توسعه پایدار، تعاریف بسیاری دارد اما مؤثرترین و فراگیرترین تعریف این واژه تعریف کمیسیون برانت لند با عنوان “آینده مشترک ما ” است که عبارت است از : توسعه‌ای که بدون لطمه زدن به قابلیت نسل‌های آینده دربرآورده ساختن نیازهای خود، نیازهای امروز را برآورده سازد.
این تعریف توسط کسانی که نگران فقر ورعایت عدالت بین نسل امروز و نسل‌های آینده از حیث دستیابی به طبیعت و منابع طبیعی هستند و نیز برای کسانی که مشتاق استفاده از طبیعت و حفظ زیستگاهها و گونه‌های جانداران و حیات وحش می‌باشند مورد پسند قرار گرفته است.

توسعه پایدار نخستین بار از طریق استراتژی حفظ جهان (wcs) مدون گردید. این استراتژی توسط IUCN و با حمایت مالی برنامه محیط زیست سازمان ملل و صندوق حیات وحش جهان تهیه گردید. اصل توسعه پایدار از آن به بعد و به واسطه پیگیری‌های سازمان ملل پیشرفت محسوسی یافته است. استراتژی جهانی حفاظت از محیط زیست، سه هدف را برای حفظ محیط زیست برمی‌شمارد. نخستین هدف، ادامه فرآیندهای اساسی زیست محیطی است؛ فرآیندهای یادشده برای تولید غذا، سلامت و دیگر جنبه‌های بقای انسانی و توسعه پایدار ضروری هستند.
نظام‌های حمایت از حیات شامل خاک و زمین کشاورزی، جنگل‌ها و زیستگاه‌ها، حیات‌وحش و منابع آبهای شیرین وشور می‌باشد. تهدیدهای زیست محیطی جاری شامل فرسایش خاک، مقاومت آفات و حشرات دربرابر حشره‌کشهای شیمیایی،تخریب جنگل‌ها و بروز سیل و رسوب‌گذاری ناشی از آن و آلودگی آبها و سواحل است.
هدف دوم عبارت است از حفظ تنوع زیستی، یعنی گونه‌های ژنتیکی چه در تنوع و گوناگونی محصولات گیاهی و دامی ‌اهلی و چـه در انواع مختلف گونه‌های جانوری و گیاهی وحشی. این تنوع ژنتیکی هم درحکم بیمه است (به عنوان مثال بیماریهای گیاهی) وهم در حکم سرمایه‌گذاری برای آینده (مثلاً پرورش محصولات گیاهی یا دارویی هدف سوم، توسعه پایدار گونه‌ها و زیستگاه‌ها است که بویژه درخصوص گونه‌های گیاهی و جانوری که برداشت یاصید می‌شوند، شیلات وآبزیان، ذخایرجنگلی وچوب ومراتع و چراگاهها و بهره‌برداری منطقی و درعین حال حفاظت اصولی از آنها جهت نسل حاضر ونسل‌های آینده خلاصه می‌شود.
با توجه بـه اینکه فقر جوامع محلی می‌تواند منجر بـه رویکرد آنان بـه برنامه ریزی غیراصولی و خارج از اصول مدیریتی صحیح از هریک از منابع فوق گردد، لذا رشد اقتصادی به عنوان تنها راه مقابله با فقرو بالتبع آن تنها راه تحقق اهداف توسعه زیست محیطی تلقی می‌گردد و درگرو همین وابستگی متقابل اقتصاد و محیط زیست است که توسعه پایدار معنا می‌یابد. در برنامه جهانی مراقبت از زمین، که درسال ۱۹۹۱ توسط IUCN ارائه گردیده، این موضوع به این شکل مطرح شده است: ما نیازمند توسعه‌ای هستیم که هم مردم مدار یعنی معطوف به بهبود شرایط انسانی و هم مبتنی برحفاظت از محیط یست یعنی حفظ تنوع و قدرت تولید طبیعت باشد. ما ناگزیریم که به برخی دیدگاه ها در مورد محیط زیست و توسعه پایان دهیم. دیدگاه‌هایی که گویی این دورا در مقابل یکدیگر قرار می‌دهد. در واقع ما باید بپذیریم که این دو اصل (محیط زیست و توسعه)، دو بخش ضروری یک فرایند اجتناب ناپذیر هستند

مبحث دوم:

 

شرایط حق انسان بر محیط زیست

 

گفتار اول: استفاده متعارف

-دیدگاه‌های متفاوت در استفاده از محیط زیست
-تعارض حق بر محیط زیست با توسعه
واژه “توسعه پایدار” اولین بار به طور رسمی‌توسط برانت لند درسال ۱۹۸۷مطرح گردید. واژه توسعه پایداربه مفهوم گسترده آن شامل اداره وبهره‌برداری صحیح وکارا از منابع پایه منابع طبیعی منابع مالی ونیروی انسانی برای نیل به الگوی مصرف مطلوب همراه با بکارگیری امکانات فنی وساختاروتشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل‌های امروزوآینده به طورمستمر وقابل رضایت می‌شود. توجه به مسایل زیست محیطی درسطح جهان پس از تشدید فعالیت‌های آلوده‌کننده در دهه‌های۱۹۵۰و۱۹۶۰میلادی یعنی حدود ۴۵سال قبل، آغاز گردید. درسال ۱۹۶۸میلادی مجمع عمومی‌سازمان ملل متحد تصمیم به برگزاری کنفرانس بین‌المللی محیط زیست گرفت و در نتیجه اولین کنفرانس جهانی درژوئن ۱۹۷۲دراستکهلم برگزار شد. حاصل کار کنفرانس بیانیه محیط زیست انسانی وبرنامه عمل شامل۱۰۶توصیه‌نامه بود که وابستگی انسان به محیط زیست وشکل دهندگی آن رابیان نموده و استفاده منطقی از منابع کاهش آلودگی‌ها آموزش همگانی محیط زیست تحقیقات زیست محیطی وایجاد سازمانهای بین‌المللی زیست محیطی رابه کشورها توصیه نمود. برنامه محیط زیست ملل متحد ایجاد ونامگذاری پنجم ژوئن هرسال به عنوان روز جهانی محیط زیست انجام شد
با وجود مصادیق ناپایداری و تهدیدهایی مانند استفاده نامناسب از انرژی، بهره‌برداری و تخریب بی‌رویه منابع پایه، افزایش جمعیت، الگوهای نامعقول تولید و مصرف، افزایش آلودگی‌ها که متأسفانه در شهر تهران به وفور مشاهده می‌شود، حتی برای حفظ شرایط فعلی ناگزیر وارد نمودن رویکرد محیط زیستی به برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری کلان اداره شهر ضروری است. البته یافتن مصادیق ناپایداری، الزاماً به مفهوم نیل به توسعه پایدار و یا چگونگی حفاظت از محیط زیست شهری نیست چرا که توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست مانند سایر ارزش‌های اجتماعی برای اجرایی شدن نیاز به توسعه فرهنگی ارزش‌های خود و تعامل بین مدیریت شهری و شهروندان دارد.
عضلات زیست محیطی تهدیدی جدی برای سلامت بشر و محیط زندگی او ایجاد می کند و کیفیت زندگی انسان را کاهش می‌دهد بر همین اساس در دهه‌ های گذشته تلاش‌های بین‌المللی در جهت حمایت جدی از محیط زیست شده و طرح مفاهیم حقوق بشر در حوزه حقوق محیط زیست و مفهوم حق برخورداری از محیط سالم به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر موجب تقویت حقوق بین‌الملل محیط زیست گردیده تا آنجا که مفهوم «حق برمحیط زیست»پیوندی ناگسستنی میان حقوق بین‌الملل محیط زیست و«حقوق بشر» ایجاد کرده است. البته تعارضات عملی حوزه اقتصاد وسیاست چاش‌هایی را به دنبال دارد در این راستا طرح مفهوم توسعه پایدار، راهکاری منطقی و عملی جهت حمایت از محیط زیست و برون رفت از چالش فزون خواهی اقتصاد محور وتوسعه لجام گسیخته ومعارض با حق بر محیط زیست را دنبال می‌کند.

گفتار دوم: حق استفاده از محیط زیست به همراه تکلیف

 

تکلیف در مقابل استفاده متعارف

حق بهره‏مندی از محیط زیست سالم، در درون خود متضمن چند حق دیگر است که عبارتند از:
حق دسترسی به اطلاعات زیست محیطی، حق آموزش مسائل زیست محیطی، حق تصمیم‏ گیری در مورد مسائل زیست محیطی و حق دادرسی و جبران خسارت زیست محیطی.

حق دسترسی به اطلاعات زیست محیطی

حق دسترسی به اطلاعات زیست محیطی، از یک طرف به حق افراد در کسب اطلاعات زیست محیطی بدون هیچ محدودیتی اشاره دارد و از طرف دیگر اشاره به تکالیف دولتها در واگذاری این اطلاعات به افراد جامعه دارد. نکته مهم آن است که دسترسی به اطلاعات زیست محیطی شرط لازم برای تحقق حق افراد، برای مشارکت در اتخاذ تصمیمات زیست محیطی است؛ زیرا آگاهی یافتن از آثار و پیامدهای عواملی که بر محیط زیست تأثیر‌گذارند، وابسته به دسترسی افراد به اطلاعات زیست محیطی است. پس از این مرحله است که افراد با آگاهی کامل می‏توانند در اتخاذ تصمیمات زیست محیطی مشارکت داشته باشند.

حق آموزش مسائل زیست محیطی

حق دیگری که در چارچوب حق بهره‏مندی از محیط زیست سالم باید از آن سخن گفت، حق آموزش مسائل زیست محیطی است. این وظیفه دولتهاست که نسبت به آموزش مسائل محیط زیست به افراد جامعه اقدام کنند. این عمل می‏تواند از طریق مدارس، کتابهای آموزشی و رسانه‏های عمومی‌انجام‌پذیرد.

حق دسترسی به جبران خسارت

حق دسترسی به جبران خسارت یکی دیگر از تقسیمات حق بهره‏مندی از محیط زیست سالم است. بر این اساس هر شهروندی باید، حق دسترسی به مراجع قضایی و جبران خسارات زیست محیطی را داشته باشد.
امروزه حق بهره‏مندی از محیط زیست سالم به وسیله بسیاری از سازمانهای بین‏المللی و کشورهای جهان به رسمیت شناخته شده و در تعدادی از اسناد بین‏المللی (اعلامیه استکهلم، پیش از طرح سومین میثاق بین‏المللی حقوق همبستگی، منشور آفریقایی حقوق بشر و پروتکل الحاقی به کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر نام برد.) و قوانین اساسی کشورها (قوانین اساسی بیش از ۶۰ کشور جهان، که اخیرا تصویب یا اصلاح شده، این حق را به رسمیت شناخته‏اند. برای نمونه، اصل ۵۰ قانون اساسی اوکراین مصوب ۲۸ ژوئن ۱۹۹۶ بیان می‌کند که: «هر فرد حق دارد که از محیط زیستی امن و سالم و جبران خسارات ناشی از نقص این حق برخوردار باشد». به نقل از: دیناه شلتون، تشریفات و آیین دادرسی حقوق بین‏الملل محیط زیست، ترجمه محمدحسن حبیبی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۱، ج ۲، ص ۳۱۹.) مورد شناسایی قرار گرفته است.
البته درباره این حق، تعریف دقیقی ارائه نشده است؛ اما شاید بتوان منظور از محیط زیست سالم را، محیطی دانست که دارای حداقلهای یک زندگی سالم باشد.
انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روی زمین، حق دارد از نعمتهای الهی استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره‏برداری از این نعمت الهی در خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، انسان همان‏گونه که حق استفاده و بهره‏مندی از محیط زیست سالم را دارد، مسئولیت درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد.
با نگاهی به وضعیت فعلی محیط زیست، در می‏یابیم که انسان‌ها در بهره‏برداری از طبیعت و محیط زیست به مسئولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستی عمل نکرده‏اند. شاهد این سخن، بحران عظیمی‌است که محیط زیست دچار آن شده است. تخریب و نابودی روز افزون جنگلها و مراتع، نابودی گونه‏های نادر گیاهی و جانوری، آلودگی آب، خاک و هوا، استفاده از سلاحهای هسته‌ای و شیمیایی، ورود مواد نفتی و آلاینده‏های دیگر مانند:
فاضلاب کارخانه‏ها و مجتمعهای صنعتی به رودخانه‌ها و دریاها، آسیب دیدن لایه ازن، بارانهای اسیدی، مصرف روز افزون سوختهای فسیلی، استفاده بی‏رویه از سموم دفع آفات نباتی و ده‏ها عامل آلوده‏کننده دیگر که نام بردن از آن‌ها فقط بر تلخ کامی‌و ناراحتی انسان می‏افزاید گویای این واقعیت مهم است که بشر در داد و ستد خود با محیط زیست، راه خطرناک و مهلکی را در پیش گرفته که نتیجه آن چیزی جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات نخواهد بود.
اندکی تأمل و تفکر در آمارهایی که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان می‌شود، کافی است تا انسان خود را بر لب پرتگاهی احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست.

تکلیف در مقابل خداوند بر استفاده در راه تعالی

تا اینجا بیان کردیم که انسان حق دارد از محیط زیست سالم برخوردار باشد و آیات قرآن هم بر همین امر دلالت می‏کرد. اما نکته مهم این است، که هر حقّی، تکلیفی را در پی دارد؛ یعنی همان طور که انسان حق دارد از محیط زیست سالم بهره‏مند باشد، این تکلیف را نیز دارد که این حق را برای دیگران به رسمیت بشناسد و از هر عملی که دیگران را از داشتن محیط زیستی سالم، محروم کند، خودداری نماید.
مقام معظم رهبری در این باره می‏فرمایند:
«هدف متعالی اسلام، برخوردار ساختن همه نسلها از نعمتهای الهی، و ایجاد جامعه‏ای سالم و به دور از فاصله طبقاتی، و مستعد برای رشد و شکوفایی است و الزامات شرعی، برای حفظ تعادل و توازن در استفاده از مواهب طبیعی، با پرهیز از زیاده‏روی، و تعبّد به عدم اضرار به غیر را، فراهم آورده است.»
بنابراین، تصرف انسان در طبیعت و محیط زیست مطلق و نامحدود نیست؛ بلکه مقید به چارچوبهایی است که باید آن‌ها را رعایت کند. از جمله: عدم اضرار به غیر، رعایت حقوق دیگران و حفظ حقوق نسلهای آینده. عواملی همچون ایمان و اخلاق اسلامی‌از اموری است که می‏تواند رابطه‏ای مسالمت‏آمیز بین انسان و محیط زیست برقرار کرده و به سلامتی و شادابی انسان و محیط زیست منجر شود.
بر همین اساس، در قرآن کریم، خداوند همان طور که حق بهره‏برداری از محیط زیست و طبیعت را برای انسان قرار داده، مسئولیت عمران و آبادانی زمین را هم بر عهده او گذاشته است. در سوره هود آمده است:
«هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الارْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها»^[۱۲۹]
یعنی: خداوند شما را از زمین پدید آورد و آبادی آن را به شما واگذاشت.
از این آیه استفاده می‌شود که محافظت، عمران و آباد کردن محیط زیست از وظایف انسان است و هر عملی که با آبادانی محیط زیست منافات داشته باشد، ممنوع است.
نکته ظریفی که در این آیه وجود دارد آن است که قرآن نمی‏گوید، خداوند زمین را آباد کرد و در اختیار شما گذاشت؛ بلکه می‏فرماید: عمران و آبادانی زمین را به شما واگذار کرد. پس انسان مسئولیت عمران و آبادانی زمین را بر عهده دارد و مفهوم آیه این است که تخریب محیط زیست و نابودی آن، مخالف عمران و آبادانی است، پس باید از آن پرهیز نمود.
قرآن کریم بارها بر رفتارهای سازنده و اصلاح‏گرانه تأکید کرده ـ که‌ به‌طور قطع، یکی از رفتارهای اصلاح‏گرانه در زمین حفظ و حراست از طبیعت و محیط زیست است ـ و در مقابل، از رفتارهای فسادانگیز نهی کرده است. در قرآن کریم در بسیاری موارد، واژه «صلاح» در مقابل «فساد» آمده است. خداوند در قرآن کریم می‏فرمایند:
«وَ لا تُفْسِدُوا فِی الارْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها…»^[۱۳۰]
یعنی: و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید.
بدون شک، تخریب، نابودی و آلوده‏سازی محیط زیست یکی از مصادیق مهم رفتارهای فسادانگیز در زمین است. همانگونه که در آیه بالا هم آمده است، در بسیاری از آیات قرآن، واژه «فساد» همراه با «فی الارض» آمده است که این فساد در زمین، شامل فساد در طبیعت و محیط زیست نیز خواهد بود. به همین جهت، قرآن کریم با بیان عناصر محیط زیست و طبیعت، تخریب و نابودی آن‌ها را مصداق بارز فساد می‏داند و خطاب به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند:
«وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الارْضِ لِیفْسِدَ فِیها وَ یهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا یحِبُّ الْفَسادَ»^[۱۳۱]
یعنی: هنگامی‌که روی بر می‏گردانند (و از نزد تو خارج می‏شوند) در راه فساد در زمین، کوشش می‏کنند و زراعتها و چهارپایان را نابود می‏سازند، (با این‌که می‏دانند) خدا فساد را دوست نمی‌دارد.
از آیات یاد شده استفاده می‌شود که فساد دارای مفهومی‌بسیار گسترده است و شامل هرگونه نابسامانی، ویران‏گری، انحراف و ظلم می‌گردد. به عبارت دیگر، فساد به هر گونه تخریب و ویرانگری گفته می‌شود که نظام آفرینش را دچار مخاطره کند. یکی از نظمهای موجود در آفرینش، نظم حاکم بر طبیعت و محیط زیست است که هرگونه تخریب و نابودی آن، مشمول نهی در این آیات خواهد شد. از این رو، هرگونه رفتاری که به بروز فساد و تخریب در عرصه محیط زیست ختم گردد، در تضاد با تعالیم عالیه اسلام بوده و ممنوع است. بر همین اساس، انسان باید در عین استفاده و بهره‏برداری از محیط زیست، از هرگونه رفتار غیراصولی و فسادانگیز در این باره بپرهیزد.
بنابراین، انسان‌ها در عین این‌که حق استفاده از محیط زیست را دارا هستند، باید این حق را برای دیگران نیز قائل باشند؛ به این معنی که، با سوء استفاده از حق خود، حق دیگران را در بهره‏مندی از محیط زیست سالم، پایمال نکنند.
به طور قطع، یکی از اموری که زمینه‏ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است، داشتن محیطی سالم و امن است؛ که انسان بتواند در پناه آن، به تربیت جسم و جان خویش بپردازد و اصولاً یکی از وظایف مهم بشر که حفظ جان است، جز با زیستن در محیطی امن و سالم امکان‏پذیر نیست. بدین سبب، شرط اولیه داشتن روحی سالم، جسم سالم است و جسم سالم نیز فقط زمانی حاصل می‌شود که انسان از محیط زیست سالم بهره‏مند باشد.

۴- ترغیب همه اعضای سازمان به همکاری با یکدیگر و رساندن آنان به احساس هدف مشترک، مستلزم تلاشی مستمر است؛ به ویژه حفظ تعهد به تحول، نوعی ضرورت به حساب می‌آید. (آرمسترانگ، ۱۳۸۴)
بررسی اصول یاد شده، اهمیت استراتژیک مدیریت منابع انسانی سازمان را نشان می‌دهد. در واقع انجام موفقیت‌آمیز هر کاری در سازمان، اعم از برنامه‌ریزی، اجرا و کنترل استراتژیهای کلان سازمان، پیاده‌سازی برنامه‌های تحول، و پیشبرد اهداف سازمانی بدون مدیریت و توجه جدی به منابع انسانی، امکان پذیر نخواهد بود.
۲-۳..پرورش سرمایه منابع انسانی
پرورش منابع در وسیع ترین گستره خود درباره پرورش و تغییر از طریق یادگیری، همچنین چگونگی، محتوی و مکان یادگیری بحث می کند به تعبیر لیون (۱۹۹۶ )، پرورش منابع انسانی تشویق و متقاعدسازی افراد می باشد تا رشد کرده و پرورش پیدا کنند و از وابستگی به استقلال و از استقلال به وابستگی متقابل  برسند. مفهوم نیروی کار بر چیزی غیر شخصی، بزرگ و مطیع دلالت دارد. حال آنکه پرورش منابع انسانی در طرح اولیه خود بسیار فردگرا می باشند و می تواند آرمان های افراد را شناسایی و آنها را برای رسیدن به آن یاری کند. اگر هدف پرورش منابع انسانی، یادگیری و رشد شخصــی باشد، پس لازم نیسـت که مشتریــان آن به یک کـارفرمــای خــاص وابسته شوند (والتون، ۱۳۸۸، ۳).

برای ارتقاء کیفیت عملکرد منابع انسانی باید فشار روانی را در حد بهینه نگاه داشت و در صورتی که میزان فشارهای روانی از این محدوده کمتر یا بیشتر باشد، عملکرد پایین تر خواهد آمد. یکی از عوامل موثر بر عملکرد افراد، انگیزش است و بخش عظیمی از نظریه های انگیزشی مبتنی بر نیاز می باشد، و در سال های میانی دهه، ۱۹۶۰ دانشمندان در مورد ویژگی های شغل، تحقیق کردند، آنان پیش بینی کردند که افراد مشاغلی را ترجیح می دهند که پیچیده تر و چالشی تر باشد. در آخرین سال های ۱۹۶۰، گروهی دیگر از روانشناسان دریافتند که باید در جهت تامین هدف خاصی اقدام نمود و چنین مسئله ای   می تواند یکی از محرک های اصلی به حساب آید. در واقع هدف مشخص می نماید که کارگر یا کارمند چه باید بکند یا چقدر تلاش کند. نتیجه تحقیقات «نظریه ارزش هدف» را تایید کرده اند و این که تامین هدف مشکل باشد، کسی که آن را می پذیرد، موجب عملکردهای عالی تر خواهد شد(رابینز، ۱۳۷۴، ۱۶۳).
مدیران و پژوهشگران منابع انسانی بر این اعتقاد خود که کارکرد منابع انسانی نقش مهمی در عملکرد سازمان ایفا می‌کند، پافشاری دارند. در واقع بیشتر گزارشهای سالانه سازمان ها بر اینکه کارکنان سازمان مهمترین دارایی آن هستند تصریح می‌کنند. باوجود این باورها و پندارهای گسترده و اظهار نظرهای متواتر، بسیاری از تصمیمات سازمانی از اولویت نسبتاً پایینی در هر دو زمینه منابع انسانی سازمان و اداره نیروی انسانی حکایت می‌کند. به عنوان مثال، زمانی که سازمانها به کاهش هزینه نیازمندند، ابتدا امور مربوط به کارکنان یعنی مواردی چون آموزش، دستمزدها و غیره را کاهش می‌دهند(سید جوادین وهمکاران،۱۳۸۸).
اگر مدیران به طور آشکار از تعهدشان در قبال منابع انسانی پشتیبانی کنند و کارکرد منابع انسانی مسئولیت بنیادی در مدیریت کردن این منبع ارزشمند سازمان داشته باشد، در این صورت چرا بسیاری از تصمیم‌های سازمانی، این باور بیان شده در مورد کارکنان و یا احترام به کارکرد منابع انسانی را نشان نمی‌دهد؟ با در نظر گرفتن این واقعیت که تعداد کمی از مدیران منابع انسانی می‌توانند با بیانی اقتصادی توضیح دهند که چگونه کارکنان سازمان می‌توانند مزیت رقابتی پایدار ایجاد کنند و کارکرد منابع انسانی چه نقشی در این فرایند ایفا می‌کند، بسیاری از مدیران منابع انسانی در هدایت فعالیتهای منابع انسانی به سوی توسعه آن دسته از ویژگیهایی سازمان که می‌توانند منشأ مزیت رقابتی پایدار باشند، ناموفق هستند.
در عصر حاضر سرعت تغییرات و تحولات از حد تصور فراتر رفته ،‌به گونه ای که خلاقیت و نوآوری به عنوان اصلی اساسی از عوامل بقای سازمانها پذیرفته شده است . بر این اساس سازمانها در انتخاب افراد خلاق ، نوآور و آینده نگر ، که رهیافتهای بدیع و خلاق برای مسایل پیچیده ارائه کنند ،‌ توجه خاصی مبذول داشته اند(سعادت،۱۳۸۶) .
۲-۴.اهداف پرورش منابع انسانی

 

• • ایجاد آگاهی علمی و ارتقای دانش کارکنان

 

• • تولید رفتارهای علمی و متعادل در کارکنان

 

• • ایجاد ارزش افزوده به عنوان کیفیت درکارکنان

 

• • ارتقای قابلیت‌های کارکنان

 

• • توسعه مهارتهای  انجام کار

 

• • به روز کردن اطلاعات در کارکنان

 

• • توانایی حل مسائل به شکل علمی

 

• • درست انجام دادن کار

 

• • تصمیم گیری عقلایی

 

• • رشد شخصیت  هماهنگ در کارکنان ( سلطانی ، ۱۳۸۲ ) .

 

۲-۵.ابعاد پرورش منابع انسانی
توسعه منابع انسانی دارای ابعاد متعددی است که بایستی به صورت میان رشته ای مورد توجه قرار گیرند . بطور کلی ابعاد توسعه منابع انسانی را می توان شامل موارد زیر دانست :
ـ  بعد فکری :
توسعه یافتگی انسان زمانی مصداق پیدا می کندکه فرد سازمانی دائماً افکار جدیدی را تولید وبرای سازمان واصلاح آن به سازمان فکر تزریق نماید . بعد فکری توسعه انسانی بدین معنی است که تفکر منطقی در سازمان همه گیر شده و کل سازمان فکری شود . در این صورت فرآیندهای سازمانی دائماً بهبود و اصلاح می شود.
ـ بعد نگرشی : تغییر نگرش های کارکنان منجر به شکل گیری رفتارها وعمل های منطقی می گردد. توسعه انسانی در بعد نگرشی یعنی اینکه نگرش فردی و سازمان نسبت به بهبود وتحول انعطاف پذیر شود و به محض اخذ دانش های جدید بتواند آن را تبدیل به نگرش سازمانی نماید . انسان توسعه یافته سازمانی از نگرش های اصولی و در عین حاصل عمیق برخوردار بوده واین به توسعه دانش سازمانی کمک می کند .
ـ بعد شغلی : وقتی افراد سازمان در مشاغل خود از نظر تخصصی وحرفه ای آموزش ببیند کارخود را به نحو مطلوبی انجام می دهند و این امر موفقیت فرد را به دنبال دارد . توسعه انسانی در بعد شغلی موجب می شود که افراد با علاقه بیشتر از تجهیزات و تکنولوژی پیشرفته در تولید استفاده و در کار برد آنها از خود دقت وفراست بیشتری نشان دهند واز طرف دیگر ظرفیت و بینش علمی وفنی افراد را برای انجام تحقیقات کاربردی، اختراع واکتشاف افزایش وگسترش داده موجب می گردد تا نیروهای کار خود را با تغییرات وتحولات مداومی که در تکنولوژی و فرآیندها ایجاد می شود تطبیق دهد.
- بعد ادراکی : یکی از ابعاد توسعه یافتگی انسان سازمانی این است که کارکنان دارای دیدگاه جامع وکلی نسبت به مسائل و فرآیندهای سازمانی باشند . مهارت ادراکی منجر می شود که کارکنان بهتر بتوانند فرایند ها را به همدیگر پیوند و خلاء و دوباره کاریها را تشخیص دهند . بطور کلی بعد ادراکی توسعه انسانی در سه مقوله جامعیت فکر ، تعمیق و انعطاف پذیری مصداق پیدا می کند .
- بعد رفتاری : منظور از بعد رفتاری توسعه انسانی این است که کارکنان سازمان دارای رفتاری استاندارد در سازمان باشند. زمانی که کارکنان رفتار استاندارد داشتند انطباق وسازگاری کارکنان با فرآیندهای سازمانی بهتر خواهد بود بطورکلی کارکنان سازمان بایستی دائماً رفتار معقول و استاندارد خود را اصلاح و  بهبود دهند تا از این طریق تأثیر گذاری لازم را بر فرآیندها و اصلاح سازمانی بگذارند.
- بعد خلاقیتی : یکی از مقوله های مهم توسعه یافتگی سازمانی این است که از طریق خلاقیت های فردی سازمان را به سازمانی خلاق تبدیل کنیم . سازمان از طریق خلاقیت می تواند فرایند های خود را اصلاح و به اثر بخشی و کارآیی مطلوب دسترسی پیدا کند. امروز مزیت رقابتی سازمان ها در داشتن نیروی انسانی خلاق و دارای فکر است(دعایی،۱۳۷۴) .
۲-۶.فرایند توسعه وپرورش منابع انسانی
فرایند توسعه منابع انسانی در سازمانهای مختلف می توان به شرح زیر بیان کرد:
الف: نشان دهنده  وضعیت فراگیران  چه  در حا ل و چه  در آینده باشد.
ب:  نظر به  اینکه  فراگرد  تعیین نیازها  هیچ گاه  نمی تواند  کامل, جامع, و برآورد  نهایی باشد . تعیین نیازآموزشی  نباید به  صورت  قا لبی در آید (اعرابی و اکرمی،۱۳۸۲).
۲.تدوین هدفهای آموزشی: در این  مرحله  از فرایند  توسعه  منابع انسانی هدفهای کمی و کیفی مشخص می شود .  در تدوین هدفهای  آموزشی  توسعه  منابع انسانی  بررسی  ویژگیها  و ماهیت  فراگیران اهمیت خاصی  دارد زیرا برنامه های آموزشی  «فراگیر محور»  نقش مهمی در یادگیری و  پرورش  ایفا  می کنند.
همچنین توجه و هماهنگی بین عواملی نظیر ماهیت اجرای آموزش ، نظر متخصصان امر  و مواد درسی در تدوین هدفها می تواند موفقیت  برنامه های آموزشی  را تا حدود زیادی تضمین کند ؛ برنامه آموزشی وقتی برای سازمان مفید است که نگاه آن به سوی سیاستها ،ارزشها,فرهنگ و مأموریت سازمان باشد.
۳ .تدوین برنامه و طرح های عملیاتی :  دراین مرحله ازبرنامه ریزی ،تعیین و تخصیص منابع انسانی برای اجرای برنامه و  همچنین تعیین و تخصیص منابع مالی و محل و مکان  دوره  آموزشی  مشخص می شود.
برای حصول اطمینان از اقداماتی که باید انجام شود ،  به زمان بندی فعالیت ها با استفاده ازروشهای «شبکه پرت »یا «مسیر بحرانی »و «نمودار گانت»نیاز است(تقی پور ظهیر,۱۳۷۶).
۴.اجرای برنامه آموزشی:  این  مرحله  در عین حالی  که  ساده ترین مرحله است ، از اهمیت و حسا سیت خاصی نیز برخوردار است ؛  اجرای برنامه عبارت است از پیاده کردن  آنچه  طراحی شده  است و تا  زمانی که برنامه اجرا  نشود نمی توان در  مورد آن  قضاوت کرد .  ولی همین  که  برنامه  طراحی شده به اجرا  درآمد ،  نیاز به مراقبت و ارزیا بی ها ی تکوینی دارد که  از مسیر اصلی  خارج  نشود  و اگر طراحی ها درست اجرا نشود نتایج بسیار نا مطلوبی خواهد داشت .  آنچه در مرحله اجرا مورد تأکید است ،نظارت  در زمینه های مختلف برنامه از قبیل : کارورزی ، توزیع و ارسال بسته های آموزشی ، معرفی برنامه به مراکز،واحدها ومقامات ﻤﺴﺋول سازمان است(قورچیان ،۱۳۷۴).

 

5. 5. ارزیابی برنامه آموزشی: آخرین مرحله  فرایند  توسعه منابع انسانی ، تهیه طرح  ارزیابی  برنامه های آموزشی است. کرونباخ  ارزیابی را گردآوری و استفاده از اطلاعات برای  تصمیم گیری درباره برنامه های آموزشی می داند.

 

ارزیابی برنامه های توسعه منابع انسانی موارد زیر را شامل می شود:
الف: اندازه گیری مهارتهای ایجاد شده در فراگیران ؛
ب:تعیین ارزش خود برنامه در همه ابعاد؛
ج:قضاوت در مورد ساختار آموزشی؛
د:پی بردن به نقاط ضعف و قوت برنامه توسعه منابع انسانی.
مطالب گفته شده در مورد فرایند توسعه منابع انسانی را نمی توان به طور مجزا مورد توجه و عمل قرار داد بلکه مراحل عنوان شده ازقبیل تعیین نیازهای آموزشی ،  تدوین هدفهای آموزشی،تدوین برنامه عملیاتی،اجرا وارزیابی به صورت حلقه های زنجیر به هم دیگر وابسته اند وبا همدیگر تعامل پویا دارند(خلعتبری،۱۳۹۱).
۲-۷مهمترین سیستمهای مؤثر بر توسعه منابع انسانی
ازجمله مهمترین سیستم های مؤثر بر توسعه منابع انسانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- سیستم استخدام و نگهداری نیروی انسانی
امروزه بخشی  از تلاش  مدیران عبارت است  از یافتن  بهترین و مناسب  ترین فرد برای  یک  شغل مشخص.  برای اینکه سازمان  بعدها درگیر مشکلات ناشی از عدم تطبیق فرد و شغل در زمینه های مختلف نشود لازم است از طریق یک سیستم استخدام پویا و منعطف عمل کند انجام اقدامات ذیل می تواند درزمینه سازی سیستم فوق مؤثر باشد:
جذب  متقاضیان  واجد شرایط  و ارائه روش های  مناسب جهت  جذب این  نیرو .  بر پا کردن آزمون استخدامی به منظورشناخت قابلیت ، هوش ، نگرشهای شخصیتی وهمچنین انتخاب افراد مناسب برای ورود به سازمان(استخدام کارکنان جدید امری بسیار خطیر و مهم به حساب می آیدچرا که نیروهای جدید باید در حکم خون تازه ای دررگ های سازمان باشندو نه باری بردوش آن. به این ترتیب سازمان ازابتدا باید برروی استخدام افراد حسا سیت به خرج دهدتا افراد مناسب برگزیده شوند.  زیرا پس از ورود ، منابع زیادی  برای آموزش و تربیت  این  نیروها  صرف  می شود که اگر جواب مناسب ندهد  نه تنها منابع انسانی به هدررفته است  بلکه دفع این نیرو نیز مشکلات روانی بسیاری را در سازمان سبب می شود) ، تهیه شرح شغل و ارائه مسیر شغلی افراد در بدو استخدام و تفهیم و توجیه آنان و آشنا کردن آنها باوظایف خود ونظام های سازمان،جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات از واحدهای  سازمان به  منظور شنا خت  نیازهای  نیروی انسانی ، تهیه آگهی های استخدام.
۲- سیستم دستمزد،مزایا و جبران خدمت
نظام جبران خدمات معمولا بخشی از نظام نگهدر منابع انسانی به حساب می اید و شاید جایگاه مناسب آن در نظام نگهداری منابع انسانی می باشد ولی از انجا که اولین پدیده ای که هر متقاضی استخدام در ورود به سازمان به ان توجه کافی دارد حقوق و مزایای دریافتی در بدو ورود و حتی در طول خدمت در سازمان می باشد.
مجموعه فعالیتهای مورد نیاز جهت اثر بخشی در سیستم فوق عبارتند از :
۱- جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات  در مورد وضعیت کار.
۲- تهیه ضوابط ، شرایط و دستورالعملهای دستمزد و مزایا براساس قوانین دولتی، حسن شهرت سازمان ، منابع مالی سازمان ، استراتژی توسعه سازمان  ،نیازمندیهای کارکنان و نتایج بررسی وضعیت کار

توان عملی تصمیم گیری

 

 

 

جهت‌دهی تصمیم گیری در راستای اهداف و مطلوبیتهای سازواری با محیط

 

 

 

۴-۱-۱-۴- شبکه مضامین سلامت سازمانی
بر اساس تحلیل های انجام شده ، شبکه مضامین سلامت سازمانی بر اساس عوامل مؤثر بر سلامت سازمانی در شکل شماره (۴-۱) نمایش داده شده است.

شکل۴-۱: شبکه مضامین سلامت سازمانی

۴-۲- نتایج تحلیل داده های کیفی

به منظور ارائه مدل سلامت سازمانی، در گام نخست به بررسی مبانی نظری ارائه شده در حوزه سلامت سازمانی پرداخته شد و اطلاعات لازم برای تدوین مدل مورد نظر، گردآوری شد. سپس پژوهشهای انجام شده در حوزه سلامت سازمانی مورد مطالعه قرار گرفت و در نهایت با آگاهی دهندگان کلیدی مصاحبه ای عمیق و نیمه ساختمند انجام گردید و مدل زیر ارائه شد :

پاسخگویی
انسجام
اثربخشی

شکل۴-۲: ابعاد پیشنهادی مدل سلامت سازمانی
پس از تدوین مدل سلامت سازمانی به منظور اعتباریابی مدل کیفی تدوین شده در مرحله کمی، مدل تدوین شده در قالب یک پرسشنامه طراحی شد که در پیوست ۱ قابل ملاحظه می باشد. این مقیاس شامل ۶۳ گویه پنج گزینه ای از نوع لیکرت بوده و دارای ۴ بعد انسجام، پاسخگویی، اثربخشی و رهبری می باشد. نمره گذاری مقیاس به این صورت که۱=بسیار کم تا ۵= بسیار زیاد می باشد.
۴-۳- تجزیه و تحلیل داده های بخش کمی
۴-۳-۱- آیا مدل سلامت سازمانی دارای روایی و پایایی می باشد؟
به منظور پاسخ به این پرسش، جهت سنجش روایی مدل پژوهش از روش تحلیل گویه (محاسبه همبستگی درونی گویه ها با نمره کل) و تحلیل عامل تاییدی مرتبه اول و دوم استفاده شد. همچنین به منظور سنجش پایایی مدل نیز از آلفای کرونباخ استفاده شد. باید گفت در این بخش پس از شکل گیری چارچوب اولیه مدل سلامت سازمانی، پرسشنامه ای محقق ساخته مبتنی بر چارچوب اولیه در قالب مقیاس سنجش روایی و پایایی (پیوست شماره ۲) استخراج گردید و جهت سنجش روایی و بهره‌گیری از نظرات تخصصی آگاهی­دهندگان کلیدی که در زمینه ی موضوع سلامت سازمانی دارای تخصص می‌باشند و همچنین توسعه ی مدل پیشنهادی در اختیار ۱۸ نفر از متخصصان قرار گرفت و موارد پیشنهادی آنان در حوزه های مختلف اعمال گردید و مدل نهایی سلامت سازمانی شکل گرفت. پس از توسعه ی پرسشنامه مذکور، این مقیاس در بین کارکنان سازمان فنی و حرفه ای استان فارس توزیع و ۲۰۰ پرسشنامه برگشت داده شد. سپس وضعیت موجود سلامت سازمانی در سازمان فنی و حرفه ای استان فارس مورد بررسی قرار گرفت.
الف) تحلیل گویه و آلفای کرونباخ
روایی و پایایی هر یک از مضامین های سلامت سازمانی با بهره گرفتن از روش تحلیل عامل تاییدی و آلفای کرونباخ محاسبه گردید. مطابق با نتایج گزارش شده در جدول شماره (۴-۴) روایی هر یک از مضامین سلامت سازمانی با بهره گرفتن از روش تحلیل عامل تاییدی محاسبه گردید و با توجه به ضریب همبستگی به دست آمده، هر یک از مضامین سازمان دهنده از روایی نسبتاً بالایی برخوردار بوده است. هم چنین به منظور سنجش پایایی مضامین سازمان دهنده از روش آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج نشان می دهد هر یک از مضامین پایه از پایایی نسبتاً بالایی برخوردارند.
جدول ۴-۴: طیف ضرایب همبستگی گویه ها و آلفای کرونباخ مضامین
فراگیر و سازمان دهنده مدل سلامت سازمانی

 

 

مضامین فراگیر

 

مضامین سازمان‌دهنده

 

طیف ضرایب همبستگی

 

سطح معناداری

 

آلفای کرونباخ

 

 

 

پاسخگویی

 

مفهومی

 

۷۹/۰ – ۳۶/۰

 

۰۰۰۱/۰ - ۰۱/۰

 

۷۳/۰

 

 

 

ساختاری

 

۷۸/۰ – ۵۰/۰

 

۰۰۰۱/۰

 

۸۱/۰

 

 

 

عملکردی

 

۵۷/۰ – ۳۱/۰

فرض کنید دو سیال متفاوت یکی در داخل و دیگری در خارج لوله و در یک جهت در طول لوله جریان دارند و سیال داخلی گرمتر از سیال خارجی است. بنابراین گرما از سیال داخلی به سیال خارجی منتقل می‌شود و درنتیجه دمای سیال گرمتر کاهش و دمای سیال سردتر افزایش می‌یابد. با توجه به شکل (۴-۳) سیال داخلی (گرمتر) در نقطه‌ی A بیشترین و در نقطه‌ی C کمترین دما را دارد. همچنین سیال خارجی(سردتر) در نقطه‌ی A کمترین و در نقطه‌ی C بیشترین دما را دارد.

شکل(۴-۳): آرایش موازی در مبدل‌های حرارتی[۴۰]
شکل (۴-۴) چگونگی تغییر دمای دو سیال را در طول لوله نمایش می دهد.
شکل(۴-۴): چگونگی تغییر دمای دو سیال را در طول لوله[۴۰]
همانطور که در شکل نشان داده شده‌ است، در نقطه‌ی A بیشترین اختلاف دما و در نتیجه بیشترین نرخ انتقال حرارت را داریم ولی در نقطه‌ی C کمترین اختلاف دما و در نتیجه کمترین انتقال حرارت را داریم. در جریان موازی دمای خروجی سیال سردتر نمی تواند از دمای خروجی سیال گرمتر بیشتر باشد.

 

• • مبدل‌های حرارتی با جریان مخالف(Counter-Current):

 

در این نوع از مبدل‌ها دو سیال همانگونه که در شکل (۴-۵) نمایش داده شده‌ است در خلاف جهت یکدیگر حرکت می‌کنند.
شکل(۴-۵): جریان مخالف در مبدل‌های حرارتی[۴۰]
فرض کنید دو سیال با جریان مخالف یکی در داخل و دیگری در خارج لوله جریان دارند و سیال داخلی گرمتر است. دمای سیال داخلی (گرمتر) در نقطه‌ی A بیشترین و در نقطه‌ی C کمترین مقدار را دارد. به عبارت دیگر دمای سیال داخلی از نقطه‌ی A به نقطه‌ی C کاهش می‌یابد. همچنین دمای سیال خارجی (سردتر) در نقطه‌ی C کمترین ودر نقطه‌ی A بیشترین مقدار را دارد. شکل (۴-۶) تغییر دمای دو سیال را در طول لوله نمایش می‌دهد.
شکل(۴-۶): چگونگی تغییر دمای دو سیال را در طول لوله در آرایش مخالف[۴۰]
در جریان مخالف، اختلاف دمای دو سیال در طول لوله تقریباً ثابت است ولی در جریان موازی اختلاف دما در ورودی بیشترین و در خروجی کمترین مقدار را دارد. در جریان مخالف، نرخ تبادل حرارت در طول لوله تغییرات اندکی دارد و دمای نهایی سیال گرمتر می‌تواند کمتر از دمای نهایی سیال سردتر است.
یکی دیگر از انواع تقسیم‌بندی‌های دیگر مبدل‌ها بر اساس نوع ساختمان و عملکرد می‌باشد که ‌این تقسیم‌بندی به شرح زیر است:

 

• • مبدل‌های دو لوله‌ای^[۲۲]

 

• • مبدل‌های حلزونی^[۲۳]

 

• • مبدل‌های صفحه‌ای^[۲۴]

 

• • مبدل‌های هوایی^[۲۵]

 

• • مبدل‌های پوسته و لوله^[۲۶]

 

در بین مبدل‌های فوق مبدل‌های پوسته و لوله تنها مبدل‌هایی هستند که توانایی تحمل فشارهای بالای bar30 و دماهای بالای  ۳۶۰ را دارند. متداولترین و پرکاربردترین نوع مبدل‌های حرارتی که در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد، مبدل‌های حرارتی پوسته-لوله می‌باشد که برای کاربردهای مختلف و در اندازه‌های گوناگون طراحی و ساخته می‌شوند و از آنجا که مبدل‌های طراحی شده‌ از نوع پوسته و لوله می‌باشند لذا به بررسی این مبدل‌ها می‌پردازیم.
از مبدل‌های حرارتی پوسته-لوله به منظور تبخیر یک مایع یا کندانس کردن یک بخار و یا انتقال حرارت بین دو مایع استفاده می‌شود. اجزای تشکیل دهنده‌یک مبدل حرارتی پوسته-لوله عبارتند از: لوله^[۲۷]، صفحه لوله^[۲۸]، پوسته^[۲۹]، سر جلو^[۳۰]، سر عقب^[۳۱] ، تیغه^[۳۲] و دسته لوله^[۳۳].
این نوع از مبدل‌ها از تعداد زیادی لوله حاوی سیال که بخش خارجی آن با سیال دیگر در تماس می‌باشد تشکیل یافته و عمل انتقال حرارت از طریق سطح واسط که همان بدنه‌یا جداره لوله ‌است امکان می‌پذیرد، پس باید جنس لوله‌ها به گونه‌ای انتخاب گردد که علاوه بر استقامت، رسانای خوب گرما نیز باشند.
در مبدل‌های پوسته-لوله معمولاً دو صفحه ‌از جنس فلز در ابتدا و انتهای مبدل قرار می‌گیرد که به تعداد لوله‌های داخل مبدل، بر روی این ورقه‌ها سوراخ ایجاد شده ‌است و این لوله‌ها به صفحه‌لوله‌ از طریق جوش یا به طریقه‌ی مکانیکی متصل شده‌اند. دو سر مبدل یعنی سر جلویی و عقبی مبدل به گونه‌ای طراحی و ساخته می‌شود که سیال از یک سر مبدل وارد شده و به سمت ورودی لوله‌ها هدایت شود و پس از عبور از لوله‌ها وارد سر عقبی شده و در آنجا جمع‌ آوری گردد. سیالی که ‌از میان پوسته عبور می‌کند باید به گونه‌ای هدایت شود که در طی مسیر، بیشترین تماس را با سطح خارجی لوله‌ها برقرار نماید و فرایند انتقال حرارت به بهترین شکل صورت پذیرد. برای دستیابی به ‌این مهم از قطعه‌ای به نام بافل استفاده می‌شود. بافل‌ها به دو منظور در مبدل‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. هدایت سیال و نگهداشتن لوله‌ها برای جلوگیری از لرزش و جابجایی و با نصب بافل‌ها جریان عبوری سیال در پوسته تقریباً عمود بر جریان عبوری سیال داخل لوله‌ها می‌شود که ‌این امر موجب افزایش انتقال حرارت و در نتیجه ‌افزایش راندمان کار می‌گردد.

 

• • انواع مبدل‌های پوسته-لوله

 

مبدل‌های حرارتی پوسته-لوله با مقطع دایره‌ای که در پوسته‌ای استوانه‌ای شکل نصب شده‌اند ساخته می‌شوند، بطوریکه محور لوله‌ها موازی با محور پوسته است. این مبدل‌ها بصورت وسیعی بعنوان خنک‌کن‌، چگالنده و پیش‌گرمکن در نیروگاه‌ها و به عنوان مولد بخار در نیروگاه‌های هسته‌ای و در صنایع فرایندی و شیمیایی استفاده می‌شود. ساده‌ترین شکل از یک چگالنده‌ی نوع پوسته-لوله‌ی افقی به همراه اجزاء در شکل (۴-۷) نشان داده شده است.
شکل(۴-۷): چگالنده‌ی نوع پوسته-لوله‌ی افقی[۴۰]

 

1. 1. مبدل‌های سر ثابت(Fixed Tube Sheet Exchangers)

 

در مبدل‌های نوع سرثابت، صفحه لوله‌ها به پوسته جوش یا به وسیله پیچ و مهره محکم شده است، لذا با تغییرات درجه حرارت جائی برای انبساط لوله و پوسته به طور جداگانه وجود ندارد. انبساط یا انقباض هر یک از این دو جزء به تنهایی ممکن است موجب شکستن و یا خمیدگی لوله‌ها شود، لذا تغییرات درجه حرارت دو سیال که با هم تبادل حرارت می‌کنند نباید زیاد باشد. برای غلبه بر این مشکل معمولاًاز اتصالات انبساطی^[۳۴] روی پوسته‌ی مبدل استفاده می‌شود. وقتی که لوله و پوسته سرد شوند اتصال انبساطی و لوله‌ها منقبض می‌شوند و کشش وارده بر نقاط جوش‌خورده کاهش می‌یابد. به دلیل مشکلاتی که در بازرسی و تمیز کردن مبدل‌های سر‌ثابت وجود دارد عموماًدر جایی استفاده می‌شوند که احتمال کثیف شدن پوسته محدود باشد.

 

1. 1. مبدل‌های سر‌شناور: (Floating Head Heat Exchanger)

 

در این نوع مبدل‌ها، یکی از صفحه لوله‌ها بین کانال^[۳۵] و پوسته، پیچ و مهره شده و در وضعیت ثابتی قرار می‌گیرد، اما صفحه لوله‌ی دیگر در داخل پوسته به صورت شناور در آمده، امکان انبساط یا انقباض برای هر یک از دو جزء حامل سیال یعنی لوله و پوسته وجود دارد. از این رو تغییرات درجه حرارت دو سیالی که با هم تبادل حرارت می‌کنند هر چند که زیاد باشد اشکالی ایجاد نخواهد کرد.
بعد از باز کردن صفحه‌ی ثابت، دسته لوله و سر شناور را می توان مانند یک واحد یکپارچه بیرون کشید. بدین طریق امکان تمیز کردن و بازرسی قسمت خارجی لوله‌ها میسر می‌گردد. ایراد این مبدل‌ها فاصله نسبتاً زیاد بین پوسته و لوله می‌باشد. این فاصله برای تطبیق دادن صفحه شناور لوله‌ها با پوسته می‌باشد. چون در این فضا نمی‌توان لوله‌ای به کار برد، این فضا بلا‌ استفاده می‌ماند و در نتیجه در مقایسه با مبدل‌های سرثابت، به ازای یک قطر معین پوسته دارای تعداد لوله‌ی کمتری بوده و بازده این مبدل‌ها کاهش می‌یابد.

 

1. 1. مبدل با لوله‌های U شکل: (U–Tube Exchanger)

 

این نوع مبدل حرارتی فقط دارای یک کانال و یک صفحه لوله می‌باشد، از این رو در مقایسه با سایر مبدل‌ها از نظر اقتصادی مناسب‌تر می‌باشد. در این مبدل‌ها، ورودی و خروجی لوله‌ها از طریق یک کانال که به دو قسمت تقسیم شده است، صورت می‌گیرد. همانطور که از نام این مبدل حرارتی پیدا است لوله‌ها به شکل حرف لاتین U ساخته می‌شوند. با باز کردن پیچ و مهره‌ها، کانال از پوسته جدا می‌شود و صفحه لوله‌ها و دسته لوله‌ها را می توان از پوسته خارج نمود به طوری که امکان تمیز کردن و بازرسی قسمت داخلی لوله‌ها وجود دارد، از طرفی نمی‌توان جریان‌های حاوی مواد جامد و کثیف را به خاطر ایجاد ساییدگی در خم موجود در لوله‌ها استفاده کرد. این مبدل‌ها برای سیالاتی به کار می‌روند که تغییرات درجه حرارت زیادی داشته باشند، زیرا انتهای U شکل لوله‌ها، امکان انبساط و انقباض را تا حد زیادی به وجود می‌آورد. از معایب این نوع مبدل‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 

1. 1. امکان تعویض و یا تعمییر لوله‌های داخلی وجود ندارد لذا در صورت خرابی، باید این لوله‌ها مصدود شوند.

 

1. از آنجا که لوله‌های داخلی دارای انحنای بیشتری هستند لذا باید دارای ضخامت بیشتری باشند.

کربوهیدرات

 

۲۶ گرم

 

 

 

فیبر خوراکی

 

۲ گرم

 

 

 

۱-۱-۳- اهمیت سیب زمینی از نظر اقتصادی
سیب زمینی یکی از اولین گیاهانی است که منشا غذای انسان قرار گرفته است (Ovchinnikova et al. 2011)؛ بیش از ۸ هزار سال پیش کشت شده است و امروز در حداقل ۱۲۵ کشور دنیا کاشته می‌شود. اولین محصول کشاورزی است که در فضا نیز کشت شده است و سال ۲۰۰۸ به نام این محصول نامگذاری گردید از ۱۰۰ واریته وحشی بیش از ۵۰۰۰ واریته در حال حاضر تولید شده است. امروزه درآمد بسیاری از کشاورزان دنیا به آن متکی است بعد از برنج، گندم و ذرت چهارمین محصول کشاورزی مهم دنیاست (Monheim et al. 2008). علاوه بر مصارف مستقیم خوراکی برای انسان و دام، کاربردهای صنعتی زیادی برای این محصول پدید آمده است. مواد اولیه بسیاری از کارخانه‌های تولید کننده مواد خوراکی مثل چیپس سازی^[۳] و تولید نشاسته خوراکی سیب زمینی است. نشاسته سیب زمینی در صنایع مختلفی مثل تولید چوب و کاغذ، صنایع نساجی و تولید پارچه، تولید سوخت و حفاری‌های نفتی، نوشابه سازی و داروسازی کاربرد دارد. از نشاسته سیب زمینی که قابلیت برگشت به طبیعت را دارد به عنوان یک جایگزین پلاستیک‌ها می‌توان استفاده کرد و در تهیه ظروف پلاستیکی که مصرف بالایی دارند استفاده نمود. مقادیر زیادی الکل نیز برای مصارف مختلف صنعتی و پزشکی از سیب زمینی قابل استخراج است (FAO, 2009).

در ایران سیب زمینی در بین مردم از اهمیت خاصی برخوردار است. شاید کمتر خانواده‌ای است که روزانه سیب زمینی را در برنامه غذایی خود قرار ندهد. این محصول به دو صورت تازه خوری و فرآوری شده وارد سبد غذایی مردم می‌گردد. در کشور طی سال‌های اخیر ۱۲۰ واحد فرآوری سیب زمینی شامل چیپس، خلال، فرنچ فرایز، پودر، پوره، گرانول، اسلایس، نشاسته، سیب زمینی خشک و صنایع درجه بندی و بسته بندی سیب زمینی قادر به جذب بیش از۵۰۰ هزار تن سیب زمینی خام و تولید بیش از۱۵۰ هزار تن انواع فرآورده‌های این محصول می‌باشند (روزبهانی، ۱۳۸۵).
۱-۱-۴- میزان تولید و سطح زیر کشت سیب زمینی
حدود ۴۰ درصد کل سیب زمینی دنیا در اروپا، ۳۵ درصد در کشورهای در حال توسعه و ۲۵ درصد دیگر در سایر کشورها تولید می‌شود (Gul et al., 2011). چین عمده‌ترین تولید کننده جهان و ایران در رتبه دوازدهم قرار دارد (شکل ۱-۲) (FAO, 2011). در کشور ما نزدیک به دویست هزار هکتار سطح کشت سیب زمینی است که پنج میلیون تن تولید داشته است؛ که استان همدان بیشترین سطح کشت را به خود اختصاص داده است (شکل ۱-۳). عملکرد سیب زمینی آبی در کشور نزدیک ۲۷ تن در هکتار و در کشت دیم تقریبا ۵ تن در هکتار است (وزارت کشاورزی، ۱۳۸۹).
شکل ۱-۱- تولید کنندگان عمده سیب زمینی در جهان (FAO, 2011).
شکل ۱-۲- سطح زیر کشت (بالا) و عملکرد (پایین) سیب زمینی در ایران بر اساس سهم استان‌ها (وزارت کشاورزی، ۱۳۸۹).
۱-۱-۵- نکات زراعی پرورش سیب زمینی
سیب زمینی در انواعی از خاک‌ها رشد می‌کند اما خاک رسی شنی با زه‌کش و عمق مناسب برای محصول دهی خوب، لازم است. اسیدیته مطلوب برای رشد سیب زمینی ۲/۵ تا ۵/۵ است و اسیدی بودن خاک کمتر از این دامنه باعث پوسته پوسته شدن^[۴] غده می‌شود. برای سبز شدن مطلوب با کمترین خطر وجود ۵-۴ جوانه روی غده‌های بذری لازم است. غدد بذری باید ۵/۱ تا ۲ اینچ اندازه داشته باشند و غده‌های بزرگتر از این اندازه به قطعاتی با حداقل یک جوانه خرد می‌گردد و سپس کشت می‌شود. در انتخاب واریته برای کشت به نکاتی مثل دوره رشد، مقاومت به بیماری، قابلیت انبارداری و پخت و پز مناسب باید توجه کرد. دمای مطلوب برای کشت سیب زمینی حدود ۱۵ درجه سانتی‌گراد است. معمولا عمق کشت بذرها ۱۵ سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف ۲۵ سانتی متر و بین هر دو ردیف ۸۰-۷۵ سانتی‌متر است. سیب زمینی یک گیاه وجینی است و باید تناوب کشت برای آن رعایت شود. در مراحل داشت به جز آبیاری در کشت آبی شامل مبارزه با علف‌های هرز و خاکدهی پای بوته است. معمولا کودهای NPK با نسبت مساوی و البته بستگی به شرایط خاک به صورت پیش و پس کاشتی استفاده می‌شود. کود سرک نیتروژن‌دار معمولا پس از کاشت و قبل از خاکدهی مصرف می‌شود. برداشت سیب زمینی با کاهش دمای هوا و خاک و زرد شدن راس اندام هوایی انجام می‌شود. تنها سیب زمینی‌های بدون ریشه و کاملا سفت و سالم برای انبارداری در مکان تاریک و مرطوب با دمای ۴۰-۳۷ درجه فارنهایت (۸-۵ درجه سانتی‌گراد) قابل استفاده است (Rowe, 1993؛ Waterer, 2002؛ Laszlo, 2010).
۱-۲- اهمیت کودهای آلی و زراعت سیب زمینی
با توجه به علاقمندی رو به افزایش در کل دنیا برای تولید مواد خوراکی و محصولات کشاورزی ارگانیک
(پاک) و با حداقل آلودگی به مواد شیمیایی مصرف کودهای آلی روند افزایشی پیدا کرده است (Hepperly et al., 2009). کودهای آلی شامل انواع کودهای حیوانی از قدیم الایام جهت تامین فسفر و نیتروژن برای گیاهان مصرف می‌شده است. این کودها باعث به هم چسبیدن ذرات خاک، نفوذپذیری و افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک، بهبود ساختمان خاک، جلوگیری از رها شدن بی رویه نیتروژن به محیط زیست و فعالیت میکروارگانیسم های مفید خاک می‌شوند (Gilley and Eghbal, 2002؛ El-Shazly, 2008) اما در سال‌های اخیر ورود انواع کمپوست تنوع زیادی به کودهای آلی بخشیده است (Mitelut and Popa, 2011).
حسندخت (۱۳۷۴) آزمایشی به هدف بررسی اثرات مقادیر مختلف نیتروژن خالص (۱۴۰، ۱۶۰ و ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار) و کود دامی (۰، ۲۰ و ۳۰ تن در هکتار) روی صفات کمی و کیفی سیب زمینی رقم‌های آئولا و مورن انجام داد. نتایج نشان داد اثر کود نیتروژنه بر عملکرد غده در سطح احتمال ۱% معنی‌دار گردیده و حداکثر عملکرد با مصرف ۱۶۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار به دست آمد. مصرف ۳۰ تن کود دامی در هکتار با اختلاف بسیار معنی دار با سایر تیمارها بالاترین عملکرد غده را در هکتار تولید نمود. همچنین این تیمار موجب افزایش عملکرد ماده خشک درصد پروتئین، درصد نشاسته گردید. کمپوست حاصل تغییر شکل یافتن کودهای حیوانی و بقایای آلی گیاهی مثل زباله‌های مواد گیاهی می‌باشد که طی فرآیندی توسط میکروارگانیسم‌ها یا به صورت مصنوعی با بهره گرفتن از هوا و گرما تولید می‌شود و با یک عمل آیروبیکی^[۵] باعث رسیدن اکسیژن به لایه سطحی خاک و تسهیل فرآیندهای بیوشیمیایی آن می‌گردد (Moon, 1997). بهترین نوع کمپوست، کمپوست بیولوژیک است که از مواد سالم و طبیعی مثل کودهای حیوانات اهلی به دست می‌آید ولی انواع کمپوست صنعتی که از زباله‌ها و مواد فاسد تهیه می‌شوند کیفیت کمتری دارند. امروز کمپوست‌ها به روش‌های مختلفی تهیه می‌گردند که کمپوست معمولی با بهره گرفتن از کود دامی، کمپوست کرم خاکی^[۶]، کمپوست بقایای گیاهی مثل کمپوست چای^[۷]، نیشکر، ملاس چغندر و کمپوست زباله از متداول‌ترین نوع آنهاست (NOSB, 2006). کمپوست می‌تواند به صورت جامد یا مایع (مثل کمپوست چای) تهیه شود.
سیب زمینی یک گیاه غده‌ای است که مقادیر زیادی کربوهیدرات و تا حدی سایر مواد غذایی را در خود ذخیره می کند. از این رو نیاز این گیاه به عناصر مختلف غذایی بالاست. میزان جذب پتاسیم آن ۵/۱ برابر نیتروژن و ۵-۴ برابر فسفر است. خاصیت ماندگاری در انبار نیز وابستگی زیادی به مصرف پتاسیم دارد (Lazlo, 2010). وجود نیتروژن برای رسیدن به موقع غده‌ها و افزایش ذخیره نشاسته و جذب آب لازم است (Baniuniene and Zekaite, 2008). ارزش مصرف کودهای آلی برای محصول سیب زمینی از سال‌ها قبل شناسایی شده است. کودهای آلی مزایای زیادی دارند که در کشت سیب زمینی تنظیم pH خاک توسط این مواد آلی برای افزایش عملکرد سیب زمینی اهمیت دارد. همچنین کنترل بیماری‌ها و پوسته پوسته شدن غده سیب زمینی با مصرف کود پرندگان کاهش معنی دار نشان داده است (Waterer, 2002). به علت وجود اثرات معنی‌دار متقابل بین کود و آب بر عملکرد سیب زمینی (Karnataka, 2005) استفاده از کودهای آلی با افزایش نفوذپذیری خاک نسبت به آب و آزادسازی مطلوب عناصر غذایی (Moore and Olsen, 2009) در کشت سیب زمینی اهمیت زیادی دارند. از آنجایی که مصرف نیتروژن زیادی باعث تاخیر در رسیدن و کاهش عملکرد سیب زمینی می‌گردد، لذا کودهای آلی با فراهم نمودن مقادیر مناسب نیتروژن گزینه مناسب‌تری هستند (Najm et al., 2010) و آلودگی محیط زیست و افزایش هزینه نیز ندارند (Sharifi et al., 2009).
فصل دوم
مروری بر منابع
۲-۱- مروری بر تحقیقات انجام شده در مورد تاثیر کودهای آلی در سیب زمینی و محصولات دیگر
۲-۲- تحقیقات مرتبط با تاثیر کودهای آلی و شیمیایی در ارقام سیب زمینی
بررسی منابع
مقدمه
کودهای آلی در گذشته، زمانی که هنوز فناوری کودهای شیمیایی وارد بازار نشده بود تنها منبع تغذیه‌ای بودند که به محیط کشت محصولات کشاورزی افزوده می‌شد. چند سالی است که به دلیل مشخص شدن آسیب‌های زیست محیطی و بهداشتی کودهای شیمیایی اهمیت تحقیق و به کارگیری کودهای آلی بیش از گذشته مطرح گردیده است. تولید کودهای آلی جدید مانند انواع کمپوست‌ها به تنوع و تکامل این نهاده‌ها افزوده است. در کنار این تنوع، تحقیقات علمی برای مطالعه میزان و نحوه تاثیر کودهای آلی جدید و سنتی بر کیفیت و عملکرد محصولات کشاورزی مختلف ضرورت دارد. در این فصل به مرور پژوهش‌های انجام شده در این زمینه اقدام خواهد شد.
۲-۱- مروری بر تحقیقات انجام شده در مورد تاثیر کودهای آلی در سیب زمینی و محصولات دیگر
به منظور بررسی تأثیر کودهای دامی، شیمیایی و انواع کمپوست بر صفات کمی خیار، گوجه‌فرنگی و سیب‏زمینی آزمایشی در شرایط گلخانه انجام گرفت. تیمارهای آزمایش شامل شاهد (عدم مصرف کود)، کود شیمیایی، کود دامی، کمپوست زباله شهری، کمپوست گرانوله و ورمی کمپوست بود. نتایج نشان داد که عملکرد هر سه گیاه به طور معنی‏داری تحت تأثیر مصرف انواع کود قرار گرفت. بیشترین تعداد میوه و بالاترین وزن تر بوته در خیار و گوجه فرنگی به ترتیب در تیمارهای کود شیمیایی، ورمی کمپوست و کود دامی مشاهده شد که با تیمار شاهد تفاوت معنی‌داری داشتند. مصرف کود شیمیایی و ورمی کمپوست باعث افزایش شدید عملکرد خیار و گوجه فرنگی شدند. بیشترین عملکرد سیب زمینی در تیمار مصرف انواع کمپوست و کود دامی مشاهده شد (نجفی و همکاران، ۱۳۸۹). اثر کودهای آلی مانند کمپوست چای بر رشد و عملکرد سیب زمینی نشان داد که درصد پروتئین خام و ماده خشک غده در بین تیمارها تفاوت معنی‌داری نشان داد. تیمار کمپوست چای افزایش معنی‌داری در عملکرد غده تازه نسبت به تیمار شاهد ایجاد نمود (El-Tantawy et al., 2009).
برای تعیین تاثیر کود نیتروژن روی عملکرد سیب‏زمینی و بررسی ارتباط مقدار مصرف نیتروژن با تجمع نیترات آزمایشی اجرا گردید. با افزایش مصرف نیتروژن زمان گل‌دهی و تشکیل غده به تأخیر افتاد. رقم و کود نیتروژن تاثیر بسیار معنی‌داری بر متوسط وزن غده و عملکرد غده در هکتار داشتند (یزدان‌دوست، ۱۳۸۲). در مقایسه تاثیر کودهای آلی و شیمیایی روی سیب زمینی محققان نشان دادند که مصرف ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار پتاسیم و ۵ تن کود دامی بیشترین عملکرد سیب زمینی را داشته است (Pervez et al., 2000). با هدف تعیین و مقایسه ویژگی­­­­­­­­­­­های مورفولوژیکی ریشه و جذب نیتروژن در ۸ رقم رایج و جدید سیب زمینی تحت کشت در ایران شامل آریندا، اگریا، پریمیر، دیامانت، کنکورد، مارفونا، مارودانا و نوتیا آزمایشی در قالب طرح کاملاً تصادفی با ۳ تکرار توسط شریفی و همکاران (۱۳۸۴) انجام شد. نتایج بیانگر تفاوت معنی‏دار رقم‌ها از نظر تمام ویژگی‏های مورد بررسی به جز متوسط قطر ریشه بود. تفاوت زیاد بین رقم‌ها برای بیشتر صفات، حاکی از تنوع ژنتیکی بالا بین رقم‌ها بود. رقم‌های مارفونا و نوتیا به ترتیب دارای بالاترین و پایین‌ترین مقادیر ویژگی‌های مرفولوژیکی ریشه، تجمع ماده خشک و نیتروژن بودند.
نتایج آزمایشی نشان داد که مصرف پتاسیم به صورت خاک کاربرد باعث افزایش عملکرد غده تازه سیب زمینی به میزان ۴ تن در هکتار شد و درصد نیتروژن غده نیز افزایش نشان داد (El-Sirafy et al., 2008 a). آزمایش دیگری نشان داد که سطوح مختلف مصرف پتاسیم افزایش معنی‌داری در عملکرد غده تازه و درصد پروتئین آن داشت (El-Sirafy et al., 2008b).
محمدزاده (۱۳۸۶) بیان داشت که عوامل متعددی در حاصلخیزی خاک تأثیر دارند، ولی نقش مواد آلی بارزتر از بقیه به نظر می‏رسد. زیرا مواد آلی و ثبات آن تأثیر بسیار زیادی در بهبود خصوصیات بیولوژیکی، فیزیکی و شیمیایی خاک دارد و به عنوان منبعی از انرژی و عناصر غذایی برای اکوسیستم خاک مهم می‏باشند. بقایای مواد کربن‏دار نظیر کمپوست، کودهای بیولوژیکی، کودهای دامی و گونه‏های گیاهی به عنوان کودهای سبز در صورتی که به مقدار کافی مصرف شوند می‏توانند مقدار مواد آلی خاک را به طور قابل ملاحظه‏ای افزایش دهند که این افزایش در دراز مدت اثرات مفیدی بر خصوصیات خاک و افزایش حاصلخیزی آن بر جای خواهد گذاشت. کاربرد کودهای سبز باعث تمرکز عناصر غذایی در سطح خاک شده و قابلیت فراهمی آنها را برای محصول بعدی افزایش می‏دهد. افزودن ازت به خاک، ازدیاد فعالیت‏های زیستی و بالاخره نگهداری و قابل جذب نگه داشتن عناصر ضروری خاک از دیگر فواید استفاده از کودهای سبز می‏باشد. با توجه به جذب بسیار زیاد نیتروژن توسط سیب زمینی برای محصول عمده بازارپسند، و با توجه به اینکه عملکرد سیب زمینی هم از مقادیر کم و هم از مقادیر زیاد ازت خاک آسیب می‏بیند مدیریت ازت در خاک و نگهداری ازت قابل استفاده برای سیب زمینی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده که این مهم از اهداف استفاده از کودهای سبز می‏باشد. استفاده از کود سبز در کشت سیب زمینی باعث بهبود خصوصیات فیزیکی همچون درصد نفوذ آب، خاک ورزی، ظرفیت نگهداری آب و تهویه می‏شود. کمپوست و کود حیوانی نیز از دیگر منابع مواد آلی در خاک می‏باشند. کودهای حیوانی از جمله بهترین مواد آلی هستند که حاوی مقادیر زیادی عناصرN ، P ، K می‏باشند. گزارش شده که در یک دوره ۵ ساله استفاده از ۲۲ تن در هکتار کمپوست و ۴۵ تن در هکتار کود دامی باعث افزایش معنی‏دار ماده آلی خاک و بهبود شرایط کیفی خاک گردیده است؛ همچنین آزمایش ایرانی پور و نگارستان (۱۳۷۷) نشان داد که بازمانده‏های آلی و از جمله کود کمپوست می‏تواند در رفع کمبود عناصر آهن و روی مؤثر بوده و افزایش عملکرد محصولات زراعی را باعث شود. یزدانی (۱۳۷۹) نشان داد که مصرف ۳۰ تن در هکتار کود حیوانی عملکرد سیب زمینی را ۳۰ درصد افزایش داده است.
اثر مقادیر مختلف نیتروژن ۰، ۱۲۰، ۱۵۰ و۱۸۰ کیلوگرم نیتروژن خالص و ۱۰ تن کود مرغی خشک در هکتار روی رشد و عملکرد خیار پاییزه رقم سوپردامینوس مورد بررسی قرار گرفت. اثر تیمارها بر عملکرد کل، وزن محصول درجه یک، طول بوته، تعداد گره در بوته و وزن تر بوته‌ها در سطح آماری ۱ درصد معنی‏دار بود. حداکثر عملکرد در تیمار کود مرغی ‌‌به‏دست‌‌ آمد. در بین تیمارهای نیتروژن، تیمار ۱۸۰ کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار با عملکرد بیشتر بعد از تیمار کود مرغی قرار گرفت. اثر تیمارهای کودی روی طول و قطر میوه و نیز روی درصد ماده خشک میوه در مراحل مختلف اندازه‌گیری متفاوت بود (هاشم آبادی و کاشی، ۱۳۸۳).
کودهای آلی به دلیل نقش مهمی که افزایش حاصلخیزی و بهبود ساختمان خاک، تولید مواد غذایی پاک و پایداری کشاورزی دارند نظر محققان دنیا را در همه محصولات کشاورزی جلب نموده‏اند. نصر اصفهانی و احمدی (۱۳۸۴) کودهای نپوسیده دامی، مرغی، کود سبز، کمپوست، کودهای شیمیایی NPK را به طور جداگانه و در تلفیق با کودهای آلی در کنترل نماتودهای ریشه گرهی خیار مورد ارزیابی قرار دادند. نتایج آنان نشان داد که تلفیق کود مرغی و شیمیایی از موثرترین تیمارها در کاهش تعداد تخم و نوزاد نماتود در خاک و ریشه بوده است.
آزمایشی توسط تالار پشتی و همکاران (۱۳۸۸) به منظور ارزیابی تاثیر کودهای آلی بر خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک و عملکرد زیست توده گوجه فرنگی اجرا شد. تیمارهای آزمایش شامل عدم مصرف کود، کود مرغی، کود گاوی، ورمی کمپوست، کمپوست زباله و کود شیمیایی بود. اثر تیمارها بر ویژگی‏های شیمیایی خاک (درصد کربن، مواد آلی، نیتروژن کل، فسفر و پتاسیم قابل جذب، pH ، CEC وSP ) در سطح ۱ درصد معنی‏دار بود. تیمارها اثر معنی‏داری بر هدایت الکتریکی خاک نداشتند. همچنین وضعیت عناصر میکرو خاک تحت تاثیر تیمارها قرار گرفت و مصرف کود‏های آلی موجب افزایش غلظت این عناصر در خاک گردید. میزان ماده خشک ریشه و اندام‌های هوایی گوجه‏فرنگی در اثر مصرف کود‏های آلی و شیمیایی در مقایسه با تیمار بدون کود افزایش یافت؛ بالاترین میزان ماده خشک در تیمارهای مصرف ورمی کمپوست و کود شیمیایی بدست آمد. عملکرد اقتصادی نیز تحت تاثیر تیمارها قرار گرفت و بیشترین عملکرد اقتصادی در تیمار کود شیمیایی و ورمی کمپوست فراهم گردید.
کرمی و نیازی (۱۳۸۴) نیز اثرات مفید منابع مختلف مواد آلی را بر عملکرد ذرت گزارش نمودند. ارزیابی تأثیر دو نوع کمپوست بر خصوصیات خاک و عملکرد ذرت نشان داد که تیمار مصرف توام کمپوست و کود شیمیایی عملکرد بالاتری را نسبت به مصرف کود شیمیایی به تنهایی داشت (محمدیان و ملکوتی، ۱۳۸۲).
تأثیر کمپوست حاصل از زباله شهری بر کمیت و کیفیت پیاز قرمز آذرشهر و همچنین مقایسه آن با کود آلی و ورمی کمپوست توسط اسکویی و بایبوردی (۱۳۸۵) ارزیابی گردید. کود کمپوست حاصل از زباله شهری در مقادیر ۵ ، ۱۰ و ۱۵ تن در هکتار ، کود ورمی کمپوست در سه مقدار ۲ ، ۴ و ۶ تن در هکتار ، کود دامی از نوع گاوی در سه مقدار ۱۰ ، ۱۵ و ۲۰ تن در هکتار، و ترکیبی از ماسه و کودهای ازت، فسفر و پتاسیم به عنوان شاهد، تیمارهای مورد بررسی بودند. بیشترین عملکرد (۷۱ تن در هکتار) در اثر مصرف ورمی کمپوست ( به مقدار ۶ تن در هکتار) به دست آمد. بیشترین درصد پروتئین (۱/۴۹درصد) در اثر مصرف ۶ تن در هکتار ورمی کمپوست حاصل گردید.
آزمایشی برای تعیین تأثیر کودهای آلی بر روی رشد، عملکرد و کیفیت نعناع فلفلی انجام شد. از قلمه‏های ۳ سانتی‏متری برای کاشت استفاده شد. ۳ مقدار ۲۵۰۰، ۷۵۰۰ و ۱۷۵۰۰ کیلوگرم در هکتار از دو نوع کود آلی یکی سان‏شاین^[۸] و دیگری گیت‏وی^[۹] و یک تیمار شاهد ارزیابی گردید. یک و هفت ماه پس از کاشت صفات مربوط به عملکرد اندازه‏ گیری شدند. نتایج نشان داد مقدار ۷۵۰۰ کیلوگرم در هکتار کود آلی سان‏شاین سبب افزایش معنی‏دار رشد رویشی و عملکرد محصول تازه نسبت به تیمار شاهد و دیگر تیمارهای کود آلی شد (Osemwobo, 2012).
برخی محققان نشان دادند که مصرف ورمی کمپوست و دیگر کمپوست‏ها بهتر است در زمان رسیده شدن کودها برای جلوگیری از سمیت برخی فلزات سنگین مانند روی و مس در گیاهان دارویی مانند نعناع فلفلی الزامی است. آنها برای هر کیلوگرم کمپوست مقدار ۲۰۰۸ و ۳۲۱ میلی‏گرم به ترتیب از مس و روی را بی خطر گزارش نموده‏اند (Zheljazkov and Warman, 2004).
به‌منظور بررسی تأثیر عناصر ریزمغذی و تراکم بوته بر درصد و عملکرد اسانس نعناع فلفلی، آزمایشی به صورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوک‏های کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد که فاکتورهای آن در عناصر ریزمغذی در دو سطح عدم محلول‌پاشی و محلول‌پاشی و تراکم بوته در چهار سطح ۲۰،۱۶،۱۲،۸ بوته در مترمربع بودند. نتایج حاصل از دو چین نشان داد که نعناع فلفلی در چین اول نسبت به چین دوم از رشد مناسب‌تری برخوردار بود. به‌طوری که این گیاه بیشترین عملکرد اسانس را در چین اول تولید نمود، اما میزان اسانس در برگ و بوته در چین اول نسبت به چین دوم کمتر بود. بیشترین درصد اسانس برگ در چین دوم و در اثر محلول‌پاشی با عناصر ریز مغذی به میزان ۹۶/۲ درصد حاصل شد. بیشترین عملکرد اسانس نیز در چین اول به میزان ۰۲/۲۰ لیتر در هکتار بدست آمد. نعناع فلفلی در تراکم ۲۰ بوته در مترمربع و در اثر محلول‌پاشی با عناصر ریزمغذی بیشترین عملکرد خشک و عملکرد اسانس را در واحد سطح تولید نمود (حیدری و همکاران، ۱۳۸۷).
پورهادی (۱۳۹۰) در یک پژوهش در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادفی‏، ۹ تیمار ‏کودی شامل نیتروکسین، سوپرنیتروپلاس و‎ ‎بیوسولفور، هر کدام به مقدار‎ ‎‏۴ و ۸ ‏کیلوگرم در هکتار،‎ ‎کود اوره به مقدار ۷۵ و ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار و تیمار شاهد (بدون‎ ‎مصرف‎ ‎کود) را مورد ارزیابی قرار داد. نتایج نشان داد که‎ ‎تمامی تیمارهای کودی (بیولوژیک و اوره) نسبت به تیمار شاهد در اکثر ‏صفات دارای افزایش معنی‏داری بودند و از میان کودهای بیولوژیک، دو کود نیتروکسین و ‏سوپرنیتروپلاس (۸ کیلوگرم در هکتار) بیشترین اثر افزاینده را هم سطح با مصرف کود اوره بر ‏اکثر صفات داشتند. بر اساس نتایج این آزمایش کودهای بیولوژیکی منجر به افزایش ‏عملکرد کمی و کیفی گیاه دارویی نعناع فلفلی گردیدند. با کاربرد کودهای زیستی ‏نیتروکسین و سوپرنیتروپلاس می‏توان مصرف کود شیمیایی نیتروژن از منبع اوره را کاهش داد ‏که گامی موثر در راستای نیل به کشاورزی پایدار و کاهش آلودگی‏های زیست محیطی خواهد بود.
برخی تحقیقات نشان داده است که کاربرد کودهای آلی موجب افزایش کمی و کیفی عملکرد نعناع فلفلی می‏شود (Kumar et al., 2011). ورمی کمپوست یکی از مفیدترین کودهای آلی است که از طریق تبدیل پسماندهای طبیعی توسط نوعی کرم خاکی تهیه می‏شود و دارای ارزش غذایی فراوانی برای گیاهان زراعی و دارویی می‏باشد (Lazcan oand Domínguez, ۲۰۱۱).
مهرآفرین و همکاران (۱۳۹۰) برای تعیین اثرات کودهای زیستی (نیتروژن و سولفور) و کود شیمیایی اوره بر عملکرد زراعی و دارویی نعناع فلفلی تحقیقی با ۹ تیمار کودی و ۳ تکرار در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادفی انجام دادند. تیمارها شامل شاهد (عدم مصرف کود)، سه نوع کود مختلف زیستی هر کدام به میزان ۴ و ۸ کیلوگرم در هکتار و کود شیمیایی اوره به میزان ۷۵ و ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار بودند. نتایج مشخص نمود که تیمارهای کودی بر ارتفاع گیاه، وزن تر و خشک ساقه در هکتار، وزن خشک برگ در هکتار و مقدار منتون اسانس در سطح آماری ۵ درصد و بر تعداد برگ در ساقه، وزن ‌تر و خشک برگ در ساقه، عملکرد اسانس در واحد سطح و مقدار منتول اسانس در سطح آماری ۱ درصد، اثر معنی‏‌داری داشتند. به طور کلی کمترین عملکرد کمی و کیفی نعناع فلفلی مربوط به تیمار شاهد بود و کودهای زیستی و شیمیایی سبب افزایش عملکرد در گیاه نعناع فلفلی از نظر تمامی صفات مورد مطالعه شدند. بیشترین عملکرد در تیمارهای کود زیستی نیتروکسین و اوره مشاهده شد و از سوی دیگر هم مقدار منتول و منتون اسانس در کود زیستی نیتروکسین ۸ کیلوگرم در هکتار به لحاظ آماری تفاوت معنی‏‌داری با کود اوره ۷۵ کیلوگرم در هکتار نداشت.
در دیگر گیاهان دارویی به جز نعناع، اثرات کودهای آلی مورد ارزیابی قرار گرفته و در بیشتر مواقع اثرات آن‏ها سودمند گزارش شده است. برای مثال، به منظور بررسی تاثیر کمپوست زباله شهری و ورمی کمپوست تولیدی بر گیاه اسفرزه تحقیقی با چهار نسبت کمپوست و ورمی کمپوست به خاک در شرایط گلخانه انجام شد. مناسب‏ترین مخلوط کمپوست زباله شهری با خاک جهت تهیه ورمی کمپوست در نسبت ۸۰-۲۰ مشاهده شد که در اکثر مولفه‏های اندازه گیری شده برتری خود را نسبت به سایر تیمارهای آزمایشی آشکار نمودند (آستارایی، ۱۳۸۵).