا بسیار زیاد است و نابرابری درآمد در چند دههی اخیر رو به افزایش بوده است (لهسائی‏زاده، ۱۳۶۸: ۲۶۰). به همین نسبت نیز مهاجرتهای روستا-شهری‏ نیز رو به گسترش بوده است. قیمت کالاهای کشاورزی نسبت به کالاهایی که روستایی‏ باید از شهر تأمین کند، بسیار نازل‏تر است، بدین‏ترتیب بواسطهی نامتعادل بودن رابطه مبادله بین کالاهای شهری و کالاهای‏ روستایی، خانوار روستایی در وضع بسیار فقیرانه‏ای قرار می‏گیرد و این خود یک عامل مهم در ایجاد فقر است. از سوی‏ دیگر قیمت کالاهای صنعتی به نسبت محصولات کشاورزی‏ در طول یک سال، نوسانات بسیار زیادی داشته و ممکن است‏ حتی قیمت این محصولات دو تا سه برابر در طول یک سال در نوسان بوده و این عامل بر کاهش درآمد روستاییان بسیار مؤثّر می‏باشد و زمینهی مهاجرت آنها را فراهم نماید. مهاجرین در همه جا برای درآمد بیشتر از جایی به جای دیگر نقل مکان‏ می‏کنند، بررسیهای متعدد نشان داده که عوامل اقتصادی، علت‏ اصلی مهاجرتهاست، انگیزه‏های اقتصادی در دو زمینهی جستجو برای کار و کسب درآمد بیشتر خلاصه می‏شود، بیکاری و کم‏کاری در بخش کشاورزی عوامل مهمی است که‏ مهاجرین را به طرف نقاطی که فرصتهای بیشتری برای اشتغال‏ وجود دارد، سوق می‏دهد (فیندلی،۱۳۷۳: ۳۵). در واقع بیکاری و کم‏کاری موجب کاهش درآمد روستاییان شده‏ در حالیکه در شهرها نیروی کار بازده بالای صنعت که‏ حمایت‏های دولت را نیز دریافت می‏کرده از درآمد بالایی‏ برخوردار می‏باشد و درآمد کم عامل اصلی مهاجرت روستایی‏ است. در جریان مهاجرتی سه عامل بیش از همه مؤثر می‏افتد: اشتغال،‏ درآمد و رشد سریع جمعیت؛ بدینسان جریان‏های‏ مهاجرتی همواره از حوزه‏هایی که امکانات اشتغال و درآمد زیاد نیست و یا دارای رشد زیاد جمعیت می‏باشد به حوزه‏هایی که‏ نیروی اسنانی و آماده به کار طلب می‏کند صورت می‏گیرد (شکوئی،۱۳۷۲: :۲۷۹).

دیدگاه اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر مهاجرت

روستا و شهرهای کوچک قلمروهای انقیاد و اجبارند، جاهایی‏ هستند که فرد در استیلای قیود خانوادگی، همسایگی و گروهی قرار دارد. بدیهی است که وقتی چنین اجبارهایی در مورد امریکا و اروپا صادق باشد، طبعا در مورد کشورهای جهان سوم هم این مسئله تأثیرگذار میباشد. ‏ بررسیهایی که در سراسر جهان انجام‏ گرفته است نشان می‏دهد که بیشتر مهاجران از جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله‏اند؛ زیرا درگیر خانواده‏های بزرگ و مسئولیتهای برآمده از آن‏ نیستند؛ مهمتر از آن، می‏توانند وارد بازار کار شوند و از وقت و نیروی خود در مناطق شهری‏ که عرضه‏کنندهی فرصتهای بیشتر و دستمزدهای بالاتر است، بهتر بهره گیرند (ابراهیمزاده،۱۳۸۵: ۱۶۲).
دیدگاه های اجتماعی بیآنکه از نقش عوامل اقتصادی در مهاجرت غفلت کنند، آنها را تنها عامل برانگیزاننده مهاجرتها نمیدانند و علاوه بر عوامل ارادی، انگیزههای چون تحمل یا عدم تحمل شرایط زیستی، تشکیل خانواده و الحاق به آن، تحصیل و تمایل به زندگی در نقاط خاص و زمینه های قومی، فرهنگی و مانند آنها را نیز در جریان مهاجرتهای روستا – شهری دخیل میدانند (اذانی، بوستانی، ۱۳۹۲: ۹۵ ).
به‏طور کلی عوامل اجتماعی و فرهنگی که‏ منجر به مهاجرت روستاییان به شهرها می‏شوند عبارتند از:
عدم وجود امکان ادامه تحصیل در مناطق روستایی‏ به خصوص در روستاهای کوچک و دور افتاده.
متناسب نبودن رشته‏های تحصیلی تدریس شده در مناطق روستایی با فعّالیتهای کشاورزی و دامداری روستاییان و در نتیجه رها کردن روستا به دلیل عدم وجود شغل متناسب با تحصیلات در روستا
کمبود امکانات و تسهیلات بهداشتی و درمان در روستا که دستیابی به آن در شهر به علت دوری راه، مشکل است.
گرایش بیش از پیش خانواده از شکل گسترده به‏ هسته‏ای که مستلزم استقلال نسبی اقتصادی زن و شوهر جوان‏ است و نداشتن زمین و آب موجب مهاجرت این قشر می‏شود.
میل به تغییر و ترقی در زندگی به خصوص در قلمرو شغلی در قشر جوان که فعالتر و مستعدتر می‏باشند و عدم وجود چنین شرایطی در روستا.
تمایل به داشتن شغلی تمام‏ وقت، ثابت و درآمدی منظم و عدم وجود آن در روستا.

شرایط پرداخت به روش هایی گفته می شود که فرد خریدار وجهی معادل با قیمت محصول را به فروشنده پرداخت می نماید که روش های مختلفی دارد، شامل: نقدی - نسیه – امانی – فاکتور به فاکتور – خرید به چک و … ( محمد رضا فرزین ۱۳۸۶ : ۴ )
۱-۷-۱-۷- تخفیف :
تخفیف در اصطلاح عامیانه به معنی کم کردن قسمتی از بهای کالا به درخواست خریدار و با توافق فروشنده است. در تجارت تخفیفات به دسته های مختلف طبقه بندی می شوند. مهمترین نوع تخفیفات در موسسات تجاری عبارتند از :
تخفیفات تجاری
تخفیفات بر اساس توافق طرفین
تخفیفات به دلیل عیب و نقص کالا
تخفیفات نقدی خرید یا فروش
( محمد رضا فررزین ۱۳۸۶ : ۳ )
۱-۷-۲- تعریف عملیاتی:
۱-۷-۲-۱- قیمت گذاری:
برای اندازه گیری این شاخص از ابزارهایی مانند متناسب بودن قیمت محصول با کیفیت آن، متناسب بودن قیمت محصول با نظر مشتریان نهایی و توجه به قیمت رقبا استفاده کرده ایم تا میزان تاثیر قیمت گذاری را بر انتخاب یک برند در میان محصولات غذایی توسط خرده فروشان بسنجیم.

۱-۷-۲-۲-انگیزه سازهای فروش تجاری:
برای اندازه گیری این شاخص از ابزاری به نام ارائه ی بن های تخفیف در یک دوره ی زمانی چند ماهه به خرده فروشان استفاده کردیم تا میزان تاثیر بن های تخفیف را در یک دوره ی زمانی بر انتخاب یک برند در میان مواد غذایی توسط خرده فروشان بسنجیم.
۱-۷-۲-۳- انگیزه سازهای مصرف کننده:
برای اندازه گیری این شاخص از ابزاری هایی مانند اشانتیون در خرید های با تعداد بالا و قرار دادن ضمانت عودت در صورت عدم فروش اجناس استفاده کرده ایم تا تاثیر آن را بر انتخاب یک برند توسط خرده فروشان بسنجیم.
۱-۷-۲-۴- کانال های توزیع:
برای اندازه گیری این شاخص از ابزارهایی مانند تکمیل بودن اجناس درون ماشین توزیع، خوش برخورد بودن مامورین توزیع شرکت و به موقع آمدن و منظم بودن مامورین توزیع استفاده کرده ایم تا تاثیر آن را بر انتخاب یک برند توسط خرده فروشان بسنجیم.
۱-۷-۲-۵- حاشیه سود:
برای اندازه گیری این شاخص از ابزار هایی مانند داشتن حاشیه سود بیشتر از رقبا، داشتن حاشیه سود مناسب برای فروشنده و داشتن حاشیه سود مورد انتظار فروشنده استفاده کرده ایم تا تاثیر آن را بر انتخاب یک برند توسط خرده فروشان بسنجیم.
۱-۷-۲-۶- شرایط پرداخت وجه:
برای اندازه گیری این شاخص انواع روش های پرکاربرد پرداخت وجه محصول توسط مغازه دار را مورد بررسی قرار داده ایم که این روش ها شامل: پرداخت به صورت نسیه، پرداخت به صورت فاکتور به فاکتور، پرداخت به واسطه چک و پرداخت به صورت نقدی است.
۱-۷-۲-۷- تخفیف:
برای اندازه گیری این شاخص از ابزارهایی مانند دادن تخفیف برای خرید های با تعداد بالا و دادن تخفیف برای خرید های نقدی استفاده کرده ایم تا تاثیر آن را بر انتخاب یک برند توسط خرده فروشان مواد غذایی بسنجیم.
۱-۸- قلمرو تحقیق:
۱-۸-۱- قلمرو موضوعی تحقیق:
در این تحقیق به بررسی عوامل موثر بر انتخاب برند پرداخته می شود، عواملی که به طور ویژه برای خرده فروشان مواد غذایی حائز اهمیت است.
۱-۸-۲- قلمرو مکانی تحقیق:
چهارچوب مکانی تحقیق سوپر مارکت های شهر کرمانشاه هستند.
۱-۸-۳- قلمرو زمانی تحقیق:
محدوده زمانی پژوهش یک دوره نه ماهه می باشد از ابتدای دی ماه سال ۱۳۹۳ تا پایان شهریور سال ۱۳۹۴.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه:
در سالهای اخیر بسیاری از شرکت ها به این باور رسیده اند که یکی از با ارزش ترین دارایی آنها برند های محصولات و خدمات آنها می باشد. در دنیای پیچیده و پر چالش امروز همه ی افراد چه به عنوان یک فرد و چه به عنوان یک مدیر کسب و کار، با گزینه های روز افزون و تلاش برای کاهش زمان تصمیم گیری و انتخاب مواجه هستند. بر این اساس توانمندی برند ها در ساده سازی تصمیم گیری مشتری ها، کاهش ریسک و تعریف انتظارات آنها بسیار ارزشمند است. یکی از وظایف مدیریت ارشد هر سازمان ایجاد برند های قدرتندی است که ضمن عمل به وعده ها و تعهدات، قدرت و توانمندی های خود را در طول زمان ارتقا دهند و با ایجاد تمایزات ادراکی میان محصولات از طریق برند سازی و افزایش مشتری های وفادار، بازاریابان ارزشی فراتر از سودآوری مالی برای سازمان ایجاد کنند (هوشنگ اسدا… ۱۳۸۸ : ۱۵ ).
محصول در قلب ارزش نام و نشان تجاری واقع شده است زیرا بر آنچه مصرف کننده با نام و نشان تجاری تجربه می کند، آنچه درباره نام و نشان تجاری از دیگران می شنود و آنچه شرکت درباره نام و نشان تجاری خود به آنها می گوید، تاثیری اساسی دارد. به عبارت دیگر در قلب نام و نشان تجاری بزرگ، محصولی بزرگ است. طراحی محصول یا خدمت به صورتی که نیاز ها و خواسته های مشتریان را برآورده سازد، عاملی موثر در موفقیت هر نوع بازاریابی است. برای ایجاد وفاداری به نام و نشان تجاری، تجربه مصرف کنندگان با محصول باید حداقل سطح انتظارات آنها را برآورده کند (منیجه بحرینی زاده : ۱۳۸۷).
کیفیت و ارزش ادراک شده:
کیفیت و ارزش ادراک شده، دریافت مصرف کنندگان از کیفیت کلی یا فوق العادگی محصول یا خدمت است. کیفیت ادراک شده، ارزیابی جامعی از ادراک مصرف کننده نسبت به کیفیت محصول است. همزمان با بهبود مستمر محصولات، انتظارت مصرف کننده از کیفیت محصولات هم افزایش یافته و از این رو نایل شدن به سطحی مطلوب از کیفیت ادراک شده، مشکل تر گردیده است. از این رو بسیاری از تحقیقات به این مسئله علاقه مند شده اند که بدانند نگرش مصرف کنندگان درباره کیفیت محصول چگونه شکل می گیرد. با اینکه ویژگی ها یا مزایای خاصی که با ارزیابی و ادراکات مطلوب درباره کیفیت محصول همراه است از یک طبقه به طبقه دیگر متفاوت است، با این وجه در تحقیقات گذشته ابعاد عمومی کیفیت ادراک شده محصول به صورت زیر مشخص گردیده است:
عملکرد، به ویژگی های اصلی محصول مربوط است.
خصوصیات، عوامل ثانویه محصول که مکمل ویژگی های اصلی است.
کیفیت تطبیق، درجه برآورده بودن مشخصات محصول و معیوب نبودن آنها.
اعتبار، ثبات عملکرد در طول زمان و از یک خرید به خرید دیگر.
دوام، عمر اقتصادی مورد انتظار محصول.
سرویس دهی، در دسترس بودن خدمات محصول.
سبک یا طرح، ظاهر یا احساس کیفیت.
باورهای مصرف کننده درباره این ابعاد، ادراک های کیفیت محصول را تعیین نموده و بر نگرش و رفتار نسبت به نام و نشان تجاری اثر گذار است. کیفیت ادراک شده محصول نه فقط به عملکرد کارکردی آن، بلکه به عوامل دیگری چون سرعت، دقت و اطمینان در ارسال و نصب محصول و سرعت و مفید بودن خدمات مشتری، آموزش و کیفیت خدمات تعمیر و نگه داری و … بستگی دارد (منیجه بحرینی زاده۱۳۸۷ : ۸ ).
زنجیره ارزشی:
مصرف کنندگان اغلب برای ارزیابی ارزش محصول، ادراک های کیفیت را با ادراک های هزینه ترکیب می کنند. در بررسی ادراک ارزش مصرف کننده باید توجه داشت که هزینه های مصرف کنندگان فقط شامل مقدار پول صرف شده نیست، بلکه سایر فرصت های هزینه ای مثل زمان، انرژی، درگیری های روانشناختی در تصمیم گیری و … را هم شامل می شود. بنابراین از دیدگاه شرکت لازم است تا دید وسیعی نسبت به ارزش ایجاد نمود. زنجیره ارزشی پورتر، ابزار استراتژیکی مناسبی است که راه های ایجاد ارزش به مشتریان آن می تواند تحلیل شود. در این مدل پنج فعالیت اصلی یعنی لجستیک درونی و برونی، تولید، بازاریابی، فروش، و خدمات و چهار فعالیت پشتیبانی یعنی زیر ساخت های شرکت، منابع انسانی، توسعه تکنولوژیکی و خرید باید به درستی تحلیل و بررسی شود. بر این اساس شرکت ها باید مزایای رقابتی خود را با بهبود عملکرد و کاهش هزینه ها در هریک از فعالیت های ارزش زا به دست آورند. بر اساس این مدل شرکت ها می توانند با شریک شدن با اعضای زنجیره ارزشی ( عرضه کنندگان و تولید کنندگان ) مزیت رقابتی خود را به دست آورده و عملکرد سیستم تحویل ارزش به مشتریان خود را بهبود دهند. به عنوان مثال شرکت پروکتراند کمبل با خرده فروشانی چون وال مارت رابطه نزدیکی دارد تا مطمئن شود که نام و نشان تجاری p&g به صورت سریع و موثری توزیع می شود. از دیدگاه بازاریابی نام و نشان تجاری گذاری، این فعالیت ها می تواند وسیله ای برای ایجاد تداعی های مطلوب، قوی و منحصر به فرد که منبع ارزش نام و نشان تجاری هستند، باشد (منیجه بحرینی زاده ۱۳۸۷ : ۹ ).
بازاریابی رابطه ای:
با بازاریابی رابطه ای، بازاریاب ها فرایند های ساده خرید و مبادله با مصرف کنندگان خود را به تعاملات با معنی و قوی تری ارتقا می دهند. بازاریابی رابطه ای تلاش می کند تا عمق و گستره برنامه های بازاریابی ایجاد نام و نشان تجاری را توسعه دهد و ابزارهایی نظیر بازاریابی تجربه ای، بازاریابی یک به یک و بازاریابی اجازه ای، روابط قوی با مشتریان ایجاد نماید. بازاریابی رابطه ای بر این اصل است که مشتریان جاری کلید موفقیت داراز مدت شرکت هستند. در این حالت اهمیت حفظ مشتریان به دلایل ذیل اساسی است:
الف) به دست آوردن مشتریان جدید نسبت به ایجاد رضایت و حفظ مشتریان فعلی حدود پنج برابر هزینه در بر دارد.
ب) به طور متوسط سالیانه شرکت ها حدود ۱۰% از مشتریان خود را از دست می دهند.
ج) پنج درصد کاهش در نرخ برگشت مشتریان بسته به نوع صنعت، باعث افزایش سود از ۲۵% تا ۸۵% خواهد شد.
د) در طول زمان ابقای مشتریان نرخ سود مشتری افزایش می یابد. از این رو برنامه های بازاریابی رابطه ای مثل سفارش سازی انبوه^[۲۷]۱، پس از بازاریابی^[۲۸]۲ و برنامه های ایجاد وفاداری^[۲۹]۳، در این خصوص محوری است.
سفارش سازی انبوه، به معنای ساخت محصولاتی که با خواسته های مشتریان به خوبی تطبیق داشته باشد، مفهومی جدید نیست. اما تکنولوژی جدید شرکت ها را قادر ساخته است تا محصولات سفارشی شده را در مقیاس های مختلف ایجاد نمایند. مشتریان از طریق اینترنت می توانند ترجیح های خود را مستقیما به تولید منعکس کرده و با بهره گرفتن از خطوط تولید پیچیده و منعطف ، محصولاتی با قیمت های رقابتی مونتاژ شود.
بیشتر فعالیت های بازاریابی برای پیدا کردن راه هایی است که خرید های آزمایشی و تکراری مصرف کنندگان تشویق شود. زیرا قوی ترین تداعی ها از تجربیات واقعی محصول ناشی می شود. متاسفانه توجه بازاریاب ها به سمت پیدا کردن شیوه های جدیدی که مزایا و قابلیت های بالقوه محصول را به مصرف کنندگان ارتقا دهند، به خوبی معطوف نشده است. در پاسخ به این امر، روند قابل توجه در بازاریابی رشد و اهمیت پس از بازاریابی است که فعالیت هایی پس از خرید مصرف کننده را در بر می گیرد. طرحی نو آور، آزمایش کامل تولید کیفی و ارتباطات اثر بخش از طریق سفارش سازی انبوه و دیگر ابزارها، ملاحظات بسیار مهم در افزایش تجربیات مصرف محصول هستند. به عنوان مثال راهنماهای آموزشی، برای بسیاری از محصولات فعالیتی پس از بازاریابی است زیرا عدم آگاهی مصرف کننده از چگونگی عملکرد کارکرد های اساسی، باعث عدم موفقیت در تجربیات اولیه مصرف کنندگان می گردد. فعالیت های پس از بزاریابی چیزی بیشتر از طراحی و ارتباط دادن کارکرد های محصول است. آن اهمیت روابط پایدار با مشتریان و گسترش طول زندگی آنها را توضیح داده و همچنین درگیر فروش محصولات مربوط و مکملی است که اضافه شدن آنها به محصول اصلی می تواند بر ارزش محصول بیافزاید ( واورا ۱۹۹۵ )^[۳۰]۱.
برنامه های وفاداری از برنامه های دیگر بازاریابی رابطه ای است که باعث ایجاد روابط قوی با مصرف کنندگان می گردد. هدف از این برنامه ها از طریق روابط بلند مدت، تعاملی و ارزش زا، شناسایی، نگهداری و افزایش عایدی حاصل از بهترین مصرف کنندگان است. شرکت های بسیاری در صنعت خطوط هوایی، برنامه های وفاداری را از طریق ترکیب مختلف خدمات مخصوص، خبرنامه، جوایز و پاداش و … کاربردی نموده اند. چنین برنامه هایی باعث کاهش نرخ برگشت و افزایش نرخ ابقای مشتریان می گردد و بدین صورت سهم بیشتری از خرید مصرف کننده قابل دستیابی است. ارزشی که به وسیله برنامه های وفاداری ایجاد می شود، هزینه های جابجایی نام و نشان تجاری را برای مصرف کنندگان افزایش داده و رقابت قیمت را بین آنان کاهش می دهد (منیجه بحرینی زاده ۱۳۸۷ : ۱۰ ).
مهمترین عامل حفظ و رشد یک برند ایجاد وفاداری در در نگرش ها، باور ها و رفتارهای مشتریان است. در سال های اخیر استفاده از استعاره ی انسان و شخصیت بخشی به برند در مطالعات مختلف بررسی شده است. نتایج نشان داد که چهار بعد مسئولیت پذیری، پویایی، احساسی و جسارت بر وفاداری نگرشی به برند اثر دارد. اما سادگی برند بر وفاداری نگرشی اثر ندارد. یکی از عوامل مهم در شکل گیری وفاداری مشتریان به محصولات و خدمات در حالت کلی به برند یک سازمان تصویری است که از شخصیت آن برند در ذهن مشتریان نقش می بندد. از این رو شرکت ها برای برند خود سرمایه گذاری های وسیع و بلند مدت بخصوص در زمینه ی تبلیغات، پیشبرد فروش و بسته بندی در نظر می گیرند. زیرا می دانند که قدرت بازار آنها ناشی از ایجاد برند محصولات آنها است و برند قوی وفاداری مشتریان را برایشان به همراه می آورد ( شهریار عزیزی ۱۳۹۱ : ۱۴ ).
در ادامه ( دکایدن ۱۹۶۰ )^[۳۱]۱، در تحقیق در روی عوامل موثر بر انتخاب برند عواملی مانند شهرت برند، دوام نام برند و قیمت را مهمترین عوامل نام برد. سیزده سال بعد ( روت و همکاران ۱۹۷۳ )^[۳۲]۲ در تحقیقی اثر عواملی مانند اعتماد مشتری به برند، شهرت برند، تجربه قبلی، قیمت، ضمانت و طراحی را در یک برند خاص از دیدگاه خریداران مورد تحقیق قرار داد. مطالعاتش نشان داد که عوامل اعتماد پذیری و شهرت دارای بیشترین اهمیت بوده، و عوامل قیمت و طراحی از پایین ترین اهمیت برخوردار است.