فصل پنجم
نتیجه گیری و پیشنهادات
۵-۱٫ مقدمه
برخی اندیشمندان و صاحب نظران اجتماعی و دینی، نقش زن، را محدود به نقش مادری و همسری می دانند و معتقدند که زنان حق حضور در اجتماع و انجام مسئولیت های دیگر را ندارند. در مقابل عده ای دیگر از صاحب نظران معتقدند که زنان علاوه بر نقش مادری و همسری، توانایی و صلاحیت انجام سایر نقش های اجتماعی را نیز دارند (ربیع نتاج؛ روح الله زاده اندواری، ۱۳۸۹: ۱۴۵). از نظر پارسونز، زنان برای مراقبت کردن از دیگران، مادری کردن و ایفای نقش عاطفی قابلیت بیشتری دارند او معتقد است که زنان کاملا عملگرا و فاقد توان جسمانی برای انجام بسیاری از کارها هستند. او تقسیم جنسی کار در خانواده؛ رضایت اعضا، کارآمدی و ثبات نهاد خانواده را تامین می کند (گارت،۱۳۸۰: ۴۶). پارسونز معتقد است که نقش های سنتی در جوامع صنعتی نیز دارای کارکرد است و نقش زن و مرد تفکیک شده است و نقش کلیدی برعهده مرد است و به روابط خانواده با دنیای خارج معطوف است و نقش نمایشی بر عهده زن می باشد و به روابط درونی خانواده مربوط است (پارسونز، ۱۹۹۵: ۴۵) و به بیان دیگر مرد کارکرد ابزاری و زن کارکرد عاطفی و احساسی را ایفا می کند (کینگ،۱۹۶۹: ۵۱) و او معتقد است برای آنکه خانواده بتواند کارکرد موثری داشته باشد باید نوعی تقسیم کار جنسی در آن برقرار باشد و این تقسیم نقش باعث حفظ و وحدت خانوادگی می شود. و در نتیجه اگر کارکردهای زن و مرد در خانواده شبیه هم شود، رقابت میان آنان زندگی خانوادگی را مختل خواهد کرد و نقش خانواده از نظر استواری اجتماعی تضعیف می شود (ریتزر،۱۳۷۴: ۴۶۷).

اینگلهارت، به دنبال فهم چگونگی و چرایی تغییر و تحولات فرهنگی و ارزش ها و نگرش های جوامع بیان می کند تغییرات تکنولوژیک و اقتصادی و میراث فرهنگی، ارزشی و اجتماعی جوامع بر تغییرات ارزشی و نگرشی تاثیر دارد و ادعا می کند که تغییرات محیطی و کلان در سطح جامعه به دگرگونی ها در سطح فردی می انجامد او به مسئله دینداری بر امنیت انسانی و همچنین به رابطه بین توسعه یافتگی و دینداری می پردازد. او به مسئله نوسازی توجه می کند و معتقد است که شرایط زندگی مردم را عوض می کند و از آسیب پذیری شان می کاهد و منظورش از مدرنیزاسیون این است که صنعتی شدن، نتایج اجتماعی- فرهنگی را به همراه دارد که موجب تغییرات زیادی در میزان تحصیلات و تغییر نقش های جنسیتی و در نتیجه تحولات خانوادگی می گردد.
امروزه کسی نمی تواند نقش و حضور زنان را در جامعه انکار کند؛ چرا که زنان نیمی از پیکره اجتماع را تشکیل داده و نقش او را در رشد و تعالی انسان و جامعه انسانی را نمی توان نادیده گرفت و حتی عدم حضور زنان در برخی عرصه ها و مشاغل می تواند به جامعه صدمه بزند.
تمرکز نظریه مبادله اجتماعی روی این است که در مقابل چیزی که داده می شود چه چیزی گرفته شده است و بر طبق این نظریه افراد از رفتارهای پرهزینه دوری می کنند و به دنبال موقعیت هایی هستند که پاداش زیاد در برابر هزینه کم داشته باشند (کوزر و لوزنبرگ، ۱۳۷۸: ۱۰۳). فرض اساسی این نظریه این است که افراد در انتخاب های خود منطقی بوده و درصدد به حداکثر رساندن سود خود از برقراری ارتباط با دیگران هستند. در این دیدگاه روابط بین زن و مرد هم یک نوع مبادله است در این پژوهش فرض اصلی این است که آیا آسیب های ناشی از نقش زنان در جامعه بر عملکرد خانواده تاثیری دارد؟ که بر اساس این رویکرد اگر سود و هزینه برای زوجین برابر نباشد منجر به احساس بی عدالتی و نابرابری در مبادله می گردد و در اینجا احساس زیان دیدگی به فرد دست می دهد که منجر به پایان یافتن رابطه زناشویی می شود (جلیلیان،۱۳۸۸: ۴۵). حضور و نقش زنان، علی رغم پیامدهای مثبتی که دارد؛ دارای آسیب ها و خطراتی است که متوجه خود زنان و خانواده می شود. بنابراین با توجه به انواع آسیب هایی که زنان متحمل می شوند پیامدهایی بر عملکرد خانواده ها دارد؛ لذا پژوهش حاضر با هدف شناسایی آسیب های نقش زنان در جامعه و میزان پیامدهایی که بر خانواده های یزدی دارد صورت می گیرد. و همچنین تاثیر متغیرهایی چون سن، وضعیت تاهل زنان، تحصیلات خود و همسر، تعداد فرزندان، درآمد و وضعیت اشتغال بر میزان حضور زنان در جامعه مورد سنجش قرار گرفته است. بدین منظور برای سنجش متغیرها از پرسشنامه های محقق ساخته و پرسشنامه های استاندارد که از پایایی و روایی مطلوبی برخوردار بوده اند و در تحقیقات دیگر هم مورد استفاده قرار گرفته اند، استفاده شده است. با توجه به جامعه آماری این پژوهش با توجه به فرمول کوکران ۳۸۴ نفر و صد نمونه به عنوان زن شاغل و جمعا ۴۸۴ نفر از زنان شاغل و خانه دار متاهل، حجم نمونه این پژوهش را تشکیل می دهند که پاسخگویان به روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شده اند و به منظور جمع آوری داده ها، پرسشنامه به صورت حضوری و به صورت تصادفی سیستماتیک در اختیار زنان متاهل قرار گرفت. سپس داده ها به کمک نرم افزار Spss مورد آزمون و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بنابراین پس از بیان کلیات در فصل اول، ذکر ادبیات و رویکردهای نظری مختلف در ارتباط با نقش و نقش های جنسیتی و خانواده در فصل دوم، توضیح روش تحقیق، جامعه و نمونه آماری، ابزار پژوهش، اعتبار و پایایی در فصل سوم و بیان یافته های توصیفی و استنباطی در فصل چهارم، به نتیجه گیری در این فصل که آخرین فصل پژوهش می باشد، پرداخته ایم. که در این فصل ضمن ارائه خلاصه ای از یافته های تحقیق و بحث پیرامون نتایج آزمون فرضیات، به ارائه راهکارها و پیشنهادات می پردازیم.
۵-۲٫ خلاصه یافته ها
ازمجموع ۴۸۴ نفر پاسخگوی این پژوهش که همه آنها زنان متاهل در شهر یزد می باشند:
به لحاظ سنی، ۳/۳۵ درصد (معادل ۱۷۱ نفر) در گروه سنی ۲۶-۳۳ سال قرار دارند که بیشترین حجم نمونه در این رده سنی قرار دارد .۵/۲۸ درصد در گروه سنی ۱۸-۲۵ سال ، ۵/۱۶ درصد در گروه سنی ۳۴-۴۱ سال، ۵/۱۰ درصد در گروه سنی ۴۲-۴۹ سال، ۹/۸ درصد در گروه سنی ۵۰ سال به بالا می باشند که کمترین حجم نمونه را به خود اختصاص داده اند و از بین پاسخگویان یک نفر به این سوال پاسخی نداده است.
از مجموع ۴۸۴ نفر پاسخگو، ۵/۸۳ درصدپاسخگویان (معادل ۴۰۴ نفر) را افراد متاهل تشکیل داده اند که این گروه بیشترین حجم نمونه را از آن خود کرده اند، ۴/۵ درصد از پاسخگویان افرادی هستند که همسرشان فوت شده، ۵/۴ درصد از پاسخگویان را افرادی که از همسر خود طلاق گرفته اند تشکیل داده است که این گروه کمترین حجم نمونه را به خود اختصاص داده است.
میانگین تعداد فرزند پاسخگویان ۳۹/۱ بوده است که این نشان می دهد اکثریت پاسخگویان بین یک تا دو فرزند دارند. این متغیر به صورت باز پرسیده شده بود پس از وارد کردن اطلاعات به صورت به چهارگروه دسته بندی شده است که اکثریت پاسخگویان، ۸/۴۲ درصد (معادل ۲۰۷ نفر) دارای یک تا دو بچه هستند و کمترین میزان، ۱/۲ درصد پاسخگویان دارای پنج فرزند به بالا هستند.
بیشترین میزان تحصیلات خود پاسخگویان در مقطع دیپلم و کارشناسی ۶/۳۰ درصد (معادل ۱۴۸ نفر دیپلم و ۱۴۸ نفر کارشناسی) می باشد و کم ترین میزان تحصیلات در بین پاسخگویان در مقطع دکتری ۲/۰ درصد ( معادل ۱ نفر) می باشد. در دیگر مقاطع تحصیلی، زیر دیپلم ۴/۱۸ درصد (معادل ۸۹ نفر) ، فوق دیپلم ۱۳ درصد ، کارشناسی ارشد ۲/۶ درصد و پنج نفر بی جواب می باشد.
بیشترین میزان تحصیلات همسران پاسخگویان در مقطع دیپلم ۷/۲۶ درصد (معادل ۱۲۹ نفر) می باشد و کم ترین میزان تحصیلات در بین پاسخگویان در مقطع دکتری ۴/۱ درصد (معادل ۷ نفر) می باشد. در دیگر مقاطع تحصیلی، زیر دیپلم ۵/۲۲ درصد (معادل ۱۰۹ نفر)، فوق دیپلم ۶/۱۱ درصد، کارشناسی ارشد ۶/۶ درصد و ۴۲ نفر هم پاسخی نداده اند.
از نظر وضعیت درآمد، ۴/۵ درصد پاسخگویان در گروه درآمدی کمتر از ۵۰۰ هزار تومان، ۷/۲۸ درصد از پاسخگویان (معادل ۱۳۹ نفر) بین ۵۰۰ الی ۸۰۰ هزار تومان است که بیشتر پاسخگویان در این گروه قرار دارد.۲/۲۶ درصد در گروه درآمدی ۸۰۰ تا یک میلیون، ۴/۱۹ درصد در گروه درآمدی بیش از یک میلیون تا یک میلیون سیصد، ۹/۱۶ درصد در گروه درآمدی بیش از یک میلیون سیصد هزار قرار داشتند و ۱۶ پرسشنامه نیز بی پاسخ مانده بود.
از بین کل پاسخگویان ۷/۶۴ درصد پاسخگویان خانه دار می باشند که در مجموعه بیشترین درصد را به خود اختصاص داده اند و ۷/۳۳ درصد زنان شاغل را تشکیل داده اند که ۸ نفر به این سوال پاسخی نداده اند.
در مورد زمان ایفای نقش در بیرون از خانه، ۱/۵۲ درصد صبح تا ظهر، ۶/۲۴ درصد بعد از ظهر تا عصر و ۷/۱۶ درصد غروب تا آخر شب، پاسخ داده اند و ۳۲ نفر هم پاسخی نداده اند.
از نظر تعداد ساعت حضور در بیرون از خانه میانگین پاسخگویان ۵۵/۳ درصد می باشد که در گروه یک الی سه ساعت در روز می باشد.۴/۳ در صد اصلا، ۷/۹ درصد کمتر از یک ساعت در روز، ۷/۱۵ درصد سه الی پنج ساعت در روز و ۳۲ درصد پاسخگویان بیش از پنج ساعت در روز در برون از خانه حضور داشته اند و ده نفر جوابی به این سوال نداده اند.
از میان انواع نقشی که برای زنان مشخص گردید میزان انجام پاسخگویان در هر کدام از نقش ها سنجیده شد که مشخص شد ۹/۱ درصد پاسخگویان میزان فعالیتشان در نقش ها مشخص شده بالا ست، ۸/۶۲ درصد متوسط و ۳/۳۵ درصد فعالیت کمی دارند که نشان می دهد که زنان به طور متوسط در جامعه نقش دارند.
از میان سوالات مرتبط با مزاحمت های اجتماعی با توجه به میانگین ۶۹/۲۲ و دامنه ۵ (کمترین داده) و ۳۵ (بیش ترین داده)، در حد پایین قرار دارد.
پاسخگویان از نظر باورهای سنتی و مذهبی در سطح متوسط و بالایی برخوردارند و میانگین میزان باورهای سنتی و مذهبی ۲۵/۴۷ و این در حالی است که کمترین داده ۲۱ و بیشترین داده ۶۵ می باشد.
در این تحقیق میزان مصرف گرایی با میانگین ۱۲/۴۶ و در سطح متوسط قرار دارد ،حداقل و حداکثر میزان پاسخگویی ۲۴ و ۷ می باشد،
پاسخگویان از نطر چندگانگی نقشی با میانگین ۷۸/۳۰ در دامنه ۱۱ تا ۵۴، در سطحی متوسط قرار دارند.
میانگین پاسخگویان در تعارضات نقشی ۴۳/۳۳، حداقل و حداکثر میزان پاسخگویی ۱۲ و ۶۰ می باشد.
پاسخگویان از نظر فشارهای روحی و روانی در سطح متوسطی قرار دارند؛ میانگین میزان فشار روحی و روانی ۷۱/۲۷ می باشد و این در حالی است که کمترین داده ۱۰ و بیشترین داده ۴۶ می باشد.
در مورد میزان احساس بدنامی از بین افراد مورد مطالعه باید گفت که میانگین بدنامی پاسخگویان ۳۵/۱۸ وحداقل و حداکثر میزان پاسخگویی۷ و ۳۵ می باشد و این نشان می دهد که احساس بدنامی در میان پاسخگویان پایین تر از سطح متوسط است.
میانگین پاسخگویان در میزان خود آرایی ۲۲/۲۸، حداقل و حداکثر میزان پاسخگویان ۱۰ و ۵۰ می باشد. در بین پاسخگویان میزان خود آرایی در سطح متوسط قرار دارد.
از میان سوالات مرتبط با نگرش زنان به حضور زنان در جامعه، پاسخگویان با میانگین ۵۷/۲۶، حداقل و حداکثر میزان پاسخگویی ۱۲ و ۳۹ ، نگرش متوسطی دارند.
در مورد عملکرد خانواده با میانگین ۱۳/۸۷ و حداقل امتیاز ۴۷ و حداکثر امتیاز ۱۲۲، عملکرد خانواده در را در سطح متوسط گزارش می دهد.
۵-۳٫ بحث و نتیجه گیری
در قسمت بحث و نتیجه گیری در کنار مرور یافته های استنباطی پژوهش به بحث پیرامون نتایج آن می پردازیم تا مشخص شود نتایج پژوهش حاضر با تحقیقات مرتبط تا چه اندازه تشابه یا تفاوت دارد.
خانواده، در بین تمامی نهادها، سازمان ها و تاسیسات اجتماعی نقش و اهمیت بسزایی دارد. مطالعه خانواده یکی از مهمترین حوزه های جامعه شناسی است (گیدنز،۱۳۷۶: ۴۲۳). موفقیت و استحکام خانواده، موجب موفقیت و توسعه جامعه و متقابلا ناکامی و نزول آن موجب معضلات اجتماعی خواهد شد و زنان به عنوان یکی از عناصر مهم و تاثیر گذار که در خانواده نقش مهمی دارند و به عنوان نیمی از جمعیت تشکل دهنده پیکره جامعه، نقش به سزایی در توسعه دارند. امروزه با توجه به تغییراتی که در جوامع رخ داده، حضور زنان در جامعه هم برای جامعه و هم برای خود زنان یک نیاز تلقی می شود که این حضور هم در زمینه اشتغال زنان بیان می شود و هم سایر نقش های دیگر. اما با وجود ضرورت حضور زنان، آسیب هایی در جامعه در سطح فردی و اجتماعی زنان را تهدید می کند که بر عملکرد خانواده تاثیرات و پیامدهایی دارد. بنابراین؛ پژوهش حاضر به منظور بررسی آسیب شناسی نقش زنان در جامعه و پیامدهای آن بر خانواده در بین زنان متاهل شهر یزد انجام شده است، پس از طی مراحل مقدماتی و مرور پژوهش‌ها و تحقیقات انجام شده داخلی و خارجی و همچنین، مرور نظریات مختلف در زمینه نقش زنان و خانواده و سایر نظریات اجتماعی مرتبط، یک چارچوب نظری برای این موضوع برگزیده شد و برای تأیید یا عدم تأیید فرضیات این تحقیق از آن استفاده می شود.
در این پژوهش، کوشش شد با بهره گیری از مبانی نظری نقش و خانواده و با بهره گرفتن از اطلاعات تجربی به دست آمده، به ارائه بحثی تحلیلی درباره نگرش نسبت به حضور زنان در جامعه و تاثیر آسیب ها بر عملکرد خانواده و عوامل تاثیرگذار بر آن پرداخته شود. برای بررسی عملکرد خانواده ها، آسیب هایی به عنوان متغیر مستقل، مورد بررسی قرار گرفت. این متغیرها شامل مزاحمت های اجتماعی، کاهش باورهای دینی و سنتی، مصرف گرایی، چندگانگی نقش، تعارضات نقشی، فشارهای روحی و روانی، احساس بدنامی و تن آرایی، تعدد نقش ها، میزان ساعات حضور در جامعه و نگرش بودند. برای اینکه تاثیر این عوامل را بر عملکرد خانواده بیان کنیم، می توان از رویکردهای نظری و تجربی مختلفی استفاده کنیم. اما با توجه به اینکه، تحقیق حاضر به شکل توصیفی و اکتشافی صورت گرفته و متغیرهای مستقل و وابسته آن از یک چارچوب نظری خاص استخراج نشده، نمی توان به یک تحلیل تئوری ناب بسنده کنیم. با این حال، با مدد گرفتن از برخی مفروضات نظری در نظریه نقش، نظریه برچسب و نظریه اینگلهارت و نظریه تعارض اسکانزونی به بررسی آسیب شناسی نقش زنان در جامعه و پیامدهای آن بر خانواده ها پرداخته ایم.
یکی از متغیرهای زمینه ای که تاثیر آن بر عملکرد خانواده به اثبات رسیده است، متغیر وضعیت تأهل می باشد؛ به عبارت دیگر عملکرد خانواده از نظر کمی و کیفی بین زنانی که داراری همسر هستند و زنانی که همسرانشان فوت شده اند و یا طلاق گرفته اند، متفاوت است، به طوری که زنان دارای همسر از عملکرد خانوادگی بالایی برخوردارند. همچنین متغیر زمینه ای دیگری که رابطه معناداری با عملکرد خانواده داشت، پایگاه اقتصادی- اجتماعی است؛ به این صورت که هرچه فرد دارای پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالاتری برخوردار باشد عملکرد خانواده نیز بالا تر است و فرد روابط و تعاملات بیشتر و صحیح تری با اعضای خانواده خود دارد. که با یافته های گلینل (۱۹۸۸)، اورگیل و هیتون (۲۰۰۵)، بنی فاطمه و تیمور لویی (۱۳۸۸) و دهقان چناری(۱۳۹۳) همخوانی دارد و همینطور در زمینه تحصیلات که یکی از مولفه های پایگاه اقتصادی- اجتماعی است با یافته های لاورنس (۲۰۰۵) و سفیری و زارع(۱۳۸۵) همسو و با یافته های کوییسومبیبگ (۲۰۰۳) ناهمخوان بود. همینطور مطابق با نظریه مازلو است که معتقد بود تامین نیازهای فرد موجب احترام و منزلت می شود و فرد با برخورداری از پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالا، احترام و منزلت بیشتری در روابط اجتماعی کسب می کند و در نتیجه موجب رضایت می شود و از بین سایر متغیرهای زمینه ای دیگر: سن،تعداد فرزندان و وضعیت اشتغال با عملکرد خانواده رابطه معناداری وجود نداشت که در مورد متغیر سن با یافته های دهقان چناری(۱۳۹۳) مطابقت نداشت و در مورد متغیر وضعیت اشتغال با نتایج بنی فاطمه و تیمور لویی (۱۳۸۸)، صادق مقدم و همکاران (۱۳۸۵) همسو بود و با یافته های دهقان چناری (۱۳۹۳) و کری (۲۰۱۲) ناهمسو بود. در مورد وضعیت اشتغال می توان بیان کنیم که نظر بلومبرگ مبنی بر اینکه، اگر زنان شاغل فعالیت اقتصادی گسترده تر داشته باشند، از قدرت بیشتری هم برخوردار می شوند و احتمال دارد خشونت مردان را علیه زنان آغاز گردد که این نظر بلومبرگ برای جامعه یزد که به عنوان یک شهر سنتی و مدهبی شناخته شده است صدق نمی کند ولی با این وجود می توان اثرات مدرنیته و نوگرایی را در بافت این شهر با حضور زنان در جامعه و پذیرش نقش های مختلف در این شهر دید و اینکه به عنوان یک شهر مدرن که هنوز به تعهدات خانوادگی پایبند است و این موجب می گردد تا وضعیت اشتغال زنان با عملکرد خانواده رابطه نداشته باشد. و همچنین نتایج توصیفی تحقیق نشان دهنده این است که عملکرد خانواده در بین پاسخگویان، ۲/۳۸ درصد دارای عملکرد خانوادگی بالایی هستند، ۵/۶۰ درصد عملکرد متوسط و فقط ۲/۱ درصد دارای عملکرد پایین هستند.
بررسی فرضیه اول حاکی از این است که بین زمان ایفای نقش زنان در جامعه و عملکرد خانواده، رابطه معنادار نیست و این فرضیه تایید نشد که این یافته ها با نتایج تحقیق زمانی (۱۳۸۶) هم سو و با نتایج تحقیقات مقصودی و بستان (۱۳۸۳) هم سو نیست.
نتایج تحقیق در مورد آزمون فرضیه دوم مبنی بر تاثیر تعداد ساعات ایفای نقش در جامعه و عملکرد خانواده مورد تایید قرار نگرفت که نتایج این آزمون با یافته های مقصودی و بستان (۱۳۸۳) و زمانی (۱۳۸۶) نا همخوان بود. ولی آزمون متغیر تعداد ساعات ایفای نقش زنان در جامعه با متغیر آسیب های اجتماعی رابطه معناداری دارد که این نتایج مطابق با دیدگاه عقلایی گاتک و همین طور مدل گرین هاوس و بیوتل در مورد تعارض مبتنی بر زمان می باشد که بیان می کند که هر چه اشخاص ساعات زیاد تری را در نقش شغلی و خانوادگی بگذرانند احتمال این که تعارض بین نقش را تجربه کنند زیادتر خواهد بود (Gutek & Searle and Klep,1991: 561). بدین ترتیب هر چه فرد ساعات بیشتری را به نقش های خارج از خانه بپردازد احساس میزان آسیب ها در او بیشتر است و در نتیجه بر عملکرد خانواده تاثیر زیادی دارد و تعداد ساعات کاری با تعارضات نقشی بیشتر نقش دارد که این نتیجه با یافته های سفیری و زارع (۱۳۸۵) و پیر حیاتی و نیسی و نعامی (۱۳۹۱) هاتفی راد (۱۳۹۳) همخوانی دارد و با نتایج پژوهش ارشادی، بیکی و شیر محمدی (۱۳۸۹) و ییلدرم و آیکان (۲۰۰۸) نا همخوان است.
در مورد بررسی فرضیه سوم مبنی بر رابطه تعدد نقش ها با عملکرد خانواده مورد تایید قرار نگرفت و رابطه بین این دو متغیر نیز معنادار نشد که این یافته ها با یافته های توسلی (۱۳۸۲)، مقصودی و بستان (۱۳۸۳) و سادات اخوی (۱۳۸۴) نا همخوان بود البته آزمون رابطه بین متغیر تعدد نقش ها و آسیب های ناشی از نقش زنان در جامعه نشان دهنده وجود رابطه معنادارمیان این متغیرهاست. که این یافته ها با دیدگاه آدامز و کینگ مبنی بر این که اگر افراد به همان میزان که به نقش های خارج از خانه خود اهمیت می دهند، درگیری خانوادگی داشته باشند و از حمایت خانواده برخوردار نباشند دچار تعارضات نقشی در نتیجه فشارهای روحی و روانی و چندگانگی نقش می شوند (آدامز و کینگ، ۱۹۹۶: ۴۱۳).
فرضیه چهارم مبنی بر رابطه مزاحمت های اجتماعی ناشی از نقش زنان در جامعه و عملکرد خانواده مورد تایید قرار گرفت بدین صورت که مزاحمت های اجتماعی در حوزه احساس امنیت ذکر می شود که در نظر میتار میزان احساس امنیت افراد با سطح کیفیت زندگی افراد در ارتباط است و هر چه میزان مزاحمت های اجتماعی کاهش یابد، عملکرد خانواده افزایش می یابد و میزان رضایت از زندگی هر چه بیشتر باشد افراد آن جامعه احساس امنیت اجتماعی بشتری می کنند. با توجه به مشاهدات و نتایج بدست آمده از آزمون متغیر مزاحمت اجتماعی دیدیم که در یزد میزان مزاحمت های اجتماعی پایین است که به این دلیل است که این شهر تا حدی ویژگی های سنتی و فرهنگی خود را محفوظ نگه داشته و کمتذ در معرض پیامدهای نامناسب صنعتی شدن و شهری شدن قرار گرفته است که این با نتایج براتی (۱۳۹۳) هم سو بود.
نتیجه آزمون فرضیه پنجم نشان دهنده آن است که بین کاهش باورهای دینی و سنتی با عملکرد خانواده رابطه معنادار نیست و تایید نشد. اینگلهارت بیان می کند که با صنعتی شدن و پیشرفت هایی که صورت گرفته و همراه با مدرنیزاسیون شدن تغییرات زیادی در ارزش ها و باورهای افراد بوجود می آید. دورکیم دین را عامل قوام بخش و مانع بروز اختلافات می داند و دین از طریق کارکرد انسجام بخشی موجب وابستگی و انسجام درونی خانواده می گردد و دین با کارکرد معنا بخشی خود، آرامش درونی خانواده را پوشش می دهد و در این مورد نیز روان شناسان با مطالعه نقش و تاثیر مذهب بر زندگی افراد به این نتیجه رسیده اند که مذهب اثر مثبتی بر سلامت اجتماع دارد که البته همیشه به این صورت نیست بدین صورت که اعتقاد سفت و سخت به باورهای مذهبی به نوعی ممکن است باعث مفید شدن بیش از حد افراد و حساسیت در برقراری ارتباط با دیگران شود که این امر موجب به خطر افتادن سلامت اجتماعی افراد می شود اما در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم با توجه به اینکه ۵/۵۲ درصد از پاسخگویان دارای باورهای سنتی و مذهبی متوسط هستند با این وجود می توان تغییرات ارزشی را در ساختار سنتی و مذهبی شهر یزد دید که این نتایج همسو با یافته های مردانی (۱۳۹۳) و با یافته های دهقان چناری (۱۳۹۳)، مصلحی و احمدی (۱۳۹۲) و کرادوک (۱۹۹۵)، کارسون و آرنولد (۱۹۹۶) و جوزف (۲۰۱۲) همخوانی نداشت.
در مورد رابطه بین مصرف گرایی و عملکرد خانواده، آزمون فرضیه ششم در جهت تایید رابطه متغیر ذکر شده عمل نمود. بدین صورت که هر چه میزان مصرف گرایی افزایش یابد تاثیر معکوسی بر عملکرد خانواده دارد و موجب عملکرد پایین خانواده می شود و به عنوان یکی از آسیب هایی است که بر خانواده های یزدی تاثیر منفی دارد. در یک خانواده همه اعضای آن باید زندگی شان را بر محور قناعت و صرفه جویی پایه ریزی کنند که در این بین زن نقش مهمتری را در این مقوله دارد و حتی کاهش مصرف گرایی می تواند نقش تعیین کننده ای برای جلوگیری از مشکلات و ناراحتی های روحی و روانی باشد (محمدی،۱۳۹۲: ۳۰۲). نتایج این آزمون هم سو با نتایج تحقیقات محمدی(۱۳۹۲) و نوری می باشد که معتقد بودند که مصرف گرایی موجب تضعیف استحکام خانواده ها می شود.
نتیجه آزمون فرضیه هفتم مبنی بر رابطه بین چندگانگی نقش و عملکرد خانواده، نشان دهنده وجود رابطه معنادار میان این دو متغیر است و این نتیجه با دیدگاه انباشتگی نقش مبنی بر این که تعهد به نقش، انرژی و زمان لازم برای ایفای نقش های متعدد را به وجود می آورد (رستگار خالد،۱۳۸۵: ۲۸۷) که با این دیدگاه همخوانی دارد. همچنین مطابق نظر دوکسبری و هیگینز مبنی بر این که انتظارات نقش در حوزه های کار و خانواده به اضافه بار نقش می انجامد و انتظارات پیرامون هر کدام از این نقش ها، فشارهایی را که بر زمان فرد تسلط دارد، به نقش دیگر منتقل کرده و با انتظارات مربوط به انجام نقش دیگر تداخل پیدا می کند و با تعهد زمانی زیادی به یک نقش، زمان اختصاص یافته به نقش دیگر از دست خواهد رفت، همخوانی دارد. و همچنین با یافته های رستگار خالد (۱۳۸۳)، مقصودی و بستان (۱۳۸۳)، رستگار خالد (۱۳۸۵) و یاند و همکاران (۲۰۰۵) هم سو است.
در رابطه میزان تعارضات نقشی ناشی از نقش زنان در جامعه و روابط خانوادگی تحت عنوان فرضیه هشتم تحقیق مورد آزمون قرار گرفت که نتایج آن بیانگر رابطه معنادار بین این دو متغیر می شود که بدین صورت هرچه تعارضات نقشی بیشتر باشد عملکرد خانواده کاهش می یابد. همچنین دیدگاه انباشتگی نقش مبنی بر این که تعهد نقش در انواع نقش ها، انرژی و زمان لازم برای ایفای نقش های متعدد را به وجود می آورد و این موجب تعارضات بین انواع نقش و عملکرد خانوادگی میشود (رستگار خالد،۱۳۸۵: ۲۸۷)، همخوانی دارد. و یافته های این فرضیه هم سو با یافته های سادات اخوی (۱۳۸۴)، سفیری و زارع (۱۳۸۵)، بایرون (۲۰۰۵)، راتی و یاراث (۲۰۱۲) و کوکلین و همکاران (۲۰۱۴) بود.
در ارتباط با آزمون فرضیه نهم مبنی بر وجود رابطه بین تن آرایی و عملکرد خانواده این فرضیه تایید شد بدین صورت که هرچه میزان تن آرایی افزایش یابد عملکرد خانواده کاهش می یابد و بالعکس.
نتایج تحقیق در مورد آزمون دهم نشان دهنده آن است که بین فشارهای روحی و روانی ناشی از نقش زنان در جامعه و عملکرد خانواده، رابطه معنادار و معکوسی وجود دارد. که نتیجه این فرضیه با یافته های عفاف ابراهیم ملیس (۱۹۸۲) هم خوان بود.
همچنین بررسی فرضیه یازدهم حاکی از آن است که بین ترس از بدنامی و عملکرد خانواده، رابطه معنادار ومعکوسی وجود دارد. با توجه به معکوس بودن این رابطه، نشان دهنده این است که هرچه افراد در جامعه ترس از بدنام شدن و انگ خوردن از سوی دیگران داشته باشند تاثیر کمتری بر عملکرد خانواده دارد. وقتی به فردی به عنوان یک فرد منحرف نگاه شود، موجب می شود خودش را از دیگران پایین تر ببیند و نیازهایش را از راه نامشروع انجام دهد و به خاطر ترس از بدنامی یا طرد شدن از سوی خانواده، دوستان و جامعه، اعمالش را مخفی نگه دارد و ترس از آشکار شدن آن داشته باشد. نتایج این فرضیه هم سو با یافته های احمدی، براری و اسماعیلی(۱۳۹۰) و اسکمبر و هاپکینز(۱۹۸۶) شد.
فرضیه دوازدهم تحقیق که به عنوان فرضیه آخر این تحقیق می باشد مبتنی بر رابطه نوع نگرش زنان به حضور در اجتماع و عملکرد خانواده است که بر طبق یافته های این پژوهش مورد تایید واقع شد. در واقع این فرضیه بر طبق الگوی پارسونز وقتی که سه جریان جامعه پذیری^[۱۰۲]، نهادی شدن^[۱۰۳] و کنترل اجتماعی^[۱۰۴] در یک رابطه تعادلی و هماهنگ با همدیگر عمل کنند، شخصیت افراد و به دنبال آن نگرش ها و کنش هایشان بر مبنای ارزش های اجتماعی شکل می گیرد (رابرتسون،۱۳۸۵: ۱۶۵). از نظر پارسونز، اخلاقیات، ارزش ها و نگرش ها از اهمیت بالایی برخوردارند و البته نگرش ها و رفتار انسان ها تنها از طریق محاسبات عقلانی نیست بلکه در شکل گیری این نگرش ها و رفتارها، ارزش های غیر منطقی نیز نقش دارند (چلبی،۱۳۷۷: ۴۴). بنابراین هرچه نگرش زنان نسبت به حضورشان در اجتماع مثبت باشد عملکرد خانوادگی این زنان بالاتر است.
شهر یزد یکی از شهرهای سنتی و مذهبی ایران به شمار می آید و دارای فرهنگ بومی اسلامی است و اعتقادات دینی و باورهای سنتی از عوامل تاثیر گذار بر نگرش ها و رفتارهای آنها می باشد. امروزه با وجود اینکه شهر یزد توانسته است آن ساختار سنتی و مذهبی خودش را حفظ کند اما نباید تغییراتی که ناشی از مدرنیته است را نیز نادیده بگیریم تغییراتی از جمله افزایش سطح تحصیلات، شهرنشینی، اشتغال زنان و بدنبال آن استقلال زنان، تغییرات فرهنگی از جمله بالا رفتن سن ازدواج و همچنین ورود رسانه های ارتباط جمعی که یکی از نشانه های مدرنیته و از عوامل آگاهی بخش و تاثیر گذار بر نگرش و شناخت انسان در مورد پدیده ها است را نادیده بگیریم. در کل به این نتیجه رسیدیم که عوامل اجتماعی فرهنگی تاثیر زیادی بر نگرش دارند و همچنین میزان نگرش زنان یزدی را نسبت به ایفای نقش زنان در جامعه را بدست آوردیم که اکثر پاسخگویان نگرشی متوسط نسبت به این پدیده داشتند.

۱) تعداد سهام دادوستد شده
۲) ارزش سهام دادوستد شده
ب) تناوب دادوستد در تالار معاملات شامل:
۱) تعداد روزهای دادوستد
۲) دفعات دادوستد انجام شده
پ) متغیرهای مقیاس نماگر میزان تأثیر گذاری بر بازار شامل:
۱) میانگین تعداد سهام منتشره
۲) میانگین ارزش جاری سهام شرکت در دوره بررسی
که در نهایت هم سنجی و رتبه بندی فعالیت شرکت پذیرفته شده در بورس بر پایه نماگرهای شمرده و به کمک روش میانگین همسازه ها صورت می‌گیرد.
۲-۱۱-پیشینه تحقیق:
۲-۱۱-۱-پژوهش‌های انجام شده در خارج از کشور:
کلارک، سینگ و ویتینگ^[۶۷](۲۰۱۱) در مطالعه ای با عنوان “سرمایه فکری و عملکرد شرکت ها در کشور استرالیا"، به بررسی اثرات سرمایه فکری^[۶۸] بر عملکرد شرکت ها در کشور استرالیا پرداخته اند. در همین راستا، از داده های مربوط به شرکت های منتخب کشور استرالیا طی دوره زمانی ۲۰۰۸-۲۰۰۴ و مدل اقتصاد سنجی حداقل مربعات معمولی بهر گیری شده است. متغیر سرمایه فکری با بهره گرفتن از ضریب ارزش افزوده فکری^[۶۹] و اجزای آن شامل بازده سرمایه انسانی^[۷۰]، بازده سرمایه ساختاری^[۷۱] و بازده سرمایه به کار گرفته شده^[۷۲] اندازه گیری شده است. یافته های این مطالعه نشان می دهد که یک رابطه مستقیم بین ارزش افزوده فکری شرکت های منتخب در کشور استرالیا وجود داشته است. به طوری که یک رابطه قوی تر با بازده سرمایه به کار گرفته شده و یک رابطه ضعیف تر با بازده سرمایه انسانی داشته است. همچنین یافته ها نشان می دهد که یک رابطه مثبت بین بازده سرمایه انسانی و بازده سرمایه ساختاری در سال های قبل و عملکرد سال های جاری مشاهده شده است. با این حال شواهد نشان می دهد که امکان جایگزینی و تعدیل بین اجزای تشکیل دهنده سرمایه فکری اعم از بازده سرمایه انسانی و بازده سرمایه ساختاری با سرمایه فیزیکی و مالی؛ که بر عملکرد شرکت اثر می گذارند، وجود دارد.
سیلدر، هفلیگر و پروکسا^[۷۳](۲۰۱۳)، در مطالعه ای با عنوان “اندازه گیری سرمایه فکری با بهره گرفتن از اشکال مختلف مالی : آیا می توان سودآوری شرکت را پیش بینی کرد؟"، یک روش برای اندازه گیری سرمایه فکری^[۷۴] معرفی کرده و بررسی می کند که آیا سرمایه فکری تفاوت های طولانی مدت در سودآوری شرکت را توضیح می دهد یا خیر. به همین منظور از مدل اقتصاد سنجی داده های تابلویی و داده های مربوط به ۶۹ شرکت داروسازی و بیوتکنولوژی طی سال های ۲۰۰۹-۲۰۰۲ بهره گیری شده است. یافته های اصلی پژوهش نشان می دهد که هزینه های انجام شده مرتبط با سرمایه فکری در سال های پس از آنمنجر به افزایش بازده دارایی ها در زمان های بعدی شده است.

آبیسکرا^[۷۵](۲۰۱۱) در مطالعه ای با عنوان “جنگ داخلی، بازده سهام و اطلاع رسانی همگانی در رابطه با سرمایه فکری در کشور سریلانکا"، به بررسی اثر جریانات دوره ای افشای سرمایه فکری بر بازده سالانه سهام در طول دوره یک جنگ داخلی در کشور سریلانکا پرداخته است. به همین منظور از داده های مربوط به ۳۰ شرکت منتخب بازار بورس کشور سریلانکا در طول شش سال، ۲۰۰۳-۱۹۹۸، استفاده شده است. یافته های اصلی این مطالعه نشان می دهد که افشای سرمایه فکری توسط شرکت ها در دوره جاری، بر بازده سهام همان دوره اثری ندارد و بنابراین افشای اطلاعات مربوط به سرمایه فکری هیچ تأثیری بر درآمد و بازده سهام شرکت در دوره جاری نخواهد داشت.
گارسیا مسا و مارتینز^[۷۶](۲۰۰۷)، در مطالعه ای با عنوان “استفاده از اطلاعات مربوط به سرمایه فکری در تصمیمات سرمایه گذاری"، بررسی می کنند که آیا تحلیل گران مالی اطلاعات مربوط به سرمایه فکری را در توصیه های خود انتقال می دهند یا خیر. بدین منظور از داده های مربوط به شرکت های منتخب در کشور اسپانیا بهره گیری شده است. یافته های اصلی پژوهش نشان می دهد اطلاعات مربوط به استراتژی های شرکت، داده های کمی در مورد تحقیق، توسعه و نوآوری های مربوطه را فراهم می کند. یافته ها نشان می دهد که اطلاعات مربوط به سرمایه فکری بر عملکرد شرکت ها تأثیر گذار بوده و تحلیل گران با بهره گرفتن از این نوع اطلاعات، می توانند فرصت های قابل توجه رشد اقتصادی را شناسایی کنند و انتقال دهند.
۲-۱۱-۲- پژوهش‌های داخلی
کریمی و همکاران(۱۳۸۹) طی مقاله ای با عنوان ” بررسی تاثیر اهرم مالی و فرصت رشد شرکت بر تصمیمات سرمایه گذاری در شرکت های پذیرفته شده بورس اوراق بهادار تهران” بیان داشتند، در این پژوهش تاثیر اهرم مالی و فرصت رشد بر تصمیمات سرمایه گذاری برای شرکت های پذیرفته شده در بورس تهران مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور دو فرضیه تدوین گردیده؛ در فرضیه اول تاثیر اهرم مالی بر تصمیمات سرمایه گذاری و در فرضیه دوم تاثیر فرصت رشد بر تصمیمات سرمایه گذاری مورد آزمون قرار گرفته است. با توجه به مبانی نظری و ادبیات موضوع برای تجزیه و تحلیل داده ها، یک مدل رگرسیون تدوین و مورد استفاده قرار گرفت. جامعه آماری، شرکت های تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی دوره زمانی ۱۳۷۸ الی ۱۳۸۰ می باشد. برای تعیین نمونه آماری، از روش حذف سیستماتیک استفاده شده است که در نهایت ۱۰۴ شرکت مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها بیانگر تایید فرضیه اول و رد فرضیه دوم با بهره گرفتن از داده های تابلویی می باشد. علاوه بر این یافته های پژوهش نشان داد رابطه منفی و معنی دار بین اهرم مالی و تصمیمات سرمایه گذاری وجود دارد.
پورزمانی و همکاران(۱۳۹۱) طی مقاله ای تحت عنوان “سرمایه فکری بر ارزش بازار و عملکرد مالی” به بررسی رابطه بین سرمایه فکری و ارزش بازار و عملکرد مالی شرکت هاپرداخته اند. برای بررسی سرمایه فکری از روش ضریب ارزش افزوده سرمایه فکری که توسط پالیک در سال ۲۰۰۰ پیشنهاد شد، استفاده شده است. ضریب ارزش افزوده سرمایه فکری کارایی سه نوع از داده ها را اندازه گیری می کند: سرمایه بکار گرفته شده(مالی و فیزیکی)، سرمایه انسانی و سرمایه ساختاری. این مطالعه بصورت تحلیلی اثرات جداگانه از کارایی سرمایه شامل کارایی سرمایه انسانی و کارایی سرمایه ساختاری و کارایی سرمایه بکار گرفته شده(فیزیکی) بر ارزش بازار و عملکرد مالی را برای ۹۰ شرکت طی سال های ۱۳۸۹-۱۳۸۵ به روش رگرسیون مورد آزمون قرار می دهد. نتایج تحقیق نشان می دهد رابطه معنی دار بین ضریب کارایی سرمایه فکری و ارزش بازار(نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری) وجود ندارد. این یافته تحقیق وجود شکاف فزاینده بین ارزش بازار و ارزش دفتری شرکت ها را تأیید می کند. همچنین نتایج حاصل از آزمون های به دست آمده بیانگر این است که ضریب کارایی سرمایه فکری تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد مالی(نرخ بازده دارایی ها) شرکت دارد.
غیوری مقدم و همکاران(۱۳۹۱) طی مقاله ای تحت عنوان “بررسی تأثیر سرمایه فکری بر کارایی به عنوان معیار عملکرد واحد تجاری” به سنجش سرمایه فکری و بررسی تأثیر آن بر کارایی به عنوان معیار ارزیابی عملکرد در سطح سه صنعت مواد و محصولات دارویی، مواد و محصولات شیمیایی و خودرو و
ساخت قطعات در بازه زمانی ۱۳۸۸-۱۳۸۵ پرداختند. در پژوهش حاضر، ابتدا با بهره گرفتن از تکنیک تحلیل پوششی داده ها کارایی واحدهای مورد بررسی به عنوان یک معیار واحد و یکپارچه از عملکرد محاسبه و سپس تأثیر سرمایه فکری و اجزای آن شامل سرمایه انسانی)مهارت و خلاقیت و توانایی انفرادی کارکنان واحد تجاری(، سرمایه ساختاری) ساختار داخلی واحد تجاری(و سرمایه به کارگرفته شده) همه منابع پیوند یافته با روابط خارجی) بر عملکرد(کارایی) ارزیابی شد و صرف نظر از تأثیر اهرم مالی و قیمت سهام بر عملکرد نتیجه های زیر حاصل شد:. سرمایه انسانی در سطح هر سه صنعت مورد بررسی دارای تأثیر منفی بر عملکرد)کارایی) است؛ البته، با در نظر گرفتن این موضوع که تأثیر سرمایه انسانی فقط در سطح صنعت مواد و محصولات دارویی معنادار نیست. علی رغم معنادار نبودن، تأثیر سرمایه ساختاری بر عملکرد واحدهای مورد بررسی به استثنای تأثیر آن در صنعت مواد و محصولات دارویی که به صورت منفی است در سطح دو صنعت دیگر به صورت مثبت است. سرمایه به کارگرفته شده در سطح هر سه صنعت مورد بررسی دارای تأثیر مثبت است و تأثیر آن فقط در سطح دو صنعت مواد و محصولات شیمیایی و خودرو و ساخت قطعات معنادار است. سرمایه فکری نیز در همه صنایع مورد بررسی دارای تأثیر منفی بر عملکرد بود که این تأثیر فقط در صنعت خودرو و ساخت قطعات معنادار است. با توجه به نتایج به دست آمده در صنایع مختلف می توان چنین نتیجه گرفت که نوع صنعت، زیاد نمی تواند در تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد(کارایی) مؤثر واقع شود.
رحیمیان و همکاران(۱۳۹۱) طی مقاله ای تحت عنوان “بررسی تاثیر سرمایه فکری بر عملکرد مالی شرکتهای صنایع خودرو و ساخت قطعات پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران"، برای سنجش سرمایه فکری از مدل پالیک استفاده کردند. دوره زمانی مورد مطالعه سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ و نمونه
انتخابی شامل ۲۴ شرکت می باشد. نتایج حاصل از آزمون این پژوهش با بهره گرفتن از روش رگرسیون پانل دیتا حاکی از این است که بین سرمایه فکری و عملکرد مالی شرکت های فعال در صنایع خودرو سازی ارتباط معنی داری وجود دارد. همچنین نتایج تحقیق نشان می دهد که در میان عناصر تشکیل دهنده سرمایه فکری، کارایی سرمایه ساختاری و کارایی سرمایه بکارگرفته شده، دارای بیشترین تاثیر بر عملکرد مالی شرکت های نمونه می باشند و میان سرمایه انسانی و عملکرد مالی شرکت های نمونه ارتباط معنی داری وجود ندارد.
شهائی و خائف الهی(۱۳۸۹) طی مقاله ای تحت عنوان “بررسی تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد شعب بانک سپه در تهران” به بررسی تأثیر اجزای سرمایه فکری(متشکل از سرمایه های انسانی، ساختاری، و مشتری) بر عملکرد یک بانک دولتی قدیمی پرداختند. نتایج پژوهش از تأثیر مثبت اجزای سرمایه فکری بر عملکرد شعب بانک مزبور حمایت کرده و در این میان، بیشترین تأثیرگذاری به سرمایه مشتری اختصاص دارد و سرمایه های ساختاری و انسانی در جایگاه های بعدی قرار دارند. به علاوه، به عنوان مهم ترین سهم علمی پژوهش حاضر، مشخص شده است که سرمایه مشتری، نقش میانجی در رابطه سرمایه های ساختاری و انسانی با عملکرد سازمانی ایفا می کند.
عباسی و صدقی(۱۳۸۹) به بررسی تأثیر کارایی عناصر سرمایه ی فکری بر عملکرد مالی در بورس تهران(۱۳۷۹-۱۳۸۲) پرداختند. سرمایه ی فکری با مدل پالیک محاسبه شده و نتایج پژوهش نشان داد که ضریب کارایی هر یک از عناصر سرمایه فکری بر نرخ بازده حقوق صاحبان سهام تأثیر مثبت و معناداری دارد. تأثیر ضریب کارایی سرمایه فیزیکی و انسانی بر سود هر سهم مثبت اما تأثیر ضریب کارایی سرمایه ساختاری منفی و معنادار است. ضریب کارایی سرمایه انسانی بر نرخ بازده سالانه تأثیر منفی و معناداری می گذارد، اما ضریب کارایی سرمایه فیزیکی و ساختاری بر آن تأثیر مثبت و معنادار می گذارد. همچنین شرکت هایی که سرمایه فکری بالاتری دارند، عملکرد مالی بهتری دارند و میانگین ضریب سرمایه فکری بین هفت صنعت تفاوت معناداری دارد.
نمازی و ابراهیمی(۱۳۸۸) طی مقاله ای تحت عنوان “بررسی تاثیر سرمایه فکری بر عملکرد مالی جاری و آینده شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران"به بررسی تاثیر سرمایه فکری بر عملکرد مالی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. دوره زمانی مورد مطالعه سال های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ و نمونه انتخابی شامل ۱۲۰ شرکت است. نتایج حاصل از آزمون فرضیه های این پژوهش با بهره گرفتن از “روش رگرسیون حداقل مربعات تعمیم یافته” حاکی از این است که صرف نظر از اندازه شرکت، ساختار بدهی و عملکرد مالی گذشته، بین سرمایه فکری و عملکرد مالی جاری و آینده شرکت، هم در سطح کلیه شرکت ها و هم در سطح صنایع، رابطه مثبت معنی داری وجود دارد. افزون بر این، به طور کلی، هم در سطح کلیه شرکت ها و هم در سطح صنایع، بین اندازه شرکت و عملکرد جاری و آتی رابطه منفی معنی دار، و بین عملکرد گذشته و عملکرد جاری، و عملکرد گذشته و عملکرد آتی رابطه مثبت معنی داری وجود دارد. اما رابطه بین ساختار بدهی و عملکرد جاری و آتی در سطح کلیه شرکت ها مثبت و معنی دار و در سطح صنایع، در صنعت شیمیایی و دارویی مثبت و معنی دار و در صنعت خودرو و فلزات و کانی غیرفلزی مشخص نمی باشد.
مزده و کمیجانی(۱۳۹۰) در پژوهشی سه شاخص پیاده سازی استراتژی، کیفیت برنامه های اجرایی و شناسایی وضع موجود را مهمترین شاخص های عملکرد بازاریابی برشمردند. از نظر آنها پیاده سازی استراتژی های اتخاذ شده برای واحد بازاریابی مهمترین گام محسوب می شود و موفقیت سازمان در این گام، بر سایر گام های کلیدی یک سازمان تاثیر گذار می باشد. در این زمینه رابطه معنی داری که میان پیاده سازی استراتژی و سایر عوامل موفقیت یک سازمان موجود است، نشان دهنده توجه شرکت ها به هم راستایی استراتژی های سازمان و سنجه های ارزیاب عملکردآن ها می باشد.
جعفرنژاد و مختارزاده(۱۳۸۶) تحقیقی مدلی کمی برای ممیزی انطباق استراتژی های تولید و بازاریابی برای شرکتهای تولیدی و صنعتی ارائه داده اند. ایشان بر این باورند که واحدهای بازاریابی و تولید جزو مهترین بخش های هر شرکت بوده و انطباق میان استراتژی های تولید و بازاریابی در شرکتها به ادامه حیات سودآور و پر بازده آنها منجر خواهد شد.
شهانی و خائف الهی(۱۳۸۸) تحقیقی را تحت عنوان بررسی تاثیر سرمایه فکری بر عملکرد شعب بانک سپه در تهران انجام دادند که نتایج آن از تاثیر مثبت اجزای سرمایه فکری بر عملکرد شعب بانک مزبور خبر داده است.و در اینمیان، بیشترین تاثیرگذاری به سرمایه مشتری اختصاص دا رد و سرمایه های ساختاری و انسانی در جایگاه های بعدی قرار دارند. به علاوه، به عنوان مهم ترین سهم علم پژوهش، مشخص شده است که سرمایه مشتری، نقش میانجی در رابطه سرمایه های ساختاری و انسانی با عملکرد سازمانی ایفا می کنند.
مدهوشی و اصغر نژاد امیری(۱۳۸۷) در تحقیقی تحت عنوان سنجش سرمایه فکری بررسی رابطه آن با بازده مالی شرکت ها به این نتیجه رسید که رابطه معنادار مثبتی بین سرمایه فکری و بازد مالی، سرمایه فکری و بازده مالی آتی، نرخ رشد سرمایه فکری و نرخ رشد بازده مالی آتی شرکت ها سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار تهرانمی باشد.
مجتهدزاده و همکاران(۱۳۸۸) تحقیقی را تحت عنوان رابطه سرمایه فکری و عملکرد صنعت بیمه انجام دادند که نتایج آن حاکی از آن است که سرمایه های فکری، انسانی، مشتری و ساختاری در بررسی جداگانه و مستقل از یکدیگر، با عملکرد رابطه معناداری دارند؛ در حالی که در بررسی هم زمانصرفا رابطه سرمایه ساختاری و انسانی با عملکرد معنادار بوده است. مصطفی آشنا، حمیدرضا یوسفی و فرزانه صادقی(۱۳۸۸) در تحقیق خود تحت عنوان سرمایه فکری، سرمایه ای ارزشمند برای سازمان امور مالیاتی کشور به این نتیجه رسیدند که موفقیت سازمان ها به توانایی مدیریت دارایی های نامشهود بستگی دارد و سرمایه فکری را سرمایه ای ارزشمند برای سازمان ها می دانند.
خلاصه فصل
سرمایه فکری زاده عرصه علم و دانش است. هنوز این واژه در دوران تکوین خود بسرمی برد. علی رغم این که، سیستم های بیشتری در حال استفاده از سرمایه فکری هستند، اما هنوز هم بسیاری از افراد شاغل در سازمان ها و بنگاه های اقتصادی اطلاعی از این مفهوم ندارند(زنجیردار و همکاران، ۱۳۸۷). مفهوم سرمایه فکری اغلب مورد بحث بوده است، اما همیشه به خوبی تعریف نشده است و کلمات مختلفی برای تفسیر این مفهوم مورد استفاده قرار گرفته است. مردم تمایل دارند از اصطلاحاتی مانند دارایی ها، منابع یا محرک های عملکرد به جای کلمهی “سرمایه” استفاده کنند. آنان “واژه ی فکری” را با کلماتی مانند نامشهود، بر مبنای دانش مالی یا غیرمالی جایگزین می کنند. بعضی ازحرفه ها(مانند حسابداری مالی، حسابرسی و…) نیز تعاریف کاملا متفاوتی مانند دارایی های ثابت غیرمالی که موجودیت عینی و فیزیکی ندارند اما، توسط بنگاه اقتصادی نگهداری و از طریق حقوق قانونی قابل شناسایی و کنترل هستند، ارائه کرده اند( مار، ۲۰۰۸). استوارت معتقد است سرمایه فکری مجموعه ای از دانش، اطلاعات، اموال فکری۳، تجربه، رقابت و یادگیری سازمانی است که می تواند برای ایجاد ثروت به کارگرفته شود. در واقع، سرمایه فکری کلیه کارکنان، دانش سازمانی و توانایی های آنان را برای ایجاد ارزش افزوده در بر می گیرد و باعث ایجاد منافع رقابتی مستمر می شود(قلیچ لی و مشبکی،۱۳۸۶). به اعتقاد بنتیس (۱۹۹۸) سرمایه فکری می تواند به عنوان مجموعه ای از دارایی های نامشهود(منابع، توانایی ها، رقابت) تعریف شود که از عملکرد سازمانی و ایجاد ارزش به دست می آیند. ادوینسون و مالون می گویند سرمایه فکری اطلاعات و دانش مورد استفاده برای کارکردن، برای ایجاد ارزش است(واسیل، ۲۰۰۸). سبای(۱۹۹۷) نیز سرمایه فکری را سه جزء سرمایه انسانی(ظرفیتی برای انجام امور در موقعیت های مختلف، برای ایجاد دارایی های مشهود و دارایی های نامشهود، سرمایه ساختاری(حق الاختراع، مفاهیم، مدل ها و سیستم های اداری وکامپیوتری) و سرمایه رابطه ای(روابط با تامین کنندگان مواد اولیه و مشتریان) تعریف کرده است. واسیل معتقد است دانش یک ارزش اقتصادی است و این ارزش به طور فزاینده درحال افزایش است و بیشتر در شرکت هایی قابل رویت است که، ارزش های مشهودکمتری داشته باشند(رس و بارونس، ۲۰۰۵). بنتیس و هالند(۲۰۰۲) اعتقاد دارند سرمایه فکری ذخیره ای از دانش است که در نقطه خاصی از زمان در یک سازمان یا بنگاه اقتصادی وجود دارد. در این تعریف ارتباط بین سرمایه فکری و یادگیری سازمانی مورد توجه قرار گرفته است(واسیل، ۲۰۰۸).
به تازگی، محققان تعریف جامعی درباره ی سرمایه فکری ارائه کرده اند در این تعریف شرایط لازم برای شناسایی این دارایی نیز بیان شده است. “سرمایه فکری یک نوع دارایی است که، توانایی بنگاه اقتصادی را برای ایجاد ثروت اندازه گیری می کند. این دارایی ماهیت عینی و فیزیکی ندارد و یک دارایی نامرئی است که ازطریق به کارگیری دارایی های مرتبط با منابع انسانی، عملکرد سازمانی و روابط خارج از بنگاه اقتصادی به دست می آید. همه این ویژگی ها باعث ایجاد ارزش در درون سازمان می شود و ارزش به دست آمده به دلیل این که یک پدیده کاملا درون سازمانی است، قابلیت خرید و فروش ندارد"(رس و بارونس، ۲۰۰۵).
به طور کلی، محقققان و دست اندرکاران رشته سرمایه فکری، بر روی این موضوع اتفاق نظردارند که، سرمایه فکری از سه سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه ای تشکیل شده است که به شرح زیر توضیح داده می شوند:
الف) سرمایه انسانی: رس و همکارانش(۱۹۹۷) معتقدند کارکنان، سرمایه فکری را از طریق شایستگی، نگرش و چالاکی فکری خود ایجاد می کنند. مهم ترین عناصرتشکیل دهنده سرمایه انسانی بنگاه اقتصادی مجموعه ی مهارت های نیروی کار، عمق و وسعت تجربه ی آنان است. منابع انسانی می تواند به منزله روح و فکر منابع سرمایه فکری باشد. این سرمایه در شب با ترک سازمان از سوی کارکنان از شرکت خارج می شود اما، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه ای حتی با ترک سازمان در شب هم، بدون تغییر باقی می ماند. سرمایه انسانی شامل : الف) مهارت ها و شایستگی های نیروی کار ب) دانش آنان در زمینه هایی که برای موفقیت بنگاه اقتصادی مهم و ضروری هستند و ج) استعدادها، اخلاق و رفتارآنان است(مار، ۲۰۰۸).
بروکینگ(۱۹۹۶) معتقد است دارایی انسانی یک بنگاه اقتصادی شامل مهارت ها، تخصص ها، توانایی حل مساله و سبک های رهبری است. اگر در یک بنگاه اقتصادی سطح گردش کارکنان بالا باشد، این موضوع ممکن است به این معنی باشد که سازمان این جزء مهم از سرمایه فکری خود را از دست داده است.
ب) سرمایه رابطه ای : سرمایه رابطه ای شامل همه روابطی است که بین بنگاه اقتصادی با هر فرد یا بنگاه اقتصادی دیگری وجود دارد. این روابط شامل مشتریان، واسطه ها، کارکنان، تامین کنندگان مواد اولیه، مقامات قانونی، اعتباردهندگان و سرمایه گذاران است. روابط مزبور به دوگروه کلی تقسیم می شوند : گروه اول روابطی هستندکه از طریق قرارداد با مشتریان و تامین کنندگان مواد اولیه یا شرکای اصلی، رسمیت می یابند. گروه دوم بیشتر شامل روابط غیررسمی هستند. سرمایه رابطه ای به عنوان یک پل و سازمان دهنده عملیات سرمایه فکری تلقی و عامل تعیین کننده درتبدیل سرمایه فکری به ارزش بازار است. این سرمایه شامل استحکام و وفاداری مناسبات و روابط با مشتری است. رضایت مشتری، سلامت مالی و حساسیت قیمت ممکن است، به عنوان شاخص های این نوع سرمایه به کار روند. تفکیک سرمایه رابطه ای از سرمایه انسانی و ساختاری گویای اهمیت آن درارزش بنگاه اقتصادی است. علائم تجاری، شهرت و آوازه شرکت یا کالاها و خدمات آن، که منعکس کننده ی روابط بین شرکت ها و مشتریان(بالقوه یا بالفعل) آنها هستند، نیزدراین گروه از دارایی ها قرار می گیرند (مار، ۲۰۰۸).
ج) سرمایه ساختاری: رس و همکاران(۲۰۰۵) معتقدند سرمایه ساختاری شامل ذخایر غیرانسانی دانش از جمله، پایگاه های داده، نمودارهای سازمانی، دستورالعمل های اجرای فرآیندها، استراتژی ها و برنامه های اجرایی است. سرمایه ساختاری دامنه ی گسترده ای از عناصرضروری را پوشش می دهد. مهم ترین آنها معمولا شامل : ۱) فرآیندهای مهم اجرایی بنگاه اقتصادی ۲) چگونگی ساختاربندی آنها ۳) سیاست ها، جریان های اطلاعاتی و عناصرپایگاه های داده ۴) رهبری و سبک مدیریت ۵) فرهنگ سازمان و ۶) طرح های پاداش کارکنان است.
فصل‌سوم:
روش‌شناسی
۳-۱- مقدمه
پژوهش عبارت است از فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت. بنابراین، این پژوهش فرآیندی است که از طریق آن می‌توان درباره ناشناخته‌ها به جستجو پرداخت و نسبت به آنها شناخت لازم را کسب کرد. در این فرایند، از چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آنها به یافته‌ها تحت عنوان «روش‌شناسی» یاد می‌شود. روش تحقیق مجموعه‌ای از قواعد، ابزارها و راه‌های معتبر(قابل اطمینان) و نظام یافته برای بررسی واقعیتها، کشف مجهولات ودستیابی به راه حل مشکلات است. در این فصل در ارتباط با فرضیه‌های تحقیق، جامعه و نمونه آماری، قلمرو زمانی و مکانی تحقیق، روش تحقیق، روش‌های جمع آوری اطلاعات و داده‌ها، متغیرهای تحقیق و نحوه محاسبه آنها و معرفی مدل‌های تحقیق و روش های آزمون فرضیه‌ها بحث خواهد شد.
۳-۲- فرضیه‌های تحقیق
بیان مسئله تنها به صورت کلی پژوهش را هدایت می کند و تمام اطلاعات ویژه پژوهشی را دربر ندارد، از طرفی دیگر درصورتی که کلیه اطلاعات پژوهشی را در مسأله مطرح کنیم مسأله به گونهای بزرگ می‌شود که تدبیر و هدایت آن امکان پذیر نیست، بنابراین مسأله هرگز به صورت عملی حل نخواهد شد مگر اینکه به فرضیه یا فرضیه‌هایی تبدیل شود.رابطه فرضیه با تحقیق مثل رابطه راه با مسافرت است.
فرضیه ها از نظریات گذشته استنتاج میشود و چراغ راه مطالعات جدید هستند متغیرها، فرضیه ها را به صورتی نشان می دهند که محققان رفتاری و مدیریتی بتواند آنها را مشاهده و اندازه گیری کنند. فرضیه حدس بخردانهای درباره رابطه دو یا چند متغیر است که به صورت جملهی خبری بیان شده ونشانگر نتایج مورد انتظار می‌باشد. این تحقیق دارای یک فرضیه اصلی و چهار فرضیه فرعی میباشد. به این صورت که در فرضیه اصلی عوامل موثر بر تمایل به دریافت سو د نقدی سرمایه گذاران از لحاظ میزان اهمیت مطرح می‌شود و در فرضیه های فرعی روابط در هزینه ها به صورت جدیتر بحث می‌گردد.
۳-۳- تبدیل فرضیه های پژوهشی به آماری
هدف از تبدیل فرضیه پژوهشی به فرضیه آماری، توانمند کردن محقق در آزمون کردن فرضیه است. به طورکلی هدف از آزمون فرضهای آماری، تعیین این موضوع است که با توجه به اطلاعات به دست آمده از نمونه، حدسی که درباره خصوصیتی از جامعه زده‌ایم، قویاً قابل تأیید است یا خیر؟ فرضیه های آماری، جمله ها یا عبارتهایی هستند که با بهره گرفتن از نمادهای آماری و به صورت پارامتر نوشته می‌ شوند و نقش آنها هدایت پژوهشگر در انتخاب آزمون آماری است. فرضیه های آماری به دو دسته تقسیم می‌شوند.
۱- فرض صفر^۱[۷۷]H₀
این فرض به صورتی است که به نداشتن تفاوت، رابطه یا اثر اشاره می‌کند این نوع فرضیه ها را گاهاً فرضیه پوچ یا آماری نیز می نامند.
۲- فرضیه خلاف^۲
این فرضیه به صورتی است که به احتمال وجود تفاوت، رابطه یا اثر اشاره می‌کند، این نوع فرضیه‌ها را گاهاً فرضیه تحقیق یا جانشین نیز می‌نامند. فرضیه خلاف یا تحقیق در واقع پیش‌بینی محقق از نتایج است.

گام سوّم: تشکیل سوپرماتریس
در تکنیک ANP برای نشان دادن تعاملات و وابستگیهای بین سطوح تصمیم گیری و تعیین اهمّیت نسبی معیارها و اولویت بندی آلترناتیوهای مسئله، از سوپر ماتریس استفاده میشود. برای پر نمودن ماتریسهای مختلف موجود در سوپرماتریس، بردارهای اولویت مربوط به هر ماتریس مقایسه زوجی باید محاسبه گردد. هنگامی که از سازگاری مقایسات زوجی اطمینان حاصل شد وزنهای مربوط به اهمّیت نسبی هر ماتریس مقایسه زوجی محاسبه میشود. لازم به ذکر است که روش های زیادی مانند لگاریتم حداقل مجذورات و روش تحلیل توسعهای چانگ برای محاسبه بردارهای اولویت وجود دارد که یکی به تناسب موقعیت انتخاب میگردد تا اولویتهای کلی در یک سیستم با تأثیرات وابسته حاصل گردد. بردارهای اولویت محاسبه شده، در ستون مربوطه در سوپرماتریس جای میگیرد. شکل (۳) فرم کلی یک سوپر ماتریس با ساختار شبکهای را نشان میدهد.

شکل ۳-۳- سوپرماتریس با ساختار شبکهای
یک سوپر ماتریس در حقیقت یک ماتریس جزء بندی شده است که در آن هر بخش از ماتریس، رابطه میان دو گره و یا سطح تصمیم را در کل مسئله تصمیم گیری نشان میدهد که C بیانگر گرهها و e بیانگر عناصر درون گرههاست. بردارهای W درون ماتریس نیز، بردارهای وزنی حاصله از مقایسات زوجی عناصر گرهها با یکدیگر است.
گام چهارم- حل سوپرماتریس و انتخاب بهترین گزینه
در سوپرماتریس اوّلیه ممکن است بعضی از ستونها به صورت ستونهای احتمالی نبوده یا به عبارت سادهتر حاصل جمع عناصرستونها برابر یک نباشد. در این حالت نمیتوان گفت که تأثیر نهایی ملاک کنترلی مورد نظر بر تمامی عناصر به درستی نشان داده شدهاند. برای جلوگیری از این حالت هر یک از عناصر ستونها بر مجموع عناصرستون مربوطه تقسیم میگردد. ماتریس حاصله سوپرماتریس موزون یا تصادفی^[۷۸] نامیده میشود که در واقع از نرمالسازی سوپرماتریس اوّلیه بهدست میآید. با استفاده ازسوپرماتریس تصادفی به دست آمده، میتوان سوپرماتریس نهایی^[۷۹] را محاسبه کرد و اولویتهای نهایی هرگزینه را به دست آورد. برای محاسبه سوپرماتریس نهایی، کافی است سوپرماتریس تصادفی را به توان بینهایت (یا عدد خیلی بزرگی) رساند. ساعتی با بهره گرفتن از ماتریسهای احتمالی و زنجیره های مارکف اثبات میکند که وزن نهایی عناصر، از رابطه زیر به دست میآید:
رابطه (۱)
K ازمجموعه اعداد طبیعی بوده و مقدارآن می‌تواند به طوردلخواه افزایش یابد تا اینکه همگرایی حاصل شود یعنی کلیه عناصر موجود در یک سطر (یا ستون) یکسان شوند.
بردار اولویت گزینه ها در سطر سوپرماتریس نهایی یافت میشود. گزینهای که بیشترین وزن را کسب کرده است به عنوان گزینه مطلوب انتخاب میشود.
۳-۵-۲- ماتریس SWOT انجمن سرمایه گذاری و کارآفرینی کیش
با مرور بر چشم انداز، اهداف و استراتژی های انجمن سرمایه گذاری و کارآفرینی کیش، نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدات انجمن بصورت زیر طراحی گردید:
چشم انداز انجمن سرمایه گذاری و کارآفرینی کیش
جلب اعتماد اعضا نسبت به اهمیت و جایگاه انجمن سرمایه گذاران و کارآفرینان کیش
عضوگیری منظم و نظم بخشی به امور اعضا
سروسامان دادن به بودجه انجمن سرمایه گزاران
مأموریت انجمن سرمایه گذاری و کارآفرینی کیش
هماهنگی و ارتباط میان اعضا و هماهنگی و تعامل میان سرمایه گذاران و کارآفرینان کیش
تشویق عوامل بخش سرمایه گذاری و کارآفرینان در جزیره کیش
جدول ۳-۱

جدول ۴-۶ نتایج شمارش افتراقی گلبول‌های سفید خون(میانگین ± خطای استاندارد) ۳۶
یازده
فهرست اشکال
شکل ۲-۱ مسیر سنتز طبیعی کافئیک اسید، دهیدروکسی فنیل‌لاکتیک اسید و رزمارینیک اسید در برخی گیاهان ۱۴
شکل ۲-۱ ساختار شیمیایی کافئیک اسید، دهیدروکسی فنیل لاکتیک اسید و رزمارینیک اسید ۱۴
شکل ۶-۱ شمارش تفریقی درصد گلبول‌های سفید خون فیل‌ماهیان جوان تغذیه شده با عصاره روغنی رزماری در سطوح ۰، ۱/۰، ۱، ۱۰ و ۲۰ گرم بر کیلوگرم (به ترتیب جیره‌های شماره ۱ تا ۶)، (الف)درصد لنفوسیت، (ب) درصد مونوسیت، (ج) درصد ائوزینوفیل و (د) درصد نوتروفیل (میانگین ± خطای استاندارد) ۴۱
شکل ۶-۲ ترکیب لاشه فیل‌ماهیان جوان تغذیه شده با عصاره روغنی رزماری در سطوح ۰، ۱/۰، ۱، ۱۰ و ۲۰ گرم بر کیلوگرم (به ترتیب جیره‌های شماره ۱ تا ۶)، (الف) درصد رطوبت، (ب) درصد پروتئین در وزن تر، (ج) درصد چربی در وزن تر، (د) درصد خاکستر و (ه) درصد چربی کبد(میانگین ± خطای استاندارد) ۴۲
شکل ۶-۳ شاخص‌های وزن فیل‌ماهیان جوان تغذیه شده با عصاره روغنی رزماری در سطوح ۰، ۱/۰، ۱، ۱۰ و ۲۰ گرم بر کیلوگرم (به ترتیب جیره‌های شماره ۱ تا ۶)، (الف) وزن نهایی (گرم)،‌ (ب) شاخص وضعیت، (ج) درصد افزایش وزن بدن و (د) ضریب رشد ویژه(میانگین ± خطای استاندارد) ۴۳
شکل ۶-۴ شاخص‌های وزن فیل‌ماهیان جوان تغذیه شده با عصاره روغنی رزماری در سطوح ۰، ۱/۰، ۱، ۱۰ و ۲۰ گرم بر کیلوگرم (به ترتیب جیره‌های شماره ۱ تا ۶)، (الف) ضریب تبدیل غذا،‌ (ب) کارایی غذا، (ج) ضریب تبدیل پروتئین و (د) شاخص کبدی(میانگین ± خطای استاندارد) ۴۴
شکل ۶-۵ پارامترهاى بیوشیمیایی فیل‌ماهیان جوان تغذیه شده با عصاره روغنی رزماری در سطوح ۰، ۱/۰، ۱، ۱۰ و ۲۰ گرم بر کیلوگرم (به ترتیب جیره‌های شماره ۱ تا ۶)، (الف) پروتئین کل،‌ (ب) آلبومین، (ج) گلوبولین، (د) گلوکز، (ه)هماتوکریت و (ز) هموگلوبین(میانگین ± خطای استاندارد) ۴۵
شکل ۶-۶ شاخص های مرتبط با چربی کل در سرم خون فیل ماهیان جوان تغذیه شده با سطوح مختلف عصاره رزماری. (الف) کلسترول، (ب) تری گلیسیرید(میانگین ± خطای استاندارد) ۴۶
شکل ۶-۷ آنزیم های شاخص کبدی در سرم خون فیل ماهیان جوان تغذیه شده با سطوح مختلف عصاره رزماری. (الف) GOT، (ب) GPT 46
دوازده
چکیده
پرورش ماهی نمونه‌ای از فعالیت­های آبزی‌پروری است که امروزه به یکی از مهم‌ترین صنایع دارای رشد سریع تبدیل شده است. به دلیل پرورش متراکم آبزیان، توسعه بیماری‌های عفونی به عنوان یک مشکل اساسی در صنعت آبزی‌پروری محسوب شده و زیان­های اقتصادی فراوانی را به همراه داشته است. حساسیت بالای ماهیان به استرس و گسترش سریع بیماری‌ها در آب، پرورش‌دهندگان آبزیان را ملزم به متمرکزکردن فعالیت‌هایشان به منظور ایمن‌کردن ماهیان در برابر بیماری‌های عفونی کرده است. تلاش‌هایی نظیر پیشگیری‌های بهداشتی، ضدعفونی و دارودرمانی (با تاکید بر آنتی‌بیوتیک‌ها) برای کنترل بیماری‌ها انجام شده است. استفاده تجاری از آنتی‌بیوتیک‌ها و دیگر داروهای شیمیایی در پرورش ماهی به دلیل ایجاد مقاومت باکتریایی، آلودگی محیط زیست و تجمع مواد آلاینده در بدن ماهی بشدت مورد انتقاد قرار گرفته است. در سال‌های اخیر توجه بسیاری به مواد محرک سیستم ایمنی معطوف شده است. مواد محرک سیستم ایمنی، عصاره‌های زیستی و یا ساختگی هستند که رشد موجود و هم‌چنین پاسخ‌های ایمنی بدن را تحریک می‌کنند. رزماری یکی از ادویه‌هایی است که دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی بالا می‌باشد. از روغن رزماری بعنوان ماده‌ای با خاصیت آنتی‌باکتریایی و ضدقارچی، آنتی‌اکسیدانی، آنتی‌میکروبی و ضدسرطانی استفاده می‌شود. بر این اساس در تحقیق حاضر خواص عصاره روغنی گیاه رزماری به عنوان یک ماده محرک سیستم ایمنی بر پارامترهای رشد و تغذیه (شامل وزن نهایی، ضریب رشد ویژه، شاخص وضعیت، درصد افزایش وزن بدن، ضریب تبدیل غذا، شاخص کبدی و بازده مصرف پروتئین)، فاکتورهای بیوشیمیایی و ایمنی سلولی (شامل پروتئین کل، آلبومین، گلوبولین، گلوکز، کلسترول، تری‌گلیسیرید و آنزیم‌های کبدی) و ترکیب شیمیایی لاشه (شامل پروتئین، رطوبت و چربی) فیل‌ماهیان جوان پرورشی مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور بچه فیل‌ماهیان جوان پرورشی با متوسط وزن ۲۸/۵ ± ۹۴/۱۳۰ (میانگین ± خطای استاندارد) گرم به شش گروه (تیمارها) و هر گروه به سه زیرگروه (تکرارها) تقسیم شدند. گروه اول به عنوان شاهد با جیره پایه و فاقد عصاره رزماری و گروه‌های دوم، سوم،‌چهارم و ‌پنجم به ترتیب با جیره‌های حاوی ۱/۰، ۱، ۱۰ و ۲۰ گرم عصاره روغنی رزماری به ازاء هر کیلوگرم جیره غذایی و گروه ششم با جیره حاوی ۰۳/۰ گرم آنتی‌بیوتیک اکسی‌تتراسایکلین به ازاء هر کیلوگرم جیره غذایی به مدت ۵۶ روز تغذیه شدند. نتایج حاصل نشان‌دهنده عدم وجود اختلاف معنی‌داری در پارامترهای رشد بین تیمارهای مختلف بود. میزان بقا در انتهای دوره اختلاف معنی‌داری را بین تیمارهای مختلف نشان نداد (۰۵/۰ >p ). محتوای پروتئین لاشه تیمار g/kg1/0 عصاره رزماری به طور معنی‌داری نسبت به تیمار شاهد افزایش داشت(۰۵/۰ >p ). در مقابل میزان چربی کبد در تیمار مذکور و تیمار g/kg03/0 اکسی‌تتراسایکلین به طور معنی‌داری نسبت به دیگر تیمارها کاهش نشان داد (۰۵/۰ >p ). در عین حال اختلاف معنی‌داری در محتوای چربی و رطوبت لاشه بین تیمارهای مختلف مشاهده نشد. محتوای پروتئین کل سرم و آلبومین در تیمارهای حاوی عصاره رزماری به طور معنی‌داری نسبت به تیمار شاهد افزایش نشان داد به طوری که کم‌ترین میزان پروتئین کل در تیمار شاهد و بیشترین آن در تیمار g/kg1 عصاره رزماری بدست آمد(۰۵/۰ >p ). محتوای آلبومین نیز در تیمار g/kg1/0 عصاره رزماری به طور معنی‌داری نسبت به تیمار شاهد افزایش نشان داد(۰۵/۰ >p ). آنزیم‌های کبدی به طور معنی‌داری در تیمارهای حاوی عصاره رزماری نسبت به تیمار شاهد کاهش یافت(۰۵/۰ >p ). محتوای گلوکز سرم خون در تیمار شاهد بطور معنی‌داری بیشتر از سایر تیمارها بود(۰۵/۰ >p ) در حالی‌که میزان کلسترول و تری‌گلیسیرید تغییر معنی‌داری را بین تیمارهای آزمایشی نشان نداد. میزان هموگلوبین خون در تیمار شاهد به طور معنی‌داری نسبت به تیمارهای حاوی عصاره رزماری افزایش یافت (۰۵/۰ >p ) اما تغییری در میزان هماتوکریت خون بین تیمارهای مختلف مشاهده نشد. شمارش افتراقی گلبول‌های سفید خون، نشان‌دهنده وجود اختلاف معنی‌داری در میزان لنفوسیت،‌ ائوزینوفیل و نوتروفیل خون است به طوری که میزان لنفوسیت در تیمارهای حاوی عصاره رزماری بطور معنی‌داری بالاتر از تیمار شاهد بود (۰۵/۰ >p ). در مقابل میزان ائوزینوفیل و نوتروفیل خون در تیمار شاهد به طوری معنی‌داری بالاتر از دیگر تیمارها بود(۰۵/۰ >p ). در مجموع نتایج این تحقیق نشان داد که سطوح مختلف عصاره رزماری مورد استفاده، تاثیر مثبت معنی‌داری بر پارامترهای رشد نداشته است اما سطح g/kg1/0 و g/kg1 آن در جیره غذایی باعث می‌شود تا پارامترهای بیوشیمیایی خون و کیفیت لاشه را بهبود بخشیده و باعث تقویت سیستم ایمنی گردد.

لغات کلیدی: رزماری (Rosmarinus officinalis)، فیل‌ماهی (Huso huso)، شاخص‌های رشد، سیستم ایمنی، کیفیت لاشه، فاکتورهای بیوشیمیایی سرم
فصل اول
مقدمه
پرورش ماهی نمونه‌ای از فعالیت­های آبزی‌پروری است که به یکی از مهم‌ترین صنایع دارای رشد بسیار سریع تبدیل شده است [۲۲]. از میان موجودات مختلف پرورشی، تعداد زیادی از ماهیان آب­های شیرین و شور بخش مهمی از صنعت آبزی‌پروری را شامل می‌شوند که هر ساله بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود. تراکم نگهداری یک عامل کلیدی در ارزیابی میزان تولید و سوددهی یک مزرعه تجاری پرورش ماهیان است. مزارع تجاری از ترکیبی از مشاهدات و تجارب به منظور تصمیم‌گیری در مورد تراکم مناسب نگهداری بهره می‌برند. حال آن‌که گونه‌های مختلف، واکنش‌های متفاوتی را نسبت به تراکم محیط از خود نشان می‌دهند [۳۳]. پرورش متراکم ماهی محیط فیزیکی استرس‌زایی را به وجود می‌آورد که منجر به کاهش عملکرد سیستم ایمنی و حساسیت به بیماری‌های عفونی می‌شود [۲۲]. حساسیت بالای ماهیان به استرس و گسترش سریع بیماری‌ها در آب، پرورش‌دهندگان آبزیان را ملزم به متمرکزکردن فعالیت‌هایشان به منظور ایمن‌کردن ماهیان در برابر بیماری‌های عفونی کرده است [۶۱]. علاوه‌ براین، وجود مواد شیمیایی مضر در محیط باعث ایجاد بیماری‌های مختلف و اثرات نامطلوب در محیط آب می‌شود [۲۲].
در حال حاضر، بیماری یکی از عوامل محدودکننده پرورش بسیاری از گونه‌های ماهیان است که مانع از رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی در برخی از کشورها شده است[۲۲]. تلاش‌هایی نظیر پیشگیری‌های بهداشتی، ضد عفونی و دارودرمانی (با تاکید بر آنتی‌بیوتیک‌ها) برای کنترل بیماری‌ها انجام شده است [۳۳].
استفاده تجاری از آنتی‌بیوتیک‌ها و دیگر داروهای شیمیایی در پرورش ماهی به دلیل ایجاد مقاومت باکتریایی، آلودگی محیط زیست و تجمع مواد آلاینده در بدن ماهی به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. بر همین اساس اتحادیه اروپا قانونی را مبنی بر منع استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های مصنوعی^[۱] در سال ۲۰۰۶ مصوب کرد (آیین نامه ۱۸۳۱/۲۰۰۳/EC) [22]. از سوی دیگر سازمان سلامت جهانی (WHO^[2]) به‌منظور کاهش استفاده از مواد شیمیایی و جایگزینی آن‌‌ها، استفاده از گیاهان دارویی را توصیه می‌کند. تلاش‌های زیادی برای استفاده از مواد طبیعی نظیر گیاهان دارویی بعنوان افزودنی مواد غذایی برای افزایش کارایی غذا، افزایش تولید جانوران پرورشی و سلامت محصول تولید شده انجام شده است [۲۱].
افزایش نگرانی‌های عمومی در مورد اثرات سوء ایجاد شده به علت تجمع بیش از حد مواد شیمیایی مصنوعی در محیط باعث توجه بیشتر به ترکیبات سبز^[۳] نظیر مواد آلی و محصولات غذایی فاقد مواد مصنوعی شد. یک امر ضروری برای اجرایی شدن تولید ماهیان ارگانیک، توسعه درمان‌های آنتی‌بیوتیکی بر پایه ترکیبات حاصله از منابع طبیعی است [۱۶]. استفاده از آنتی‌اکسیدان‌های مصنوعی در صنایع غذایی حتی در مقادیر بسیار اندک به شدت محدود شده است [۳۰].
بر همین اساس در سال‌های اخیر توجه بسیاری به مواد محرک سیستم ایمنی معطوف شده است. مواد محرک سیستم ایمنی، عصاره‌های زیستی و یا ساختگی هستند که رشد موجود و هم چنین پاسخ‌های ایمنی بدن را تحریک می‌کنند. مواد متنوعی وجود دارند که به عنوان ماده محرک سیستم ایمنی شناخته شده‌اند، اما تعداد کمی از آن‌ها برای استفاده در آبزی‌پروری مناسب هستند [۳۹]. مواد محرک سیستم ایمنی به طور عمده عملکرد سلول‌های فاگوسیت را بهبود بخشیده و میزان فعالیت آنتی‌باکتریایی، فعالیت سلول‌های مهاجم بدن، فعالیت لیزوزیمی و پاسخ آنتی‌بادی را در ماهیان افزایش می‌دهند [۳۳]. بدین‌ترتیب مکانیسم دفاعی سیستم ایمنی افزایش یافته و میزان مقاومت در برابر بیماری‌های عفونی با افزایش مکانیسم‌های دفاعی بدن بالا می‌رود. در نتیجه به طور غیرمستقیم باعث افزایش میزان رشد در ماهیان می‌شوند [۶۱]. امروزه افزایش تقاضای مصرف‌کنندگان برای بهبود اوضاع بهداشتی در مزارع پرورش ماهی، ابعاد جدیدی را در مورد کیفیت و سلامت محصول، حذف آنتی‌بیوتیک‌ها و مواد سرطان‌زا از فرایند تولید مطرح کرده است [۳۳].
طبیعت شیمیدان ماهری است که توانایی خود را در تولید کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، چربی‌ها، ویتامین‌ها و تعداد بیشماری از متابولیت‌های ثانویه با بهره گرفتن از آب، کربن‌دی‌اکسید و مواد معدنی نشان داده است. استفاده از گیاهان که محصولاتی ارزان و مطمئن هستند قدمتی به اندازه خلقت بشریت دارد [۱۸].
داروهای گیاهی گروه عمده‌ای از ترکیبات بدست‌آمده از گیاهان هستند که عموما در میوه‌ها، سبزیجات، دانه‌ها و غلات و نوشیدنی‌ها گیاهی یافت می‌شوند. ترکیب شیمیایی مربوط به ترکیبات فعال گیاهی را بر اساس ساختار آن‌ها می‌توان به آلکالوئیدها^[۴]، فلاونوئیدها^[۵]، رنگدانه‌ها، فنول‌ها^[۶]، ترپن‌ها^[۷]، استروئیدها^[۸] و روغن‌های ضروری طبقه‌بندی کرد. ترکیبات گیاهی همچنین دارای خواص ضد استرس، محرک رشد، محرک سیستم ایمنی و ضد میکروبی هستند. استفاده از مواد گیاهی به عنوان دارو، در کشورهای آسیایی تاریخچه طولانی دارد و ممکن است منبع مفیدی از داروهای جدید و ترکیبات فعال زیستی برای درمان موثر بیماری‌های عفونی را در ماهیان فراهم آورند و باعث افزایش میزان سلامتی ماهیان و فرآورده‌های آن‌ها و حفظ محیط زیست شوند [۲۲].
در آبزی‌پروری از گیاهان دارویی به منظور جلوگیری از فعالیت میکروبی، تسهیل رشد و بلوغ گونه‌های پرورشی استفاده می‌شود. استفاده از عصاره‌های گیاهی و دیگر فرآورده‌های آن‌ها با غلظت‌های مختلف بصورت خوراکی و یا تزریق باعث افزایش ایمنی ماهیان مختلف آب شیرین و آب شور و نرم‌تنان علیه باکتری‌ها، ویرو‌س‌ها و انگل‌ها شده است. افزایش بیش از حد غلظت مواد محرک سیستم ایمنی، فاقد اثرات جانبی مضر بوده و به افزایش ایمنی کمک می‌کند [۳۳].
قابلیت آنتی‌اکسیدانی و ضد‌میکروبی گیاهان، باعث شده که آن‌ها به عنوان یک منبع مهم از داروها در پرورش ماهیان به شمار روند [۲۲]. مطالعات نشان داده است که تمایل به استفاده از گیاهان دارویی به عنوان منبع جدیدی از عوامل آنتی‌اکسیدانی و ضد‌میکروبی رو به فزونی است [۳۰]. به عنوان مثال، متابولیت‌های ثانویه گیاهی نظیر روغن‌های ضروری و فلاونوئیدها به طور گسترده‌ای بخاطر فعالیت‌های ضد میکروبی، حشره‌کشی، ضد قارچی، ضد باکتریایی و فعالیت‌های ضد مسمومیت مورد مطالعه قرار گرفته‌اند [۷۸]. ترکیبات فنولی که به طور گسترده‌ای در گیاهان وجود دارند، نقش مهم آنتی‌اکسیدانی را علیه فعالیت‌های مخرب اکسیداسیونی در ارگانیزم‌های زنده ایفا می‌کنند و می‌توانند آن‌ها را در برابر سرطان، تصلب شرائین و پیرشدن سلول‌ها محافظت کنند [۷۹].
گیاه رزماری (Rosmarinus officinalis) ادویه‌ای بسیار مشهور و گیاهی خانگی است که در اکثر نقاط جهان کشت می‌شود. این گیاه در ساخت مواد طعم‌دهنده غذا، مواد آرایشی و داروهای تجاری برای محافظت از کبد و فعالیت‌های ضد سرطانی استفاده می‌شود. عصاره رزماری در صنعت غذا به عنوان یک ترکیب فعال و در داروسازی به عنوان منبع مهمی از داروها مطرح است. روغن رزماری بطور گسترده‌ای مورد مطالعه قرار گرفته است [۴۰]. رزماری یکی از ادویه‌هایی است که دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی بالا می‌باشد. از روغن رزماری به عنوان ماده‌ای با خاصیت آنتی‌باکتریایی و ضدقارچی، آنتی‌اکسیدانی، آنتی‌میکروبی و ضدسرطانی استفاده می‌شود. ترکیبات بسیاری نظیر فلاونوئیدها، دی‌ترپن‌ها^[۹]، استروئیدها و تری‌ترپن‌ها^[۱۰] از رزماری استخراج شده است [۳۰،۴۰].
ماهیان خاویاری که از مهم‌ترین ماهیان دریای خزر محسوب می‌شوند، به عنوان فسیل‌های زنده ماهیان شناخته شده‌اند [۳۷]. متاسفانه ساخت سدها، صید بی‌رویه، تخریب زیستگاه‌ها و مناطق تخمریزی این ماهیان بدلیل احداث کارخانه‌های صنعتی و آلودگی‌های کشاورزی، این گونه‌ها را در لیست قرمز گونه‌های در معرض خطر انقراض سازمان جهانی حفاظت از محیط زیست (IUCN^[11]) قرار داده است. بطوری‌که در سال ۱۹۹۷، تمامی ماهیان خاویاری در ضمیمه انجمن جهانی تجارت گونه‌های در معرض خطر انقراض (CITES^[12]) قرار گرفتند [۳۹].
جدول ۱-۱ جایگاه سیستماتیک فیل‌ماهی

۱-شاعران و نویسندگانی که در دهه‌ های بیش از انقلاب کار خود را با تمایلات رقیق مذهبی آغاز کردند و با پیروزی نهضت با ارزش‌های نوین هماهنگ شدند و در آثار بعدی خود، تجربه‌های پیشین و دستاوردهای نوینی را که از رهگذر انقلاب عاید شده بود با هم در آمیختند. این گروه با تکیه بر پشتوانه‌ی ادبی پیش از انقلاب و تلفیق آن با ارزش‌های نوین، توانسته است به عنوان جریان پیش‌کسوت و نسل کمال‌یافته پا پیش بگذارد و نسل جوان و گروه مستعد و معتقدی را در کنار خود پرورش دهد. از شاعران این گروه می‌توان مشفق کاشانی، حمید سبزواری، قادر طهماسبی، نصرالله مردانی، علی معلم، سپیده کاشانی، محمدجواد محبت، علی موسوی گرمارودی، محمود شاهرخی، طاهره صفار زاده و … را نام برد.
۲-شاخه‌ای از ادبیات فارسی هم بود که تمایلات و دل‌بستگی‌های عمومی متمایل به غرب از گذشته وجود داشت. از شاعران و نویسندگان این شاخه، گروهی وضع داخل کشور و ارزش‌های انقلاب را نمی‌توانستند بپذیرند و یا دست کم تحمل کنند به خارج از کشور عمدتاً اروپا و آمریکا- رفتند و در آنجا کار خود را دنبال کردند. فضا و پیام اشعار این گروه اغلب شعار و عصبیت ضد دولتی است.
۳-گروهی دیگر از این شاعران هم که به وطن و سرزمین خود دلبستگی بیشتری داشتند و می‌توانستند به گونه‌ای با انقلاب و ارزش‌های ناشی از آن کنار بیایند یا آن را تحمل کنند در داخل کشور ماندند و کار خود را هم عرض با انقلاب و نه لزوماً در داخل آن، دنبال کردند. برخی از این شاعران مانند مهدی اخوان ثالث، حتی در مدح رزمندگان دوران دفاع مقدس و هجوم صدام شعر گفته‌اند.
۲-۴-شعر هشت سال دفاع مقدس
شعر دفاع مقدس با آغاز جنگ تحمیلی متولد شد. در این دوره برخی از شاعران سلاح قلم به دست گرفتند و از حماسه‌آفرینان دفاع مقدس بوده‌اند. وضعیت شعر دفاع مقدس بهتر از دیگر نوشته‌های ادبی است. شعر دفاع مقدس روحیه‌ی مقاومت و پایداری مردم ایران در عرصه‌ی باشکوه و پرافتخار جنگ تحمیلی است. تأثیر جنگ بر شعر طوری است که در آثار به چشم می‌آید. شعرهایی که درباره‌ی جنگ سروده می‌شود؛ صاحبانش شاعرانی هستند که جنگ را از تلویزیون دیده‌اند یا از خاطرات رزمنده‌ها جنگ را متصور شده‌اند. این‌ها با واسطه با ادبیات دفاع مقدس و تولید آن ارتباط دارند. اگر نگاهی به همین هشت سال جنگ داشته باشیم این شاعران خودشان را به سال‌های جنگ محدود کرده‌اند و نگاه‌شان به شهید، شلمچه، هویزه، سوسنگرد و خرمشهر و … است. شعر دفاع مقدس متعهد به دردهای اجتماعی است و خالصانه به دور از ریا و با نیت پاک سروده شده است. «به غیر از شعرهای شعاری مستقیم که اثری آنی و زودگذر دارد و شاید در آن مقطع از زمان ضروری بوده است، بسیاری از شاعران این نسل، زبان انقلاب را درک کرده و شناخته‌اند و با دریافت مفهوم اصل سیاست، عرفان و آگاهی اجتماعی، شعر را از نظر تصویر سازی‌های نو به راهی تازه کشانده‌اند. این ویژگی را می‌توان در شعر شاعرانی مانند قیصر امین پور، یوسفعلی میرشکاک، محمد رضا عبدالملکیان، فاطمه راکعی، علیرضا قزوه و … مشاهده کرد.»
(رستگار،۱۳۷۳: ۲۴۶)
در این دوره شاعر با زبان مردم آشناست. شعر گفتن را یک تکلیف الهی می‌داند. به گفته‌ی اولیایی: «درهیچ دوره‌ای از ادوار تاریخ تا این اندازه جوانان مذهبی و متدین و خود ساخته به شعر روی نیاورده‌اند. … شاعران انقلاب اسلامی برای خدا از نظام جمهوری اسلامی خویش دفاع می‌کنند و زمامداران نیز مشوق صادق استعدادهایند. در طول تاریخ بشر؛ تا این لحظه چنین پیوندی صادقانه بین حکومت و شاعران وجود نداشته است.» (اولیایی،۱۳۷۳: ۵۷)

یکی از پربارترین دوره‌های شعر فارسی"شعر دفاع مقدس” می‌باشد؛ و این همه را مدیون ایثارگری‌های رزمندگان اسلامی می‌دانند. شعر دفاع مقدس در جامعه‌ی آن روز، حفظ ارزش‌های دفاع، انتقال فرهنگ مقاومت به نسل‌های آینده را به عهده داشته است.
«شعر مقاومت ایران از زمان آغاز جنگ تحمیلی تا امروز به حیات خود ادامه داده و توانسته است در مسیر رشد و بالندگی قدم بر دارد. این شعر با ایجاد تغییری اساسی در محتوا و گاهی در شکل، ادبیات معاصر ایران را بسیار غنی و پر بار کرده است. در شعر مقاومت این دوره. تمام این قالبها از محدوده شناخته شده خود گذشته و با حماسه در آمیخته است.»
(عظیم زاده،۱۳۸۷: ۱۷۲)
کاظمی شعر دفاع مقدس را بدین گونه بیان می‌کند:
«به نظر من آنچه در شعر جنگ برجسته شده است، محتواست. در شعر دفاع مقدس یک سلسله مفاهیم وارد شد که پیش از آن در شعر فارسی سابقه نداشت و یا کم سابقه بود مثل شهادت، ایثار، جانبازی، ولایت و در مجموع یک بنیادگرایی اسلامی در معنی مثبت آن، در شعر دفاع مقدس معیارهای فکری بود، نه عوامل نژادی یا ملیتی.» (کاظمی،۱۳۸۲: ۳۷)
«شعر دفاع مقدس تجربه‌های گرانسنگ ملتی را به تصویر کشید که در طی هشت سال جنگ تحمیلی، ایمان ناب و خالص و راسخ، عشق ورزی به معبود ازلی و ابدی و از خود گذشتگی و جانفشانی در راه ایمان و عقیده و وطن خود را به معرض نمایش گذاشتند و در این جنگ نابرابر و تهاجمی، هیچ رخوت و سستی و یأسی به خود راه ندادند. شعری که آیینه‌ی تفکر و احساس جبهه نشینان و تجلی گاه اندیشه و فرهنگ یک نسل در هنگامه‌ی درگیری و مبارزه بود.»
(رحیمیان،۱۳۸۸: ۸۶)
۲-۵-قالب‌های شعری دفاع مقدس
هشت سال دفاع مقدس زمینه‌ای مناسب در جهت تحول قالب‌های شعری فراهم کرد. بسیاری از قالب‌های سنتی با رویکردهای نوینی رواج یافتند. قالب‌هایی چون رباعی، دو بیتی و …
غزل: رایج‌ترین قالب شعری است. روح غزل در قالب‌های شعری دمیده شده و به آن جانی تازه بخشیده است. روح حماسه و عرفان برای این قالب مناسب بوده است. غزل حماسی به عنوان یک جریان در شعر مطرح می‌شود. غزل انقلاب لحن صریح و فارغ از پیچیدگی دارد. شاعر از احساس و عواطف شعر می‌سراید.
مثنوی: بلند و طولانی بودن این قالب بستر مناسبی برای گزارش و حوادث دوران هشت ساله‌ی جنگ می‌باشد. «مثنوی در شعر جنگ با سابق خود، حتی با مثنوی‌های سال‌های آغازین انقلاب بسیار متفاوت است. تفاوت وزن، موسیقی و ترجیع، قافیه‌های پر، ردیف بلند و لحن و لهجه‌ی وحشی، باستان گرایی، لحاظ محتوا، دلتنگی یاد شهدا، توصیف حال و هوای جبهه، سوگند نامه، اعتراض مناسبی برای گزارش و حوادث دوران هشت ساله ی جنگ می‌باشد؛ و بینش غنی این قالب را به خوبی از پیشینه‌ خود متمایز ساخته است.» (کافی،۱۳۸۱: ۹۴)
قصیده: «این قالب در دوره‌ی دفاع مقدس رو به افول نهاد؛ زیرا قالب‌هایی بود که به دلیل مغایرت زیبا شناسی آن با روح شتابناک دنیای امروز و ذهنیت هنری مخاطبان نوگرای این روزگار رواج و رونقی نیافت.» (روزبه،۱۳۸۶: ۳۱۰)
رباعی از قالب‌های مهم شعری این دوره است کوتاهی و ضرباهنگ بودن آن از ویژگی‌های عمده آن است: از قالب‌هایی است که انقلاب و جنگ به آن حیات دوباره داد.
قالب‌های نو: آن چنان که انتظار می‌رود در بین قالب‌های شعری دفاع مقدس بیش‌ترین تنوع مربوط به شعر نو است.
قالب‌های شعری شاعران مقاومت: علی معلم در چند قالب طبع‌آزمایی کرده است؛ یعنی غزل قصیده، مثنوی. مثنوی‌های این شاعر به واقع شاخه‌ی اصلی کار او بوده و مایه‌ی اشتهار و اعتبارش است. مثنوی‌های او در یگانه کتاب شعر او رجعت سرخ ستاره چاپ شده است.
«کار مهم علی معلم در انداختن طرحی نو در قالب مثنوی است ولی باید بلافاصله این را افزود که مراد از این طرح، فقط آزمون وزن‌های بلند نیست؛ عناصر و اجزای شعر معلم را چنین خلاصه کرد: «۱-قالب مثنوی در وزن‌های بلند ۲-غنامندی موسیقی کناری ۳-یک طرح و یا محور عمودی پیوسته و متناوب ۴-زبانی غریب، کهن و حماسی»
علی معلم همراه وزن بلند، یک ساختار طولی نوین هم می‌آزماید که البته در قرن اخیر بی‌سابقه نبوده است. ولی با این بسامد فقط در شعر او دیده شده است. معلم همانند بعضی دیگر مثنوی سرایان امروز، به جای منظومه سرودن به مثنوی‌های مستقل و کوتاه سروده و در عوض پیوند درونی آن‌ها را محکم‌تر کرده است. بدین ترتیب هر مثنوی یک شعر مستقل با طرحی ویژه و ساختاری خاص است. ابتکار دیگر معلم گنجاندن غزل در مثنوی است. معلم بیش از یک بار این را نیازمود و آن هم در مثنوی نه چندان برجسته‌ی «هجرت»؛ ولی چون دیگران پس از او و گاه متأثر از او این را پی گرفتند و ساختاری تازه پدید آوردند که در غزل مثنوی معروف شد.
غزل برای علی معلم یک تجربه‌ی به تاریخ پیوسته بوده و او خود نیز آن را جدی نگرفته است؛ اما قصیده‌های او به راستی از نظر معیارهای کهن این قالب با آثار فخیم و استوار دیگر قصیده‌سرایان عصر برابری می‌کند. با این همه سیر قالب‌های شعری معلم بیشتر مثنوی بلند با لحن حماسی است.
گرمارودی، شاعری است صاحب اثر در غالب قالب‌ها و بیشتر سروده‌های این شاعر در شعر سپید و قصیده است شاعر در قصیده‌سرایی استاد است، بیشتر قصیده‌هایش از نظر وزن و قافیه باد آور قصاید استادان کهن؛ مثل قصاید خاقانی است. گر چه شهرت او به خاطر شعرهای نو، به ویژه شعرهای سپید اوست. «گرمارودی در رویارویی با شعرهای نو صرفاً در پی محتواست «شاعری است که به محتوا نظر دارد نه صورت و این همان چیزی است که خود شاعر به عنوان «جوششی» شعر نام می‌برد.» (صدای سبز گرمارودی: ۱۳۸۹: ۹۹)
«نمی‌توان انکار کرد که قصیده سرایی ملاک و معیار خوبی برای سخنوری است، وابسته من “سخنوری” را به عمد به جای “شاعری” به کار بردم. این به واقع بخشی از کار شاعری است که گرمارودی در جایی آن را “بخش کوششی شعر” نامیده است.» (همان: ۶۲)
«قصیده قالبی است که شاعر اگر قدری بیش از حد فریفته‌ی این قالب شود، به جای اینکه قصیده را به رنگ خویش سازد. خود به رنگ آن در می‌آید و تسلیم شرایط و مقتضیات سنتی این قالب می‌شود. (کاظمی،۱۳۸۳: ۱۲۳)
قیصر امین پور بهترین شعرهایش را در قالب نیمایی سروده است؛ “از شعری برای جنگ” تا “روز ناگزیر” و در خاطرات خیس» و … قیصر در شیوه‌ی قافیه آرایی به راه و رسم نیما چندان نشان نمی‌دهد.
حمید سبزواری، در قالب‌های، قصیده، غزل و مثنوی شعر سراییده است. از قالب‌های اخیر قصیده‌ها موقعیت بهتری دارند. این شاعر از وارثان قصیده‌سرایی سنت قدیم است. ولی در قالب غزل که غالباً میدان تصویرگری است نتوانسته است چندان درخششی داشته باشد.
به نقل از محمد کاظمی در قصیده‌های سبزواری عمدتاً بر استواری زبان و فرضیه‌هایی زبانی مثل تکرار و قرینه‌سازی و باستان‌گرایی متکی است و به ویژه اگر تریبونی داشته باشد، از آن گونه غزل بسی موثرتر خواهد افتاد.
۲-۶-ویژگی‌های محتوایی شعر دفاع مقدس
۱-تشویق، تحریض و برانگیختن جامعه به دفاع، مقاومت، صبوری و …
این تشویق در شعرها، شعارها، متن‌های حماسی و شورانگیز که معمولاً از رسانه‌ها به ویژه در اعزام‌ها و هنگام اجرای عملیات‌ها پخش می‌شد بیشتر و محسوس‌تر بود.
۲-ستایش مجاهدان جبهه و حامیان پشت جبهه :
آثار این دوره سرشار از توصیف و ستایش فداکاری‌ها، همدلی‌ها، جانبازی‌ها، ایثار و گذشت رزمندگان بسیجی و مردمی، عشایر، ارتش، سپاه و زنان و مردانی بود که در جبهه، یا پشت جبهه حضور و فعالیت داشتند.
۳-دعوت به وحدت:
سروده‌ها و نوشته‌های پرشور، محکوم کردن روش‌های تفرقه افکنانه، القای روح وحدت و یگانگی می‌پرداختند طرح تجربه‌های تاریخی شکست‌هایی که محصول تفرقه و تنازع بود به ویژه در صدر اسلام و بهره‌گیری از آیات و روایاتی که به وحدت و الفت توصیه می‌کرد، در این آثار بارز و شاخص بود.
۴- ستایش، تکریم شهیدان و جانبازان:
یکی از محورهای اصلی در آثار ادبی تجلیل و تعظیم شهیدانی بود که در جبهه‌ها، یا بر اثر حملات بسیاری به شهادت می‌رسیدند. از ویژگی‌های شاخص این ستایش‌ها، تشبیه شهیدان به شهدای کربلا بود مثلاً کودکان شهید، علی‌اصغر، نوجوانان و جوانان قاسم و علی‌اکبر، فرماندهان ابوالفضل العباس و پیران حبیب بن مظاهر معرفی می‌شدند. تکریم خانواده‌های شهید، جانبازان و اسرا و خانواده‌هایشان نیز بخشی از این ادبیات محسوب می‌شود.
۵- بهره‌گیری از نمادهای دینی، آیات و روایات:
فضای دینی جامعه، تأثیری ژرف بر آثار ادبی می‌گذاشت و نمادهای قرآنی چون شیطان، ابراهیم، اسماعیل، ابابیل، ابولهب و مضمون آیات و روایات نه فقط در آثار ادبی به کار می‌رفت که گاه دست‌مایه‌ی خلق داستان یا محور اصلی اثر ادبی می‌شد.
۶- تخطئه و تحقیر اشرافیت، بی‌تفاوتی و دنیازدگی:
تحقیر و سرزنش دنیازدگان جبهه گریز یا جبهه ستیز، زراندوزان، محتکران و بی‌تفاوت‌ها که بیشتر با چاشنی طنز همراه بود، در آثار این دوره فراوان دیده می‌شود. سستی، رخوت و غفلت پیشگی نیز هماره در معرض تخطئه و سرزنش نویسندگان و شاعران بود.
۷-طرح اسوه‌ها و الگوهای تاریخ اسلام:
چهره‌های مبارز و مجاهد صدر اسلام چون ابوذر، مالک اشتر، عمار یاسر و اصحاب پاکباز اباعبدالله الحسین و نام غزوات و جنگ‌های تاریخ اسلام چون بدر، احد، خندق، صفین و عاشورا به وفور در آثار ادبی طرح می‌شد. گاه نیز مبارزان ملی و دینی چون سید جمال، میرزا کوچک خان، ستارخان و باقرخان در نثر و نظم چهره نشان می‌دادند.
۸- بهره‌گیری از اساطیر، چهره‌های حماسی شاهنامه و ایران باستان:
ادبیات دفاع مقدس در عین دینی بودن از اسطوره‌ها و شخصیت‌های حماسی چون رستم- سهراب، سهراب- سیاوش، آرش و نمودها و نمادهای پهلوانی بهره می‌گرفت. این ویژگی در شعر شاعران بارزتر بود.