زبان مردم بامیان
هوی تچها[۶۱] زائر چینی(کره ای الاصل) در سال ۱۰۹هجری از بامیان دیدن کرده و درباره زبان مردم بامیان میگوید:« که زبان این دره از زبان سایر دره ها فرق میکند».[۶۲] مقدسی جغرافیدان قرن چهارم میگوید:
«زبان بامیان و طخارستان نزدیک به بلخى است ولى کمى گرفتگى دارد.»[۶۳]
مقدسی همچنین در ضمن بیان زبان خراسانیان، زبان مردم غرجستان و بامیان را دری دانسته و نوشته است:«بدانکه.. زبان مردم این هشت اقلیم [خراسان] عجمی است. برخی از آنها دری و دیگران پیچیدهتراند. همگی آنها فارسی نامیده میشوند».[۶۴]و در ادامه می نویسد:
زبان مردم بلخ شیرین ترین زبانها است. زبان هرات وحشیانه است. زبان نیشابور برای داوری و زبان مروزی برای وزارت و زبان بلخی برای نامه نگاری سزاوار است. این زبانهای اصلی خراسان است و دیگران پیرو ایشانند و از آنها ریشه گرفته اند و بدانها باز میگردند. زبان غرج شار(غرجستان) میان زبان مرو و هرات است و زبان بامیان و طخارستان نزدیک به بلخی است و زبان مرو رود (مرغاب) و جوزجان نزدیک به بلخی و مروزی است… البته این زبان ها دری میباشد.[۶۵]
اسناد مکتوب برجای مانده از مردم بامیان، مثل شش سند از بامیان که یکى از آنها متعلق به سال ۶۰۷ ه .ق نشان می دهد که زبان مردم بامیان در سدههای نخست دوره اسلامی فارسی بوده است..[۶۶]
زین العابدین شیروانی (سیاح سده یازده و دوازده هجری) مینویسد:«بامیان عموماً فارسی زبان بوده است»[۶۷]
ج. جغرافیای طبیعی
چنانچه گذشت، به طور کلی بامیان دردل رشته کوه هندو کش و در میان کوههای سر به فلک کشیده به فاصله تقریبی ۲۴۲ کیلومتر در شمال غربی کابل واقع شده [۶۸] و فصلهای سرمای آن طولانی است و به گفته هیون تسونگ (قرن هفتم) به دلیل همین سرمای طولانی، گندم در آنجا خیلی بی وقت به عمل می آید و به سبب سردی هوا میوه و گل کم است. چراگاههای سبز و وسیعی دارد که د رآن بز و گوسفند، گاو و اسب میچرند.[۶۹] بامیان دارای ۶ ولسوالی(شهرستان)، ۲ علاقهداری(بخش داری) و ۳۲۶قریه میباشد که ولسوالی ها عبارتند از : شیبر، سیغان، کهمرد، یکاولنگ، پنجاب و ورس.[۷۰]
مهمترین پدیده های طبیعی ولایت بامیان کوهها و آب های جاری د رمنطقه و معادن آن است که ذیلا به بررسی مهم ترین آنها می پردازیم:
ج/۱٫ کوههای ولایت بامیان
کوه بابا
بزرگترین سلسله جبال هزارستان که به مثابه ستون فقرات آن می باشد، کوههای بابا است که در جهت غرب بامیان کشیده شده است و تا ۲۰۰کیلومتر ادامه دارد و از آنجا به سفیدکوه، سیاه کوه، و تیربند ترکستان میپیوندد.[۷۱] مرتفع ترین نقطه کوه بابا قله شاه فولادی، شاخه ای از کوه بابا است که در جنوب غرب بامیان قرار دارد و ارتفاع آن از ۵۹۱۴ تا۵۱۹۱ متر ثبت کرده اند . بعد از قله شاه فولادی قله زرد سنگ قرار دارد که ارتفاع آن ۴۶۷۴ متر میرسد.[۷۲]
کوه عروس
از کوههای مشهور پنجاب می باشد ، که منبع آب برای تمام مناطقی است که در دامنه آن قرار دارد.[۷۳] کوه میخ، کوه جوشه، مندل کوه از دیگر کوههای پنجاب است[۷۴].
کوتل ها(گردنه ها)
به دلیل کوهستانی بودن ولایت بامیان راههای ارتباطی این شهر با دیگر نقاط از طریق گردنه های صعبالعبور میگذردکه در گویش محلی به این گردنه ها کوتل میگویند.این گردنه ها معمولا نقش مهمی در اتباطات زمینی بین شهرستانها(ولسوالی ها) دارد و معمولا به عنوان مرز طبیعی بین شهرستانها (ولسوالی ها) میباشد. برخی از کوتل های مشهور منطقه بامیان از قرار زیر هستند:
کوتل شیبر: در مسیر بامیان-کابل قرار دارد.این کوتل مرز طبیعی بین ولایت بامیان وولایت پروان و حد فاصله ولسوالی شیخ علی و دره شنبل و شیبر میباشد. ارتفاع آن ۳۰۲۵متر تخمین زده شده است[۷۵].
کوتل آجه گگ: در مسیر بامیان-بهسود حد فاصل این دو منطقه میباشد.این کوتل معبری بسیار قدیمی بین شمال و جنوب بوده است و بسیاری از رفت و آمدها بین شمال و بامیان با کابل و شهرهای جنوب از این کوتل انجام میشود[۷۶].
کوتل آق رباط:در مسیر بامیان-سیغان حد فاصل این دو منطقه می باشد، این کوتل در ۲۰کیلومتری شمال غرب شهر بامیان قرار دارد.[۷۷]
کوتل حوض شاه: در مسیر بامیان یکه و لنگ و حدفاصل حوض شاه و کوهی کنک و بند امیر میباشد و ارتفاع آن تخمین به ۳۰۹۲ متر می رسد[۷۸].
کوتل بکک: در مسیر ی یکه و لنگ-پنجاب و مرز طبیعی شهرستان های (ولسوالی های) پنجاب و یکاولنگ میباشد.< sup>[۷۹]
کوتل صد برگ: حد فاصل سیاه دره یکه ولنگ و کرمان پنجاب است.[۸۰]
کوتل قوناق: حد فاصل شهر ورس و شهر شهرستان، و مرز استان تازه تأسیس دایکندی و استان بامیان است.[۸۱]
کوتل نرگس: بین منطقه گودر و نرگس پنجاو درمسیر شاهراه عمومی هرات- غور و کابل قرار دارد.[۸۲]
ج/۲ . آب ها
بامیان از نظر منابع ابی بسیار مهم و غنی است.رودخانه ها و چشمه های فراوانی در این منطقه وجود دارد.چنانکه مقدسی اورده است: «چهار رودخانه از کوههای بامیان سرچشمه میگیرد: یکی از آنها داخل رود هند می شودو دومی ورو رود را سیراب میکند و سومی بلخ را سیراب می کند و چهارمی سیستان را و آنچه از آن فزونی کند، در دریاچه به نام زره جمع می شود. این رود خانه هایی که شمردیم، رودخانه های بزرگ است، اما رودخانه های کوچک و چشمه ها، هیچ کس جز خدا، از همه آنها آگاهی ندارد».[۸۳]
مشهورترین رودهای بامیان به قرار زیر اند:
رود بامیان
رود بامیان از دامنه شمالی کوه بابا سرچشمه میگیرد و به سمت شمال به جریان می افتد . در این مسیر ازکل درههای مشرف بر بامیان چون دره کالو، دره ککرک، دره فولادی و دره شهیدان آبهای فراوانی به این رودخانه میپیوندد. این رود در نقطه «دو آب بلوله» با رود شیبر شنبل و رود دره شکاری یکجا میشود و با نیروی بیشتری به طرف «دو آب میخ زرین» پیش می رود[۸۴].در این نقطه آب های دره اشرف، رود سیغان و کهمرد که ادامه رود آجر میباشد، نیز به این آب اضافه شده و همگی به سوی شمال، تا «دوشی» پیش میرود و در «دوشی» با رود «اندراب» یکی میشود [۸۵].
رود بند امیر
این رود، از چشمه معروف کُپرُدر شمال بند ذوالفقار(یکی از مجموعه بندهای موسوم به بند امیر) شروع میشود. طی مسافتی طولانی از یکاولنگ به سوی بلخ پیش می رود و در مسیر راه، رودهای فرعی زیادی در یکاولنگ (مانند رودهای، دره علی، زارین، نیطاق، خشک دره، سبز دره، سچک، سرذولیج، دره چاشت، سرسیاه دره، سر مرغی)، به آن میریزد، تا این که در دهنه کاشان با آب کاشان و آب هایی که از مناطق مختلف بلخاب به آن می ریزد و آن راتقویت می کند، در نهایت به بلخ می رسد و به هیجده نهر تقسیم می گردد[۸۶].
رود بند امیر
بند(سد ) امیر که سدی طبعی است، متشکل از چندین سد طبیعی میباشد که در ارتفاع سه هزار متری و در شمال کوه بابا در ۷۵ کیلومتری شمال غرب ولایت بامیان در ۳۴کیلومتری شهر یکاولنگ در اراضی آهکی به وجود آمدهاند.آب بندها باتوجه به عمق زیادی که دارند باجذب اشعه خورشید رنگ نیلگون زیبایی به خود میگیرند. بند امیر شامل هفت سد کوچک و بزرگ میباشد، بنام بند ذوالفقار، بند پودینه، بند پنیر، بند هیبت، بند قنبر، بند غلامان و بند اسپی آب (سفید آب) ، بند ذوالفقار بزرگترین و بند اسپی آب کوچکترین آنها و زیباترین آنها بند هیبت است. گرچه با نبودن امکانات گردشگری، این بند، گردشگران بسیاری را به خود جذب کرده است .[۸۷]
رود دره چاشت
رودی که به اندازه شش آسیاب آب دارد که همه این آبها از هفت عدد چشمه که از منطقه ای به همین نام میباشد، سرچشمه میگیرد. این رود در منطقه «پیشده»، نرسیده به دهنه دره چاشت، حوضچه بسیار بزرگی را موسوم به «جیهی میخو» تشکیل میدهد، که این حوضچه منظره زیبایی دارد. سرریز این حوضچه بارود بند امیر در دهنه دره چاشت به هم می پیوندد.[۸۸]
ه. رود پنجاب
پنجاب محل اتصال پنج رود خانه می باشد. این پنج رود، از درههای نرگس، تگاب برگ، سیاه دره، غرغری، مُهرو تره پس، با همین نام ها به این منطقه ریخته و در یای پنجاب را تشکیل میدهد که بعد از پشت سر گذاشتن پنجاب به دریاچه هلمند میریزد.[۸۹]
ی. رود ورس
رودهایی که از شهرستان ورس سرچشمه میگیرد مقدار حجم آب متفاوت بوده، ولی در فصل تابستان معمولا کم آب است.سرچشمه های این رودها عبارتنداز سراب و اسپید غو(سفید غو) و چیجین ، قوم برفی، و قوم یاری، که این رودها در منطقه ای بنام «رزک» به هم می پیوندد و به در یای هلمند میریزد.[۹۰]
چشمه های معروف:
چشمه گدوب آب
در شهرستان ورس چشمه جوشانی معروف و جالب در قریه نوشخال دربخش پتاوجوی وجود دارد . این چشمه به چشمه گدوآب معروف است.[۹۱]
چشمه شرشره
این چشمه در منطقه شیوقل ورس در قریه شینیه پژندور واقع شده است، که از درون کوهی بسیار بلند باحالت فشار فوران میکند، و بسیارصاف وشیرین و در عین حال دارای خاصیت طبی می باشد، برای امراض پوستی مفید است.[۹۲]
