• • ارتفاع بوته: برای هر بوته در مرحلهی رزت، طول قامت گیاه از سطح زمین تا انتهای برگ اندازه‌گیری شد.

• سطح برگ: در هر بوته به صورت میانگینی از ۵ برگ اندازه گیری و ثبت شد.

• طول برگ.

• متوسط عرض برگ.

• تعداد شاخه گل دهنده: برای این صفت در مرحله گلدهی برای هر بوته تعداد شاخه گلدهنده شمارش و ثبت شد.

• ارتفاع ساقه گلدهنده: برای هر بوته طول ساقهی گلدهنده به طور میانگینی از تمام ساقه های یک بوته،اندازه گیری شد.

• تعداد دانه در بوته: پس از رسیدگی کامل، تمام دانه ها در هر بوته به طور جداگانه برداشت و پس از بوجاری، به صورت دستی شمارش شد.

• عملکرد دانه در بوته: بذور مربوط به هر بوته به صورت جداگانه برداشت و وزن شد و به عنوان عملکرد دانه در بوته درنظر گرفته شد.

• طول ردیف گلدهی: برای این صفت در مرحله گلدهی در هر بوته ارتفاع آن قسمت از شاخه گلدهنده که شامل ردیفهای گل بود، به طور میانگینی از تمام ساقه های گلدهندهی یک بوته اندازه گیری شد.

• نسبت خودگشنی: برای به دست آوردن نسبت خودگشنی، در هر بوته این صفت به صورت نسبت تعداد بذر خودگشن (در گرزن های پاکت شده به تعداد ۲ تا در بوته) به تعداد بذر دگرگشن در هر گرزن محاسبه گردید.

• چربی

اندازه گیری چربی با دستگاه سوکسله صورت گرفت. ۲ گرم نمونه پودر شده بذر نوروزک درون یک کاغذ صافی به دقت وزن و به خوبی پیچیده شد. نمونه آماده شده درون لوله استخراج کننده قرار گرفت. در بالنهایی که قبلاً در آون خشک و به دقت وزن شده بود، حدود ۵۰۰ میلیلیتر پترولیوم اتر ریخته شد و پس از وصل شدن به دستگاه به مدت ۸ ساعت تحت حرارت ملایم قرار گرفت. پس از این مدت پترولیوم اتر تبخیر شد و سپس به مدت نیم ساعت در آون ۸۰ درجه سانتیگراد قرار داده شد و پس از سرد شدن، وزن شد. درصد چربی نمونه ها با بهره گرفتن از فرمول زیر محاسبه می‌شود [۴۸]:
۳-۱ ۱۰۰ × (وزن بذر / ( وزن فلاسک خالی - وزن فلاسک همراه با چربی)) = درصد چربی نمونه
جهت بررسی کیفیت روغن بذر، نمونه‌های روغن تهیه شده مورد آزمون کروماتوگرافی گازی در شرکت گلبهار سپاهان قرار گرفت و به این ترتیب نوع و درصد اسیدهای چرب نمونه‌ها بر اساس وزن مولکولی و سرعت حرکتشان در حلال بررسی و ثبت شد. دستگاه مورد استفاده در این آزمایش Yang Lin acme, Seri 6100 با ستون ۶۰ متری حاوی گاز هلیوم و دتکتور HID بود و حلال مورد استفاده جهت نمونه ها هگزان نرمال بود.

• اسانس

به منظور استخراج اسانس، برگهای گیاه در مرحله روزت از مزرعه جمعآوری گردید و در داخل پاکتهای کاغذی قرار داده شد. سپس به آزمایشگاه دانشکده انتقال یافتند. نمونه ها در سایه و در دمای آزمایشگاه خشک شدند. روش های مختلفی برای تعیین میزان اسانس وجود داردکه متداولترین روش منطبق بر استانداردهای جهانی، روش تقطیر با آب استفاده است [۵۱]. استخراج اسانس با بهره گرفتن از ۳۰ گرم برگ آسیاب شده به روش تقطیر با آب به کمک دستگاه کلونجر برای مدت ۴ ساعت انجام شد. پس از اتمام اسانسگیری جمعآوری اسانس از ستون کلونجر به وسیله سرنگ مخصوص انجام شد. در نهایت درصد اسانس نسبت به وزن خشک گیاه محاسبه گردید [۷۰].

• میزان رنگدانههای برگ

برای اندازه گیری محتوی کلروفیل از روش آرنون تغییر یافته [۶۰] و لیچتن تالر [۸۹] استفاده شد. در این روش صد میلی گرم از قسمت پهنک برگ با ازت مایع پودر شد و داخل میکروتیوب ریخته شد و سپس ۵۰۰ میکرولیتر استون ۸۰ درصد به آن اضافه و ورتکس شد. نمونه‌ها ۲۴ ساعت در دمای ۴ درجه سانتیگراد قرار گرفتند و بعد از آن دوباره نمونه ها ورتکس شدند. این کار آنقدر انجام شد تا بقایای گیاهی فاقد کلروفیل شدند. سپس ۱۰ دقیقه سانتریفیوژ با سرعت ۴۰۰۰ دور انجام شد. ۵۰ میکرولیتر از ترکیب حاصل از استخراج گیاهی با استون ۸۰ درصد در داخل کوت به حجم ۱ میلی لیتر رسانده شد. آنگاه میزان جذب نوری هر یک از عصارهها توسط دستگاه اسپکتروفتومتر در ۳ طول موج ۶۶۳، ۶۴۵ و ۴۷۰ نانومتر خوانده شد و ثبت گردید. از استون ۸۰ درصد به عنوان محلول شاهد استفاده شد. داده های حاصل جهت محاسبه غلظت کلروفیل b ,a، کلروفیل b+a و کاروتنوئید (میلی گرم در لیتر ) در فرمولهای زیر وارد گردید.
۳-۲ ) ( mg/l[(12/7×Abs663) - (2/69×Abs645)] =( (  mgg^-1
۳-۳ ) ( mg/l [(22/9×Abs645) - (4/68×Abs663)] =( (   mgg^-1
۳-۴ + =( (   mgg^-1
۳-۵ / ۲۲۷) (mg/l) [(1000×Abs470)-(3/27×ch a)-(104×ch b)] (=( (   mgg^-1[Kartenoeid]
همچنین با دستگاه Spad میزان سبزینگی کل به صورت میانگینی از ۵ برگ تصادفی در هر بوته در مزرعه اندازه گیری و ثبت شد.

• میزان کل ترکیبات فنولیک

برگ نوروزک آسیاب شده (یک گرم) در فالکون وزن شد، سپس ده میلیلیتر از محلول آبی متانول به آن اضافه گردید و سوسپانسیون حاصله به مدت ۱۲ ساعت روی شیکر هم زده شد. محلول بالای رسوب با کاغذ صافی جدا شد. محلول حاصله، عصاره برگ گیاه نوروزک بود.
مقدار کل ترکیبات فنولیک موجود در عصاره این گیاه توسط رنگ سنجی به روش فولین-سیوکالتو، مورد بررسی قرار گرفت. مقدار ۵/۰ میلیلیتر از عصاره استخراجی با ۵/۲ میلیلیتر از معرف فولین سیوکالتو که ۱۰ برابر رقیق شده بود (توسط آب مقطر) و ۲ میلی لیتر از محلول کربنات سدیم ۵/۷ درصد به خوبی مخلوط شد و در لوله آزمایش ریخته شد. لولههای آزمایش به مدت ۱۵ دقیقه در حمام آب گرم ۴۵ درجه سانتیگراد قرار داده شد. سپس مقدار جذب محلول توسط دستگاه اسپکتروفتومتر در طول موج ۷۶۵ نانومتر خوانده شد. مخلوطی از متانول ۸۰ درصد و واکنشگرها به عنوان شاهد استفاده شد. مقدار کل ترکیبات فنولیک از روی معادله خط رسم شده برای اسید گالیک، بر مبنای اسید گالیک و به صورت میلیگرم در گرم ماده خشک بیان گردید. برای رسم منحنی استاندارد اسید گالیک محلولهای اسید گالیک در غلظتهای ۵/۱۲، ۲۵، ۵۰ و ۱۰۰ قسمت در میلیون (در متانول ۸۰ درصد) تهیه شد و مقدار کل ظرفیت فنولیک موجود در آن به روشی که برای عصاره ذکر شد، تعیین گردید [۴۸].
تجزیه آماری داده‌ها
اندازه گیری همهی صفات بر روی تمام بوتههای موجود در زمان بررسی، انجام شد. با این حال به دلیل مرگ تدریجی بوته ها، تعداد بوته و در نتیجه درجه آزادی منبع مقایسه تاریخ های کشت در صفات مختلف متفاوت بود. تجزیه واریانس با بهره گرفتن از نرم افزار SAS انجام گرفت و طرح مورد استفاده کاملاً تصادفی بود. مقایسه میانگین تیمارها به روش LSD انجام گرفت.
فصل چهارم
فصل چهارم: نتایج و بحث
دامنه تغییرات و میانگین صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک
نتایج دامنه تغییرات و میانگین صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک در سه تاریخ کاشت نیمه اول فروردین، نیمه دوم فروردین و نیمه اول اردیبهشت در جدول ۴-۱ آمده است. تعداد بذر خودگشن در تاریخ کاشت اول بین ۰ تا ۲۳ بذر، در تاریخ کاشت دوم بین ۰ تا ۳۷ بذر و در تاریخ کاشت سوم بین ۰ تا ۳۴ بذر در بوته متغیر بود. تعداد بذر دگرگشن در تاریخ کاشت اول در بازه ۲۵/۲ تا ۴۶ بذر، در تاریخ کاشت دوم در بازه ۴۳/۲ تا ۶۹ بذر و در تاریخ کاشت آخر در بازه ۷۱/۶ تا ۱۴/۱۹ بذر در بوته قرار داشت. حداکثر وزن بذر خودگشن در سه تاریخ کاشت به ترتیب ۷۲/۰، ۲۱/۲ و ۶۰/۲ گرم در بوته بود که بیشترین وزن بذر خودگشن مربوط به تاریخ کاشت سوم می‌باشد. در بررسی وزن بذر دگرگشن، دامنه تغییرات در سه تاریخ کاشت به ترتیب ۱۳/۰ تا ۲۱/۳، ۱۹/۰ تا ۹۸/۳ و ۸۴/۰ تا ۲۳/۱ گرم در بوته بود.
بیشترین دامنه تغییرات مشاهده شده در صفات تعداد کل بذر در بوته و عملکرد دانه در بوته مربوط به تاریخ کاشت دوم بود. بیشترین تعداد شاخه گلدهنده در تاریخ کاشت دوم ثبت شد و بلندترین شاخه گلدهنده در تاریخ کاشت اول بود. طویل‌ترین گلآذین در تاریخ کاشت دوم مشاهده شد در حالی که میانگین طول گل‌آذین در تاریخ کاشت اول بیشتر از سایر تاریخ کاشت‌ها بود. دامنه تغییرات مربوط به صفت ارتفاع بوته در سه تاریخ کاشت به ترتیب از ۸ تا ۲۹، ۱۰ تا ۳۴ و ۱۶ تا ۲۹ بود. در صفت تعداد برگ در بوته، دامنه تغییرات مشاهده شده در تاریخ کاشت اول و دوم بسیار به هم نزدیک بود. تنوع مشاهده شده در قطر تاج‌پوش در تاریخ کاشت سوم کمتر از دو تاریخ کاشت دیگر بود.
میانگین صفت‌های طول برگ، سبزینگی، درصد روغن، قطر تاج‌پوش، ارتفاع بوته، تعداد شاخه گل‌دهنده، وزن بذر دگرگشن، وزن بذر خودگشن و تعداد بذر دگرگشن در تاریخ کاشت دوم بیشتر از دو تاریخ کاشت دیگر بود. بیشترین دامنه تغییرات در صفات سبزینگی، کلروفیل a، مجموع کلروفیل a و b، کاروتنوئید و میزان کل ترکیبات فنولیک مربوط به تاریخ کاشت اول بود. مقادیر مربوط به میانگین صفت‌های سطح برگ، متوسط عرض برگ، کلروفیل a، کلروفیل b، مجموع کلروفیل a و b، میزان کل ترکیبات فنولیک و درصد اسانس در تاریخ کاشت سوم بیشتر از دو تاریخ کاشت اولی بود. بیشترین دامنه تغییرات و تنوع صفات سطح برگ، متوسط عرض برگ و درصد روغن در تاریخ کاشت دوم مشاهده شد در حالی که در مورد صفت طول برگ بیشترین تنوع در تاریخ کاشت سوم مشاهده گردید.
به طور کلی کمتر بودن دامنه تغییرات برخی صفات در تاریخ کاشت سوم که بیانگر تنوع کم مشاهده شده است، احتمالا به علت از دست دادن درجه آزادی، کم بودن تعداد بوتههای به گل رفته و همچنین کم بودن تعداد کل شاخه های گلدهندهی موجود در هر بوته، در این تاریخ کاشت میباشد.

جدول ۴-۱ دامنه تغییرات و میانگین صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک نوروزک در سه تاریخ کاشت اول فروردین، پانزدهم فروردین و اول اردیبهشت