اصل توجه مفسّر به استفاده از انواع دلالت ها و به دست آوردن معانی آیات با توجه به آنها از نقاط قوت و ویژگی های مثبت تفسیر وی به شمار می آید اما در مورد توجه به انواع دلالت ها در تفسیر منهج الصادقین کاستی هایی نیز وجود دارد.
۳-۲- کاستی ها
در برخی آیات فقط مدلول مطابقی آن ها را بیان کرده و معانی آیات را با بهره گرفتن از مفاد دلالت ها بیان نکرده است؛ براى مثال در آیه (وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ)[۵۹۸] «. و خوراک و پوشاک آنان [مادران]، به طور شایسته، بر عهده پدر است.»، مدلول مطابقی آن این است که خوراک و پوشاک مادرى که فرزندش را شیر مىدهد، برعهده پدر فرزند است و دلالت مفهومى دارد که تأمین مخارج فرزند نیز برعهده پدر مىباشد؛ زیرا وقتى مخارج مادر به خاطر شیر دادن فرزند بهعهده پدر باشد، به طریق اولى مخارج خود فرزند نیز بر عهده او خواهد بود؛ اما مفسّر در تفسیر این آیه به مطلبى که از دلالت مفهومى آن به دست مىآید، اشارهاى نکرده است.
حجت ندانستن مفهوم مخالف نیز یکی دیگر از کاستی ها و نقاط ضعف تفسیر منهج الصادقین در استفاده از انواع دلالت ها است[۵۹۹] در حالی که همانظور که قبلا نیز اشاره کردیم در حجیت داشتن مفهوم مخالف بین دانشمندان علم اصول اختلافی نیست بلکه موضع اختلاف چنانچه در اصول الفقه مظفر آمده است، در این است که آیا مثلا جمله شرط که از اقسام مفهوم مخالف است، مفهوم دارد یا نه و در صورتی که مفهوم داشته باشد مفهوم آن حجت خواهد بود و دارای اعتبار است. به طوری که برخی از آیات نیز مفهوم مخالف دارند و دلیلی بر عدم اعتبار آن وجود ندارد و مورد تایید شارع نیز هست. به عنوان مثال آیه (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا)[۶۰۰] «اى کسانى که ایمان آوردهاید، اگر فاسقى برایتان خبرى آورد، نیک وارسى کنید.»، منطوق آیه این است که اگر فاسقی خبری آورد دربارهاش تحقیق کنیدف اما مفهوم مخالف آن این است که اگر عادل خبری آورد تحقیق و تفحّص لازم نیست.
در نتیجه می توان گفت که در حجت بودن مفهوم اختلافی نیست و نزاع بر سر مفهوم داشتن یا نداشتن جمله است و اگر جمله ای مفهوم داشته باشد آن مفهوم دارای اعتبار خواهد بود و این که برخی به آیاتی استناد می کنند که حجت بودن مفهوم در آن ها مخالف با متن صریح قرآن یا برخی احکام الهی است باید گفت که این آیات مفهوم ندارند نه این که مفهوم در آن ها حجت نباشد. در این که کدامیک از آیات مفهوم دارند و شرایط و ویژگیهای حجت بودن مفهوم مخالف در کتب اصولی مطالبی آمده است.[۶۰۱] ولی ملا فتح الله به طور کلی مفهوم مخالف را حجت نمی داند.
نتایج
سوالی که ما در این تحقیق در پی آن بودیم این بود که آیا مفسّر «منهج الصادقین فی الزام المخالفین» در تفسیر خویش قواعد و اصولی که لازمه تفسیر است را رعایت کرده است یا خیر؟ از این رو برای تجزیه و تحلیل آن به سراغ تفسیر منهج الصادقین رفتیم، مطالعه، تتبع و تحقیق در این تفسیر نتایج ذیل را در بر داشته است:
-
- معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر با یکدیگر مرتبط بوده و هر دو به نوعی بر آشکار کردن و بیان شی پوشیده دلالت دارند و نیز تفسیر حقیقی تفسیری است که با توجه به قواعد و اصول علم تفسیر، مفاد استعمالی آیات و مراد خدای متعال از آیات را بیان کند.
-
- قواعد در لغت به معنای پایه و اساس آمده است و قواعد تفسیر احکامی کلی مبتنی بر مبانی عقلی، نقلی و عقلایی هستند که اساس و زیر بنای تفسیر قرار می گیرند و رعایت آن ها، مفسّر را از خطا و انحراف در فهم آیات دور می کند.
-
- ملا فتح الله کاشانی مفسّر، متکلم و فقیه دوره صفوی فرزند ملا شکر الله کاشانی است که در دهه های نخست قرن دهم در خانواده ای مذهبی در کاشان به دنیا آمد و در سال ۹۸۸ه در همان جا در گذشت. ولی به علت فاصله تاریخی زیاد اطلاعات زیادی از مفسّر ارجمند در کتب تاریخی ذکر نشده است، به این جهت ناشناخته مانده است.
-
- وی نزد استادانی همچون علی بن حسن زواره ای به کسب علم پرداخته و شاگردان زیادی از جمله ملا محسن فیض کاشانی، ملا مرتضی برادر وی و … از دانش وی بهره می بردند.
-
- آثار فراوانی از ایشان از جمله تفسیر «منهج الصادقین فی الزام المخالفین»، «خلاصه المنهج»، «زبده التفاسیر»، «شرح نهج البلاغه» و … بر جای مانده است که گواه از علم فراوان وی در زمینه قرآن و حدیث است.
-
- تفسیر منهج الصادقین از بهترین و جامع ترین تفاسیر فارسی تالیف شده دهم هجری بوده و از مهمترین آثار ملا فتح الله و تفسیر جامعی است که مباحث مختلف از جمله مطالب اجتماعی، روایی و ادبی در آن گنجانده شده است.
-
- مفسّر هدف و انگیزه خود از نگارش این تفسیر را تالیف تفسیری ساده و قابل فهم برای عامه مردم بیان می کند که در آن متعرض قرائات و مباحث غیر ضروری نشده است و آن را در جواب تفسیر مواهب علیه تالیف کاشفی نگاشته است.
-
- مقدمه این تفسیر در ده فصل نگاشته شده و مفسّردر نگارش آن از منابع مختلف عربی و فارسی از جمله تفسیر جرجانی، تفسیر ابوالفتوح رازی، مجمع البیان، کنز العرفان و … بهره برده است.
-
- شیوه طرح مباحث به این گونه است که مفسّر ابتدا نام سوره را ذکر کرده و در ادامه مکی یا مدنی بودن آن را بیان کرده و قول صحیح را بر می گزیند، وی سپس عدد آیات سوره را متذکر شده و عدد کوفی را به جهت انتساب آن به امام علی۷انتخاب می کند و آثار قرائت، فضایل سور و …را بیان کرده و بعد آیات را موافق قرائت ابوبکر از عاصم و گاهی قرائت حفص از عاصم ترجمه کرده و در ادامه مباحث لغوی، اسباب النزول و مباحث صرفی و نحوی را با استناد به اشعار عرب بیان کرده و سپس به مباحث تفسیری می پردازد.
-
- قرائت در لغت به معنای خواندن و در اصطلاح علمی است که نمایان گر حروف و هیئت(شکل و صورت) کلمه و موقعیت آنها در قرآن است و در نظر گرفتن قرائت صحیح در تفسیر آیات نقش مهم و اساسی دارد چرا که تبیین مفاد آیات و آشکار نمودن مراد خدای تعالی قبل از هر چیز وابسته به حروف و شکل واقعی و موقعیت کلمات قرآن است.
-
- در بحث قرائت دلایل مختلفی از جمله ابتدایی بودن خط، بی نقطه بودن حروف و نداشتن اعراب و حرکات، باعث بوجود آمدن اختلاف در قرائت و شکل گیری قرائات سبعه شد.
-
- برخی قرائات سبعه را به دلایلی از جمله اهتمام پیامبر۹و صحابه به قرآن، اجماع و … متواتر می دانند؛ اما با تحقیق مشخص می شود که این دلایل همگی باطل است و ادعایی بیش نیست و قرائات سبعه متواتر نیست و تنها تواتر آنها از زمان تلاوت قاریان تا زمان ما است.
-
- با توجه به معیار های قرائت صحیح که عبارت از مطابقت آن با قرآن و قواعد صحیح عربی و داشتن دلیل قطعی عقلی بر پیروی از آن است، می توان گفت که قرائت حفص به دلیل دارا بودن همه این خصوصیات صحیح ترین قرائت است.
-
- ملا فتح الله در تفسیر منهج الصادقین همانگونه که در ابتدای تفسیر خود بیان کرده است توجه چندانی به قرائت به جهت بی فایده بودن آن برای عامه مردم، ندارد.
-
- وی ترجمه و تفسیر آیات را بر اساس قرائت ابوبکر از عاصم و گاهی نیز موافق قرائت حفص از عاصم بیان می کند و به قرائات غیر از آنچه در مصحف ثبت شده را در تفسیر خود می آورد که یکی از نقاط قوت روش تفسیری وی است ولی روش وی کاستی هایی نیز از جمله معتبر دانستن تمامی قرائت ها، عدم ترجیح یک قرائت خاص و ضعف مستندات وی در بحث قرائت دارد.
-
- معنای مفردات قرآن را می توان با بهره گرفتن از منابع مختلف از جمله قرآن کریم، روایات پیامبر۹و معصومان:، فرهنگ عامه مردم عصر نزول، سخنان صحابه و لغت شناسان به دست آورد. همچنین در بحث مفردات باید به معانی مختلف لفظ توجه داشت به علاوه توجه به معنای حقیقی و مجازی و فرق نهادن بین آن ها از مباحث مهم در بحث مفردات است.
-
- ملا فتح الله کاشانی در تفسیر خویش مفردات را با استناد به آیات دیگر، روایات پیامبر۹و معصومان:، اشعار و متون عرب معاصر و سخنان صحابه و لغت شناسان معنا کرده است که یکی از ویژگیها و نقاط قوت روش تفسیری وی در توجه به مفردات است.
-
- وی همچنین به معنای مختلف در لفظ توجه داشته و معنای حقیقی و مجازی را مطرح کرده است و تفاوت آن ها را نیز متذکر شده است.
-
- هر چند روش تفسیری وی در توجه به مفردات با کاستی هایی همراه است، اما از آن جا که مفسّر در ابتدای تفسیر خود بیان کرده که در این روش راه میانه را انتخاب کرده است، باید گفت توجه وی به این قاعده قابل قبول است و از آن جا که منهچ الصادقین تفسیری برای توده مردم بوده است، بحث زیاد در مطالب لغوی مفید حال آنها نبوده است و از این جهت سزاوار نیست که بر ملا فتح الله کاشانی خرده بگیریم. از طرف دیگر نیز تفسیر منهج الصادقین در ردیف تفاسیر لغوی نیست که مباحث ریز لغوی را یاد آور شود.
-
- توجه به ادبیات عرب نیز یکی دیگر از قواعد تفسیر است که رعایت آن توسط مفسّر در تفسیر قرآن نقش اساسی دارد؛ از جمله دلایل اهمیت آن می توان به نزول قرآن به زبان عربی و این که بدون آشنایی با این زبان امکان فهم صحیح قرآن وجود ندارد و همچنین به روایات معصومان:در این زمینه و روش عقلاء، اشاره کرد.
-
- ملا فتح الله در تفسیر منهج الصادقین به قواعد عربی توجه داشته و در مواردی که وجوه اعرابی مختلفی برای آیه مطرح می کند با استناد به آیات قرآن، روایات معصومان:یا شعر عرب یک وجه اعرابی را انتخاب می کند.
-
- هر چند روش ملا فتح الله در توجه به ادبیات عرب با کاستی هایی مواجه است اما روش وی در توجه به قواعد ادبیات عرب قابل قبول است، به طوری که وی در تفسیر خویش در جاهای مختلفی به ذکر مباحث صرفی و نحوی می پردازد.
-
- توجه به قراین از قواعد مهم تفسیری است که رعایت آن در فهم قرآن تاثیر زیادی دارد، در یک تقسیم بندی قراین به دو نوع پیوسته و ناپیوسته تقسیم می شوند؛ قراین پیوسته نیز خود به قراین پیوسته لفظی و پیوسته غیر لفظی تقسیم می شوند. سیاق از انواع قراین پیوسته لفظی و شأن نزول، سبب نزول، فرهنگ زمان نزول و زمان و مکان نزول از انواع قراین پیوسته غیر لفظی است. از قراین ناپیوسته نیز می توان به آیات و روایات اشاره کرد.
-
- سیاق به عنوان یکی از قراین پیوسته لفظی به چهار نوع سیاق کلمات، جمله ها، آیات و سوره ها تقسیم می شود و از این میان سیاق سوره ها به دلیل اجتهادی بودن ترتیب آن ها اعتبار ندارد ولی انواع دیگر سیاق دارای اعتبار است.
-
- ملا فتح الله تا حد امکان به سیاق توجه داشته و در جای جای تفسیرش از آن بهره برده است؛ هر چند وی سیاق سوره ها را نیز معتبر می داند که به عنوان یکی از نقاط ضعف روش تفسیری وی در بهره گیری از سیاق است.
-
- ملا فتح الله به شأن نزول و سبب نزول نیز توجه داشته و آن ها را در تفسیر خویش مطرح می کند؛ هر چند مانند سایر مفسّران متقدم بین سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل نمی شود.
-
- وی از فرهنگ زمان نزول و مکان و زمان نزول آیات نیز که یکی از قراین پیوسته غیر لفظی است، بهره برده است و به آن ها نیز توجه داشته است.
-
- مفسّر از آیات دیگر و روایات نیز در تفسیر استفاده کرده است.
-
- به طور خلاصه هر چند روش تفسیری مفسّر در استفاده از قراین با کاستی هایی همراه است، اما دارای جلوه آشکاری است و در سراسر تفسیر او به چشم می خورد و می توان گفت که وی در این مورد نیز تا حدودی موفق عمل کرده است و در استفاده از قراین برای فهم و درک صحیح کلام الهی بهره برده است که این روش وی در خور تحسین می باشد.
-
- دلالت ها انواع مختلفی دارند ولی در این پژوهش دلالت اقتضاء، دلالت تنبیه (ایماء)، دلالت اشاره و دلالت مفهومی کلام از انواع دلالت ذکر شده است و معنای حاصل از همه آن ها دارای حجیت و اعتبار است.
-
- ملا فتح الله در تفسیر خویش هر چند نامی از این دلالت ها (به جز دلالت مفهومی) نمی برد و تصریحی به آن ها ندارد، اما به معنای حاصل از آن ها توجه داشته و در مواردی از آن ها استفاده کرده است.
-
- اصل توجه به این دلالت ها از ویژگیهای مثبت روش تفسیری مفسّر است، اما این که در برخی آیات تنها به مدلول مطابقی آن ها توجه داشته از نقاط ضعف وی در توجه به دلالت ها است به علاوه این که وی مفهوم مخالف را حجت نمی داند.
پیشنهادات
این پژوهش تلاش ساده ای جهت دست یابی به قواعد مورد استفاده مفسّر منهج الصادقین فی الزام المخالفین در تفسیر خویش بوده است و از آن جا که این تفسیر یک تفسیر جامع شیعی به زبان فارسی است و قواعد آن تاکنون معرفی نشده است، پژوهش حاضر می تواند در مراکز علمی به عنوان مقدمه ای برای آشنایی بیشتر قرآن پژوهان با این تفسیر و زمینه ای برای ورود به بحث تفسیری، مورد استفاده قرار گیرد. علاوه براین ارزیابی تفسیر و این که مخاطب با دانستن قواعد تفسیر بهتر می تواند از آن استفاده کند.
و از آن جا که تفسیر منهج الصادقین تفسیری جامع است جای پژوهش و تحقیق پیرامون میزان توجه به قواعد مختلف تفسیری در آن وجود دارد، پیشنهاد می شود که محققان و پژوهشگران محترم با تحقیق و بررسی و تعمق بیشتر در تفاسیر مختلف از جمله تفسیر ارزشمند «منهج الصادقین فی الزام المخالفین» خلاء موجود در این موضوع را پر کرده و راه را برای دیگر محققان باز نمایند تا بتوانیم با فهم صحیح و دقیق کلام الهی از آن در سراسر زندگی خود بهره ببریم به علاوه این که این تحقیقات سبب می شود تا نام گذشتگان دوباره زنده شود، آنان که با تلاش و کوشش روز افزون سبب رشد و ارتقای علوم قرآنی شدند.
(وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) [۶۰۲]
منابع و مآخذ
۱- قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
۲- نهج البلاغه، (امام علی بن ابیطالب۷(۲۳ قبل از هجرت-۴۰هـ))، گرد آورنده: رضی، شریف، ترجمه محمّد دشتی، قم: مؤسسه ی تحقیقاتی امیرالمؤمنین۷، سی و یکم:۱۳۸۴.
۳- آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الاضواء، سوم: ۱۴۰۳ق.
۴- …………………………………………………..، طبقات اعلام الشیعه، قم: موسسه اسماعلیان دوم: بی تا.
۵- ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، با کوشش: مجتبی عراقی، قم: دار سید الشهداء للنشر، اول: ۱۴۰۵ق.
۶- ابناثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، با کوشش: محمود محمد طناحی، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعلیان، ۱۳۶۷.
۷- ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، به کوشش: على اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، اول: ۱۳۶۲.
۸- ……………………………………….، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی، اول: ۱۴۰۳ ق.
۹-ابن جزری، ابوالخیر، النشر فى القراءات العشر، بیروت: دار الکتب العلمیه، بی تا.
۱۰- ابن
