منطقه پشتکوه مساحتی در حدود ۱۲۷۴۴ کیلومتر مربع را دارا میباشد ، شهرستان بویراحمد فعلی در این منطقه قرارگرفته است . منطقه پشت کوه خود به سه قسمت تقسیم میشده است :
۳-۲۱-۲-۱ تلخسرو
منطقهای در شمال شرقی استان است و اکنون نام یکی از روستاهای حومه شهر یاسوج میباشد . تل خسرو ۵/۱۴درصد محدوده پشت کوه را شامل می شود .
۳-۲۱-۲-۲ رون
رون کل منطقه پشتکوه را تشکیل میدهد و در شمال استان واقع شده و سردسیر میباشد ، رون ۳/۳۹ درصد محدوده پشتکوه را شامل می شود .
۳-۲۱-۲-۳ بلاد شاپور
منطقهکم ارتفاع و پست پشتکوه را تشکیل میدهد و ۲/۴۶ درصد محدوده پشتکوه را شامل می شود ، مرکز بلاد شاپور درگذشته شهر دهدشت بوده است .
کهگیلویه در زمان قاجاریه ضمیمه استان فارسگردید و حاکم آن از سوی فرماندار فارس منصوب میشد. پیشتر در زمان صفویه «شاه عباس اول» در سال ۱۰۰۵ برای مدتی کهگیلویه را ضمیمه فارس کرد و حکومت آن را به «الله وردیخان» واگذار کرد ، اما از آن پس تا زمان قاجار این منطقه به صورت یک ایالت مستقل اداره میشد (اقتداری،۱۳۵۹ص۴۳).
تقسیم بندی کهگیلویه در زمان حکمرانی سلسله پهلوی دگرگون شده و در طول فرمانروایی رضاخان کهگیلویه به عنوان شهرستانی تابع استان فارس محسوب میشد که مرکز آن تل خسرو بود. این وضع تا سال ۱۳۲۲ه .ش ادامه داشت ، در این سال کهگیلویه از فارس مجزا و ضمیمه استان خوزستان گردید. در سال ۱۳۴۳ کهگیلویه از خوزستان مجزا گردید و به صورت فرمانداری مستقل تحت عنوان «فرمانداری کل استان کهگیلویه و بویراحمد» درآمد و مرکز آن به یاسوج منتقل گردید. تا قبل از سال ۱۳۴۳ بویراحمد سردسیر جزئی از استان ارجان(کهگیلویه) بوده و خود ارجان هر چند گاهی به تناوب از استان مستقل خارج گردیده و به صورت شهرستانی تابع خوزستان یا فارس گردیده است. ایالت ارجان از قرن هشتم به بعد یعنی در زمان حکومت صفویه تغییر نام داد و به کهگیلویه معروف شد . در دوره قاجار و پهلوی بیشترین درگیریها دربویراحمد اتفاق افتاد که بعضی درون ایلی و یا طایفهای و برخی با ایلهای مجاور و پارهای نیز با دولت مرکزی بوده است (همان ،ص ۲-۳)
۳-۲۲ علل پیدایش استان کهگیلویه و بویر احمد
در پی پایان یافتن غائله بویراحمد ، دست اندرکاران ریاست و سیاست و فرماندهان نظامی برای تصمیم گیری به رایزنی نشستند تا چه کنند که بار دیگر حوادث و نبردهای گذشته بویراحمد تکرار نشود. به همین خاطر جلسهای که «شورای فرماندهان» نامگذاری شده بود و متن آن در کتاب «تاریخچه عملیات نظامی جنوب» آمده تشکیل شد. نتیجه سه روزه بحث و بررسی فرماندهان ذکر شده در دفتر کار «سپهبد بهرام آریانا» ارائه یک سری پیشنهادات به شرح زیر بوده است. فرمانداری کل بویراحمد، جان نثار تأسیس یک فرمانداری کل در منطقه بویراحمدی را به شرف عرض مبارک شاهانه رسانیده و لزوم حیاتی این موضوع را به هیئت دولت و مقامات وزارت کشور نیز روشن گردانیده است ، اینک استقرار و تأسیس فوری این فرمانداری کل احساس می شود و این اقدام هرچه زودتر عمل گردد به استقرار امنیت درآن منطقه کمک بزرگی خواهد نمود و خاصه اینکه واحدهای نظامی به سبب پایان یافتن عملیات نظامی قسمت عمده این منطقه را ترک مینمایند . فرمانداری کل بویراحمد چنانچه یک افسر ارشد ارتش برای احراز این مقام مناسبتر خواهد بود، ترجیحاً از افسرانی انتخاب گردد که کاملاً به این منطقه آشنا بوده و به روشهای اداره امور عشایر آگاهی داشته باشد.
استقرار کلیه سازمانهای اداری
استقرار پاسگاههای ژاندارمری
مسأله خلع سلاح کامل مناطق
انجام اقدامات عمرانی مثل راه سازی و …
فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (اکبری، ۱۳۷۰، ص۱۱۱).
۳-۲۳ ویژگیهای جمعیتی
از میان پدیده های مختلف جغرافیایی ، پدیده جمعیت به لحاظ صفات گوناگون خود بارزترین مشخصه کل هر سرزمین است . جمعیت نقطه عطفی است که تمامی عناصر دیگراز آن شکل می گیرد ومتأ ثرمی شود ومهمترین عنصراساسی وتحلیلی متمایز کننده مکان وتشکیلات فضایی است که موضوع اصلی جغرافیای جمعیت راتشکیل می دهد ، هرنوع برنامه ریزی وتعیین خط مشی های اقتصادی واجتماعی درسطوح مختلف ناحیه ای ، منطقه ای ، ملی مستلزم آگاهی ازکم وکیف پدیده های جمعیتی است . جهت برنامه ریزی و تعیین خط مشی های اقتصادی و اجتماعی شهرستان گچساران می بایست در تعیین حوزه نفوذ شهر دوگنبدان و افزایش و کارآمد نمودن نقش آن درتحولات جمعیتی به صورت کاملا” علمی و کارساز مورد مطالعه قرار گیرد تا ضمن تبیین اهمیت جمعیت در تعیین حوزه نفوذ شهر دوگنبدان ، برنامه ریزیهای انجام شده اثرات نا مطلوب آن را کم نموده و بتواند با بهبود و رفع مشکلات عدیده امروزی راه ترقی و پیشرفت را برای آینده باز نماید .
۳-۲۳-۱ خصوصیات جمعیتی شهر دوگنبدان
برپایه اولین سرشماری نفوس ومسکن ( ۱۳۳۵ ه .ش ) جمعیت شهر دوگنبدان که درآن سال روستایی بیش نبوده است ۱۲۵۶ نفربوده است . درفاصله سالهای ۱۳۳۵تا ۱۳۴۵ با تاثیر پذیری از گسترش حوزه نفوذ خود جمعیت آن بیش از ۱۰ برابر گردید. این افزایش اساسا” به سبب شروع عملیات اکتشاف وبهره برداری ازمنابع حوزه نفتی گچساران که مرکزیت آن درشهر مورد مطالعه ( دوگنبدان ) می باشد بوده است که تاثیرات بسزائی در افزایش حوزه نفوذ شهر دوگنبدان داشته است . متوسط رشد سالیانه شهر دراین دوره نزدیک به ۲۷ درصد بوده است که رشد بسیار بالایی است . گرچه این رشد در دهه های بعدی تکرارنشد ولی همچنان شهر ازرشد بالایی برخورداربوده است طی دوره ۵۰ ساله (۱۳۳۵-۱۳۸۵ ) جمعیت شهر ۶۰ برابر ومتوسط رشد سالانه آنها نزدیک به ۱۲ درصد بوده است که درمقایسه با رشد جمعیت شهری کشور طی این دوره رشد چشمگیری رانشان می دهد . اما دردوره (۱۳۶۵-۱۳۷۵) برعکس نرخ رشد سالیانه شهر دوگنبدان (۱۶/۳ ) کمترازنرخ رشد شهری کشور (۲۰/۳ ) می باشد وهمچنین سهم آن از جمعیت شهری استان کهگیلویه وبویراحمد روبه کاهش بوده است . چنانچه که براساس آمار سهم آن از ۸۷ درصد جمعیت شهری استان کهگیلویه وبویراحمد درسال ۱۳۴۵، به ۳/۳۲ درصد درسال ۱۳۷۵ تنزل یافت ، این تغییرات بیانگراین است که حوزه نفوذ جمعیتی شهرهای دیگراستان نقش بیشتری درجذب مهاجرین داشته اند. درواقع می توان گفت رشد بالای جمعیت این شهر درگذشته عمدتا” مرهون عملیات اکتشافی وبهره برداری ازمنابع نفتی از یک طرف و گسترش حوزه نفوذ جمعیتی آن از طرف دیگر بوده است ودرآینده نیزعمدتا” به توسعه آن بستگی دارد.
جدول شماره( ۳-۱) تعداد جمعیت شهر دوگنبدان طی سالهای ۱۳۵۵-۱۳۸۵
| ۱۳۵۵ | ۱۳۶۵ | ۱۳۷۵ | ۱۳۸۵ |
| ۲۳۴۴۱ | ۵۱۱۰۷ | ۶۹۰۹۰ | ۹۲۲۰۵ |
مأخذ : مرکز آمارایران – نتایج تفضیلی نفوس ومسکن سالهای ۱۳۵۵-۱۳۶۵-۱۳۷۵-۱۳۸۵ شهرستان گچساران
۳-۲۳-۲ تراکم جمعیت
مطالعه توزیع جمعیت بدون بیان نحوه تراکم آن ناقص می باشد ٬ در حقیقت مفهوم تراکم جمعیت روشنگر مقیاس کمی درجه تمرکز جمعیت در هر محل می باشد ( نظری ٬ ۱۳۷۲ ٬ص ۳۶ ). به بیانی دیگر تراکم جمعیت رابطه بین تعداد افراد و فضای تحت اشغال آنهاست (همان ص۱۹۸ ).
۳-۲۳-۳ تعداد وتراکم وروند رشد جمعیت شهرستان گچساران
براساس نخستین سرشماری کشور درسال ۱۳۳۵ جمعیت شهرستان گچساران معادل ۲۲۴۳۲ نفر ذکرشده است . تراکم جمعیت شهرستان دراین دوره برابر ۷/۴ نفر درهرکیلومترمربع بوده است ودرسال ۱۳۴۵ این تعداد جمعیت به ۳۷۷۰۸ نفررسیده که حدود ۱۵۲۷۶ نفربه جمعیت شهرستان طی این مدت ۱۰ ساله افزوده شده است . نرخ رشد سالانه جمعیت شهرستان دردوره(۴۵-۱۳۳۵ )برابر با ۵ درصد وتراکم جمعیت شهرستان ۷/۶ نفر درکیلومتربرآورد می شود. دراین دوره ده ساله ۲۱۴۰۱ نفربه جمعیت شهرستان با نرخ رشد ۴/۴ درصد افزوده شده است وتراکم جمعیت دراین دوره به عدد ۶/۱۲ نفردرکیلومترمربع بوده است . درپایان سال ۱۳۵۵ زمان لازم برای دو برابرشدن جمعیت شهرستان ۱۶ سال بود که نسبت به دوره قبل ، دوسال افزایش داشته ونشانه کاهش رشد جمعیت این شهرستان درنتیجه کمی زاد و ولد وکاهش مهاجرت از حوزه نفوذ جمعیتی آن بوده است . درسرشماری نفوس ومسکن سال ۱۳۶۵ ، با نرخ رشد سالیانه ۳/۵ درصد جمعیت این شهرستان به ۱۰۲۱۶۷ نفررسیده وتراکم جمعیت دراین سال به ۸/۲۱ نفردرهرکیلومترمربع می رسد که نسبت به سال ۱۳۵۵ ، ۴۳۰۵۸ نفر به جمعیت شهرستان افزوده گردیده ومدت زمان لازم برای دوبرابرشدن جمعیت شهرستان به کمترین حد یعنی ۲/۱۳ سال رسیده که براساس سرشماری سال ۱۳۶۵ این شهرستان درردیف شهرستان های مهاجرپذیر بوده است که دارای حوزه نفوذ جمعیتی گسترده ای نسبت به قبل بوده است . بیشترمهاجرت ها به این شهرستان ، مهاجرت ازسایراستان ها ذکرشده که می توان علت آن راهم جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ومهاجرت جمع زیادی از آوارگان به این شهرستان توجیه کرد وهم زمینه های ا شتغال ناشی ازتوسعه صنعت نفت وشرکتهای وابسته به آن و فعالیتهای اکتشافی و بخش ساختمان درشهرستان دانست. بررسی آمارهای سال ۱۳۷۵ کشورنشان می دهد که جمعیت شهرستان به ۱۲۵۴۹۱ نفر افزایش یافته که بانرخ رشد ۰۴/۲ درصد ، زمان دوبرابرشدن جمعیت طی ۱۰ سال برای سالهای ۷۵-۱۳۶۵ ، ۳/۳۴ سال تخمین زده می شود.باروری از این نظر حائظ اهمیت است که هر گونه تغییر بنیاد ساخت جمعیت را باید در تغییرات سطح باروری جستجو کرد٬ کاهش مستمر باروری موجبات (سالخوردگی جمعیت) را فراهم می سازد و افزایش آن بالعکس به جوانی جمعیت منجر می شود. که سالخوردگی موجب کاهش مستمر جمعیت و جوانی باعث افزایش مداوم جمعیت را تا رسیدن به سطح معینی بر می انگیزد ( مرکز آمار ایران ، ۱۳۸۰ )
هر گونه حرکت و جابجایی مکانی جمعیت به هر منظور و به هر هدف و به هر مدت و به هر فاصله را مهاجرت گویند( .(kulls,1980,258مهاجرت عبارت از ترک وطن و مسکن گزیدن در سرزمین دیگر بطور موقت و یا دائم٬ مشروط به آنکه قصد مهاجرت در نظر گرفته شده باشد. مهاجرت ها به دو صورت داخلی و خارجی صورت می گیرد ( تاجداری ٬ ۱۳۶۸ ٬ ص۸۳ ). جان جکسون نیز در تعریف مهاجرت عقیده دارد که مهاجرت عبارت از از حرکت موقتی و یا دایمی یک جمعیت از یک مکان فیزیکی به یک مکان فیزیکی دیگر( jakson,1980,5). و ریچارد شفر نیز در این ارتباط می نویسد « مهاجرت عبارتست از تحرک نسبتا دائمی مردم با هدف تغیر محل سکونت ( schacfer,1983,470 ).
بالا رفتن زمان دوبرابرشدن جمعیت شهرستان نشانه محدودیت در حوزه نفوذ جمعیتی در شهرستان و کاهش موالید بوده است علل کاهش رشدجمعیت شهرستان گچساران طی سالهای(۱۳۶۵-۱۳۷۵) به دلایل زیربوده است
۳-۲۳-۴ کاهش مهاجرت به شهرستان
کا هش میزان موالید درنتیجه اجرای سیاستهای کنترل باروری وبالا رفتن سطح آگاهی وفرهنگ عمومی
فشارهای اقتصادی ومشکلات ناشی از آن که به صورت عامل بازدارنده موالید عمل نموده است .
درسال ۱۳۸۵ جمعیت شهرستان گچساران به ۱۴۰۵۳۱ نفر رسیده است که با نرخ رشد شهرنشینی ۸٫۶۷ درصد روبرو بوده است.
۳-۲۴ پراکندگی وتوزیع جمعیت ( شهری وروستایی )
تاریخ سکونت گزینی درشهر دوگنبدان مربوط به سال ۱۳۳۴ می باشد که سازمان شهری این شهر اعلام می شود وجمعیت شهری ثبت شده این شهرستان تا سال ۱۳۶۵ تنها شامل شهر دوگنبدان می شود که تنها نقطه شهری شهرستان بوده است .دراولین سرشماری نفوس ومسکن کشور درسال ۱۳۳۵ جمعیت این شهرستان ۲۲۴۳۲ نفربوده که ازاین تعداد ۱۲۵۶ نفرمعادل ۵/۵ درصد کل جمعیت شهرستان ساکن درنقاط شهری و ۲۱۱۷۶ نفرمعادل ۴/۹۴ درصد درنقاط روستایی شهرستان ساکن بوده اند. درسرشماری دوم کشوری درسال ۱۳۴۵ ازجمعیت ۳۷۷۰۸ نفری شهرستان ، ۱۳۴۳۰نفریعنی ۶/۳۵ درصد کل جمعیت درنقاط شهری سکونت داشته و ۲۴۲۷۸ نفرنیزدرنقاط روستایی تحت حوزه نفوذ شهر دوگنبدان سرشماری شده اند که دراین مدت حدود ۱/۳۰ درصدازجمعیت روستایی شهرستان کا سته شده وبه ۴/۶۴ درصد رسیده است . یعنی دراین دوره جمعیت حوزه شهری با نرخ رشد سالانه ۲۰ درصد وجمعیت مناطق روستایی با نرخ رشد سالانه ۳/۱ درصد افزایش داشته اند. درسرشماری ۱۳۵۵ مجددا” شاهد سیرصعودی جمعیت شهری وسیرنزولی جمعیت روستایی شهرستان می باشیم وازمجموع جمعیت شهرستان ۹/۳۹ درصد ( ۲۳۴۴۱ ) درحوزه شهری و ۰۷/۶۰ درصد ( ۳۵۲۷۱ ) درنقاط روستایی سرشماری شده اند . طی این دوره نرخ رشد سالانه جمعیت شهری ۴/۵ درصد وروستایی ۴/۴ درصد برآوردشده که نشان دهنده رشد سریع جمعیت روستایی ناشی اززاد و ولد بالاترمی باشد . درسرشماری نفوس ومسکن سال ۱۳۶۵ ازجمعیت ۱۰۳۱۶۷ نفری شهرستان سهم نقاط شهری رشد قابل ملاحظه ای رانشان می دهد به طوری که ۲/۵۰ درصد جمعیت شهرستان درنقاط شهری متمرکزبوده و۳/۴۷ درصد درنقاط روستایی ساکن بوده اند. یعنی جمعیت شهری شهرستان با نرخ رشد سالانه ۴/۷ درصد به ۵۱۱۰۷ نفروجمعیت مناطق روستایی بانرخ رشد سالیانه ۳/۵ درصد به ۴۸۳۸۶ نفررسیده است . دراین سال ضمن این که نسبت جمعیت مناطق روستایی تحت حوزه نفوذ شهر دوگنبدان به نفع حوزه شهری درحال کاهش است اما مناطق روستایی موالید بالایی دارند. درسال ۱۳۷۵ جمعیت شهری شهرستان گچساران با احتساب دونقطه شهری دوگنبدان وشهرباشت بوده است . دراین زمان ۳/۶۲ درصد جمعیت شهرستان درنقاط شهری و ۶/۳۵ درصد هم درنقاط روستایی پراکنده بوده اند جمعیت شهر دوگنبدان براساس سرشماری نفوس ومسکن ۱۳۷۵ برابر با ۶۹۰۹۰ نفربوده که نرخ رشد سالانه آن به ۰۹/۳درصد برآوردشده است . مسلما” روند رشد جمعیت شهری این شهرستان به ویژه شهر دوگنبدان رامی توان هم ناشی از رشد طبیعی جمعیت دانست وهم فرایند تحولات وشکاف عمیق اقتصادی بین جامعه روستایی وشهری که با انجام اصلاحات ارضی که سبب کاهش اهمیت بخش کشاورزی گردید و هم گسترش حوزه نفوذ شهر دوگنبدان ارزیابی نمودکه این شکاف راعمیق ترنموده است. بروز تحولات گسترده اقتصادی درمنطقه درنتیجه کشف واستخراج نفت سرمایه گذاریهای ملی صورت گرفته دراین بخش به نوبه خود زمینه های اشتغال رادرحجمی وسیع باعث شد و توسعه بخش ساختمان برای جمعیت تازه وارد اعم ازنیروهای فنی ومهندسی ، اداری ودفتری و… سبب جلب نیروی کار ساده مناطق روستایی گردیده ومهاجرتهای وسیع روستاییان رادرپی داشت باعث افزایش جمعیت مناطق شهری به ویژه شهر دوگنبدان گردید . مضافا” باید مهاجرت آوارگان جنگ تحمیلی رادلیل دیگری برافزایش جمعیت نقاط شهری شهرستان به حساب آورد. (سرشماری عمومی نفوس ومسکن ، ۱۳۷۵ ص ۲۴)
