جدول۴-۱۷- نتایج برآورد الگوی فرعی۳٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۸۷ جدول ۴-۱۸- محاسبه متغیر تورم ویژه هر بانک (در حالت حذف متغیر اندازه از مدل)………………………………………..۸۸
جدول۴-۱۹- نتایج برآورد الگوی فرعی۴٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫٫۸۹ جدول ۴-۲۰- محاسبه متغیر نسبت کفایت سرمایه ویژه هر بانک (در حالت حذف متغیر اندازه از مدل)……………..۹۰
فهرست نمودارها
نمودار ۲-۱- انواع ریسکهای بانکی………………………………………………………………………………………………………………………….۱۹
فصل اول : کلیات
مقدمه
در این فصل کلیات تحقیق شامل بیان مسئله، ضرورت و اهمیت انجام تحقیق، اهداف، سوالات، فرضیات، روششناسی، تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی و مشکلات و تنگناهای احتمالی ارائه میشود .این مطالعه قصد دارد تا عوامل مؤثر بر رفتار اعتباری بانکهای تجاری بین سالهای ۱۳۸۹-۱۳۸۰، از طریق بررسی اثر متغیرهای کلان اقتصادی و متغیرهای داخلی بانک، بررسی کند و همچنین میزان اثرگذاری این متغیرها و جهت این روابط را نیز تعیین کند. هدف از این فصل، ایجاد شناخت کلی از پایان نامه و ارائه طرح تحقیق میباشد.
۱-۱٫ بیان مسئله
نیل به اهداف اقتصادی، مستلزم تصمیمگیری‌های آگاهانه از سوی سیاست‌گذاران اقتصادی است و شناخت و تبیین هر چه بهتر روابط رفتاری عاملین اقتصادی، می‌تواند آن‌ها را برای کاهش اشتباهات در فرایند تصمیمگیری یاری کند. به بیان دیگر لازمه اتخاذ تصمیمات صحیح‌تر، انجام پیش بینی‌های دقیق در مورد وضعیت متغیرها در آینده با اتکا بر تحلیل‌های واقع‌بینانه و علمی از وضعیت موجود است. با توجه به نقش و اهمیت بسزای بانک‌ها در اقتصاد به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین واسطه‌ی تأمین منابع اعتباری، شناسایی رفتار اعتباری بانک‌ها و عوامل موثر بر آن بایستی مورد توجه قرار گیرد.

بانک‌ها با در اختیار داشتن بخش عمده ای از وجوه در گردش جامعه، نقش بسیار حساس و مهمی را در هر نظام مالی و اقتصادی ایفا نموده و در تنظیم روابط و مناسبات اقتصادی جامعه تأثیر بسزایی دارند. آن‌ها با عملیات اعتباری خود، موجبات انتقال منابع را از اشخاصی که مستقیماً مایل و یا قادر به مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی نمی‌باشند، به آن‌ها که جهت انجام امور اقتصادی نیازمند سرمایه می‌باشند فراهم ساخته و بدین ترتیب باعث افزایش تولیدات کشور می‌شوند و با افزایش امکانات تولیدی، سطح اشتغال جامعه ارتقاء یافته و از طرف دیگر با ازدیاد کالاها و خدمات در یک اقتصاد متعادل، شرایط کاهش قیمت‌ها فراهم می‌شود. به عبارت دیگر بانک‌ها از طریق ایجاد تسهیلات لازم در زمینه‌ی سرمایهگذاری در امور تولیدی، نقش قابل توجهی در افزایش سرمایهگذاری و در نتیجه تسریع رشد اقتصادی کشور ایفاء می‌نمایند.
حجم تسهیلات اعطا شده توسط بانک‌ها همواره در معرض دو منبع ریسک قرار دارد که عبارتند از : ریسک خرد یا غیر سیستماتیک و ریسک کلان یا سیستماتیک. ریسک خرد یا غیر سیستماتیک به آن بخش از تغییرات در حجم تسهیلات اعطایی بانک‌ها گفته می‌شود که به تغییرات کلی بازار بستگی ندارد. این نوع ریسک به بانک و عوامل ویژه و تأثیرگذار بر آن همچون ریسک نقدینگی، ریسک مالی و اعتباری بستگی دارد که قابلیت متنوعسازی دارد. امروزه تولد دو پدیده‌ی نوین، یعنی جهانی شدن و انقلاب اطلاعات، بروز نوسانات و نا اطمینانی‌ها در فعالیت‌های مالی و بانکی تشدید گردیده است. نااطمینانی اقتصادی علل و ریشه های مختلفی می‌تواند داشته باشد. نوسانات نامساعد اقتصادکلان و اعمال سیاست‌های مقطعی برای حل مسائل روزمره و در نتیجه شکل گرفتن ساختار بیمار اقتصادی می‌تواند شرایط نامطمئن و نامطلوبی را برای تصمیمگیری بانک‌ها ایجاد نماید. شوک‌های برونزا، فقدان نظام ارزی کارآمد و مطمئن، زمینه را برای ایجاد آشفتگی تجارت خارجی فراهم می‌کند. سیاست‌های مالی و پولی ناکارآمد موجب تضعیف کارکرد نظام قیمت‌ها می‌گردد و بهطورکلی مجموعه‌ی این شرایط، سیستم مالی، به خصوص بانک‌ها را در مواجهه با ریسکی تحت عنوان ریسک کلان یا سیستماتیک قرار می‌دهد. این ریسک ناشی از بروز بحران یا رکود مالی در سطح بازار خارج از حوزه عملکرد بنگاه است که تحت تأثیر متغیرهای کلان خارج از حوزه عملکرد بنگاه ایجاد می‌شود. زیان‌های بحران‌های عمومی بسته به میزان همبستگی عملکرد و متغیرهای درآمدی و سودآوری بنگاه با شاخص‌ها و عوامل برآمده از عملکرد بازار، به بنگاه منتقل می‌شود. هرگونه عامل اقتصادی که بی ثباتی و احتمال ایجاد تکانه بحرانی در بازار را تشدید کند (مانند تغییرات تورم، نرخ ارز، قیمت نفت، تغییرات عرضه پول، شاخص سهام) می‌تواند در تشدید ریسک سیستماتیک موثر باشد.
با توجه به مطالب مذکور و موقعیت کنونی اقتصاد ایران و همچنین بروز بحران‌های مالی جهانی، موفقیت سیاست‌های اقتصادی تا حدود زیادی وابسته به عملکرد سیستم بانکی در امر تخصیص اعتبار می‌باشد. از این‌رو تحقیقاتی که بتواند مسائل پیش روی اقتصاد ایران و به تبع آن عوامل موثر بر فعالیت‌های بانک‌ها را تبیین نماید و همچنین پیشبینی‌های لازم را قبل از وقوع هرگونه بحران در کشور به عمل آورد، امری ضروری به نظر می‌رسد.
۱-۲٫ ضرورت و اهمیت تحقیق
با توجه به توضیحاتی که در بخش بیان مسئله ارائه گردید، نقش بانک‌ها در اقتصاد هر کشور فوق‌العاده مهم تلقی می‌شود. بنابراین فعالیت مستمر و بدون مسئله نظام بانکی می‌تواند از بروز اختلال در فعالیت‌های اقتصادی جلوگیری نماید بنابر گفته رئیس کل بانک مرکزی ایران، در سال‌های گذشته میزان معوقات سیستم بانکی به میزانی در حدود ۵۹۰٫۰۰۰ میلیارد ریال رسیده است، که این میزان معوقات بسیار بالاتر از استانداردهای مرسوم بین‌المللی است و از آنجا که میزان مطالبات سیستم بانکی کشور در همه بخش‌ها از سال۱۳۸۰رو به افزایش بوده است (آمار بانک مرکزی)، به نظر می‌رسد شرایط اقتصادکلان می‌تواند نقش مهمی در وضعیت پرتفوی اعتباری بانک‌ها و کیفیت مطالبات آنها داشته باشد. بروز بحران در سیستم مالی می‌تواند به خروج پس انداز سپردهگذاران از بانک‌ها منجر شود. به طوری که اگر نااطمینانی به سیستم بانکی و شرایط ناپایدار توسط پس انداز کنندگان احساس شود و آنان راهی بهتر برای نگهداری پس اندازهای خود بیابند، اقدام به خروج سپرده های خود از بانک‌ها می‌نمایند. به علاوه، از آنجا که بانک‌ها بخش عمدهای از سپرده های مشتریان را به صورت تسهیلات اعطا کردهاند، در صورتی که تسهیلات به موقع بازپرداخت نشود، با کاهش ناگهانی منابع مواجه شده و در شرایط بدبینانه حتی ممکن است وضعیت به ورشکستگی بانک‌ها هم منجر شود.(زواریان، حیدری، نوربخش، ۱۳۸۹)
در دنیای آرمانی با اطلاعات کامل، سرمایهگذاری در پروژه‌هایی صورت می‌گیرد که دارای بالاترین بازده است و دولت و مؤسسات مالی نیازی به بهبود تخصیص اعتبار ندارند. ولی در دنیای واقعی، اطلاعات ناقص و دسترسی به آن‌ها پرهزینه می‌باشد. در صورت وجود اطلاعات ناقص و نامتقارن ممکن است در تخصیص اعتبار به مشتریان انتخاب ناسازگار^[۱] صورت گیرد و یا مخاطرات اخلاقی رخ دهد و یا ممکن است برخی از افراد بدون پرداخت هیچ هزینهای از مزایای تخصیص اعتبار بهره‌مند شوند. بنابراین در فضایی که در آن اطلاعات ناقص و نامتقارن حاکم باشد، اعتبارات ممکن است در مقاصدی که دارای توجیه اقتصادی نباشد صرف شود و به تبع آن بیانضباطی مالی گسترش یابد که در نهایت منجر به بروز و گسترش بدهی‌های معوق برای بانک‌ها خواهد شد. بنابراین شناخت عوامل درونی و بیرونی موثر بر رفتار اعتباری بانک‌ها در بهینه کردن تخصیص اعتبارات امری کاملاً ضروری به نظر می‌رسد.(بهلولی، ۱۳۸۵)
بر اساس آمار بدست آمده از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در پایان دوره منتهی به اسفند ۱۳۸۹ تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری،۴۳۰۴۲۶۴ میلیارد ریال، جمع کل دارایی‌های بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیر بانکی ۵/۶۷۰۵۷۹۸ میلیارد ریال و ارزش جاری بازار سهام ۱۱۱۵۶۳۶ میلیارد ریال بوده است که با مقایسه این ارقام مشخص می‌شود که دارایی‌های بانک بیش از ۵/۱ برابر تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری است در حالی که ارزش جاری بازار سهام   میزان تولید ناخالص داخلی می‌باشد و این نشان دهنده این است که دارایی بانک‌ها متغیر کلیدی در اقتصاد است.
بر اساس مطالعهی (پاشایی و کشاورزیان،۱۳۹۰) انجام گرفته در خصوص اندازه گیری شاخص بانک محور یا بازار (بورس) محور بودن بازار مالی ایران بر اساس دو شاخص اندازه نسبی (   ) و شاخص فعال بودن (   ) نتایج بدست آمده حاکی از آن است که بازار مالی ایران، بانک محور یا پایه بانک است.
شرایط اقتصاد کلان و دخالتهای دولت و بانک مرکزی در اقتصاد به همراه ادوار تجاری که در بستر جهانی شکل میگیرد میتواند باعث تحریک سودآوری شرکتها و وامگیرندگان و وامدهندگان شود و مجموع تسهیلات سیستم بانکی را تحت تأثیر قرار دهد. در این شرایط، تخمین یک مدل اقتصادی مناسب که از اطلاعات گذشته استفاده کند، به درک بهتر از روابط بین شرایط اقتصاد کلان بر روی رفتار اعتباری بانکها کمک می نماید.
با توجه به مطالب ذکر شده در بالا، بانک‌ها نقش و اهمیت بسزایی را در اقتصاد ایران دارند ولی علیرغم این مسئله و همچنین وضعیت اقتصاد کلان ایران، وضعیت بحران جهانی، وضعیت تحریمهاو… که مجموعاً شرایط نامساعدی را برای نظام بانکی به وجود آورده است. تاکنون به لحاظ کاربردی به این موضوع به اندازه کافی پرداخته نشده است. به ویژه در شرایط اقتصاد ایران و با توجه به وجود بیثباتی‌ها در متغیرهای کلان اقتصادی، تحقیقات کاربردی پیرامون پدیده های اقتصادی و شناخت و تبیین رفتار عوامل اقتصادی ضروری به نظر می‌رسد.
۱-۳٫ اهداف تحقیق
هدف از این مطالعه، بررسی عوامل کلان اقتصادی و عوامل داخلی بانک، مؤثر بر رفتار اعتباری بانک‌های تجاری می‌باشد. بررسی این رابطه به تصمیمگیران بانک‌ها جهت تخصیص بهینه منابع بانکی کمک خواهد کرد.
۱-۴٫ سؤالات تحقیق
آیا متغیرهای کلیدی اقتصاد کلان (تولید ناخالص داخلی، تورم، نرخ ارز، عرضه پول)، اثر معنیداری بر رفتار اعتباری بانکهای تجاری در ایران دارد؟
کدامیک از متغیرهای داخلی بانک بر رفتار اعتباری بانکهای تجاری بیشترین اثرگذاری را دارد؟
۱-۵٫ فرضیات تحقیق
فرضیه های اصلی
متغیرهای کلیدی اقتصاد کلان (تولید ناخالص داخلی، تورم، عرضه پول و نرخ ارز) بر رفتار اعتباری بانک‌ها، اثر معنیداری دارد.
از میان متغیرهای داخلی بانک، نسبت کفایت سرمایه بیشترین اثر را بر رفتار اعتباری بانک‌های تجاری دارد.
فرضیه های فرعی
بین تولید ناخالص داخلی و نسبت وام به دارایی بانک‌های تجاری رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد.
بین تورم و نسبت وام به دارایی بانک‌های تجاری رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد.
بین نرخ ارز و نسبت وام به دارایی بانک‌های تجاری رابطه منفی و معنیداری وجود دارد.
بین عرضه پول و نسبت وام به دارایی بانک‌های تجاری رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد.
۱-۶٫ روش تحقیق
الف- نوع روش تحقیق
توصیفی£ همبستگیR تجربی R تاریخی £ و … £
ب- روش گردآوری اطلاعات و داده‌ها
جهت گردآوری اطلاعات، از روش کتابخانهای استفاده می‌شود که برخی از آنها به شرح ذیل می‌باشد:
مطالعه و بررسی در کتب، مقالات و رسالههای مربوط به موضوع
جستجو در اسناد و مقالات پژوهشی
در این تحقیق از آمارهای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و بانکهای تجاری منتخب استفاده شده است.
۱-۷٫ تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی
متغیرهای کلیدی اقتصاد کلان (متغیرهای مستقل)
عبارت است از عوامل و متغیرهای مهم پولی و حقیقی در محیط اقتصادی و تجاری بانکها که مستقیماً یا به طور غیر مستقیم بر رفتار و عملکرد بانکها در تخصیص منابع، اثرگذار است که این متغیرها عبارتند از: تورم، تولید ناخالص داخلی، حجم پول، نرخ ارز. داده های این متغیرها از آمارهای منتشر شده توسط بانک مرکزی استخراج شده است.
نااطمینانی اقتصاد کلان
عدم اطمینان اقتصادی، فضایی است که در آن تصمیمگیرندگان و عاملین اقتصادی نسبت به تغییرات آنی متغیرها مطمئن نیستند. بنابراین با توجه به اطلاعات ناقص اقدام به اخذ تصمیم نموده یا اخذ تصمیم را به تأخیر میاندازند، در نتیجه فرایند اقتصادی دچار عملکرد نامطلوب و یا کند خواهد شد. ارزیابی عملکرد بانکها تا حد زیادی در گرو موفقیت آنها در پیشبینی از بازدهی پروژههایی که بانک منابع خود را به آنها تخصیص داده است، میباشد و در این راستا درک صحیح وضعیت کلان اقتصادی و ارزیابی از وضعیت آینده اقتصادکلان، ضروری به نظر میرسد. اگر محیط اقتصادی نامطمئن تلقی شود، بانکها تا حد زیادی در ارزیابی سودآوری منابع تخصیص داده شده، به ویژه در خصوص وامهای اعطایی، دچار مشکل خواهند شد. لذا میزان اطمینان از شرایط کلان اقتصادی در اعطای تسهیلات مؤثر خواهد بود.(بهلولی،۱۳۸۵)
بانکهای تجاری (Commercial Bank)
در متون تخصصی رشته های مالی، بانک به عنوان یک موسسه مالی تعریف می شود که دو خدمت زیر را به مردم ارائه می کند: اول، ایجاد حسابهای معاملاتی که ممکن است برای انجام پرداختها جهت خرید کالاها و خدمات به کار روند؛ دوم، اعطای مستقیم وام به تجار، افراد و سایر موسسات. آن دسته از موسسات مالی که نزدیکترین ارتباط را با تعریف مزبور دارند بانکهای تجاری هستند. حساب های چک بانکی (دیداری) این بانک ها ابزارهای اصلی پرداختها در اقتصاد به شمار میروند و به طور گستردهای به عنوان پول پذیرفته شدهاند. هرچند که بانکهای تجاری اوراق بهادار سرمایهگذاری (نظیر اوراق قرضه و سهام موسسات) را می خرند و در بازار باز (Open Market) مبادله می کنند، لیکن داراییهای اصلی آنها را وامهایی تشکیل می دهد که مستقیما به بنگاههای تجاری، افراد، خانوارها، کارگزاران اوراق بهادار و سایر قرض گیرندگان اعطا می شود.
نسبت وام به دارایی

مساله بسیار مهم در مخلوط این تعداد ماده ی سازگاری آنها با هم است. می دانیم که بشر هیچ وقت قادر نیست حتی چندین ماده را باهم مخلوط کند بی آنکه تداخلی در آنها به وجود آید. بنا بر این تفاوت زیادی بین اجسام خالص و مخلوط وجود دارد وبا هم قابل مقایسه نیستند. همچنین مکانیسم آنها با هم متفاوت بوده و یکی از بزرگترین تفاوت های مواد سنتزی و گیاهی در این نکته است. برای روشن شدن این مورد می توان ارتباط بین ویتامین سی و پرتقال را در نظر گرفت. ویتامین سی به طور سنتزی ساخته می شود و کلیه ویتامین سی های موجود در بازار به طریق مصنوعی و اکثراً با نشاسته درست می شود. با وجودی که ثابت شده ویتامین سی تهیه شده و مصنوعی با ویتامین سی پرتقال از نظر شیمیایی یکسان است. ولی آیا می توان مصرف پرتقال و ویتامین سی را باهم مشابه دانست و آیا ویتامین سی خالص همان خواص پرتقال را دارد؟ مسلماً جواب خیر است چون پرتقال دارای دنیایی است که یکی از مواد آن ویتامین سی باشد. بد نیست بدانید که وقتی هنوز مواد گیاهان از نظر فرمول شیمیایی شناسایی نشده بود دانشمندی به نام پاراسلسوس در قرن ۱۶ میلادی نظریه ای ارائه کرد که هر گیاه به شکل هر عضوی از بدن باشد برای بیماری های همان عضو مفید است مثلا از گردو برای مغز از دانه‎های لوبیا برای کلیه و یا از ریشه های افشان گندم برای ریه دارو می ساخت. این نظریه که طرفداران زیادی داشت حدود۴قرن پایدار بود تا اینکه علم شیمی و داروسازی پیشرفت کرد و این نظریه رد شد در قرن حاضر در مورد ارتباط بین درمان و فرمول های معین موجود در گیاهان شکی وجود ندارد اما آنچه هنوز در پرده ابهام قرار دارد ارتباط صد ها ماده ی گیاه با یکدیگر و در ارتباط با بیماری ها است که بسیاری از مکانیسم های آن روشن نیست و اثرات آن بیشتر به طور تجربی محرز شده است. داروهای شیمیایی چون اکثراً حاوی ماده ی خالص می باشند. ردیابی و پیگیری سرنوشت آنها در بدن چندان مشکل نیست ولی گیاهان و فراوردهای آنها که حاوی دنیایی از مواد مختلف می باشند اسرار عجیب و شگفتی دارند که بشر درابتدای راه شناخت آنهاست به نظر می رسد بهترین تعریف {طب گیاهی حقیقی} درمان با گیاهان و یا فراورده های گیاهی است. که دستخوش تغییر و تحول نشده اند چراکه تغییرات ویا خالص سازی ها ماهیت و تاثیر گیاهان را تغییر می دهد و تجربیات هزاران ساله در مورد فراورده های معین آنها با تغییر در فرمولا سیون ممکن است دیگر ارزشی نداشته باشد. به هر حال باید دانست که عواملی از جمله زمان برداشت ـ آفتاب ـ رطوبت ـ باد ـ ارتفاع ـ جنس ـ خاک ـخشکی هوا ـ باران و آب از عواملی هستند که در کمیت و کیفیت مواد موثر گیاهان کاملاً تاثیر دارند و این موضوع مستقیماً در آثار درمانی آنها دخیل است. همچنین طرز تهیه و تبدیل گیاه به فراورده ی دارویی از جمله دم کرده ـ جوشانده ـ عصاره ـ نوع حلال ها ـ حرارت ـ زمان ـ تازه و یا کهنه بودن فراورده و غلظت آن در اثر در مانی دخالت مستقیم دارند. لذا با توجه به عوامل مذکور می توان نتیجه گرفت که طب گیاهی گذشته از علمی بودن نوعی درمان تجربی است که احتیاج به پشتوانه ی تجربیات هزاران ساله بشر دارد تا انشا ا. . . روزی دانشمندان و محققان بتوانند راز و رمز های پیچیده آنها را روشن کنند.

۴-۱٠-وضعیت موجود و اینده گیاه درمانی در جهان

ما در حقیقت به خانه اول رسیده ایم اولین جمله مقاله ایست که در سال ۲٠٠٠ با نام طب گیاهی در امریکا به چاپ رسید در این مقاله می افزاید انسان حداقل از ۶٠ هزار سال قبل از گیاهان به عنوان دارو استفاده می‎کرد. براساس امار سازمان جهانی بهداشت حدود ۸٠ درصد از جمعیت دنیا در حال حاضر از گیاهان دارویی به عنوان دارو استفاده می کنند این امار ابتدا غیر واقعی بنظر می رسد اما وقتی طب موجود در هندوستان چین امریکای لاتین کشورهای افریقایی کشورهای جنوب شرقی اسیا و بسیاری از کشورهای پیشرفته از جمله ژاپن المان کانادا و شوروی سابق را بررسی می کنیم امار مذکور کاملا قابل قبول است. امار دیگری در مورد داروهای صنعتی جهان نشان می دهد حداقل ۳٠ درصد از انها منشا گیاهی دارند. قدمت داروهای صنعتی تهیه شده در جهان به یک قرن می رسد چراکه اولین جسم سنتزی تهیه شده بوسیله بشر در سال ۱۹۵۴ یعنی درست ۱۵۴ سال قبل صورت گرفت در ضمن حدود ۵. ۱ قرن پیش بسیاری از کشورهای غربی که خود دارای طب سنتی نبودند تحت تاثیر این تحول علمی قرار گرفتند و به سرعت استفاده از طب غربی و داروهای مصنوعی در انها رواج یافت. متاسفانه کشور ایران باوجود داشتن طب و داروسازی سنتی بسیار قوی که از پرچمداران جهان محسوب می شد ان را به فراموشی سپرد و شروع به استفاده از طب غربی کرد به این ترتیب طب سنتی بجز در نقاط کوچکی از ایران که بیشتر شامل دهستان ها و نقاط دور افتاده بود فراموش شد و استفاده از داروهای شیمیایی و طب غربی رواج یافت.
اما در حدود پنج دهه قبل عوارض جانبی داروهای شیمیایی که ابتدا از ان غفلت شده بود توجه انسان را به خود جلب کرد و او را به تفکری عمیق فرو برد. یکی از مهمترین و بارزترین موارد که به فاجعه تالیدومید در تاریخ پزشکی معروف است اثار جانبی داروی تالیدومید بود که باعث تولد حدود ۲٠ هزار کودک ناقص الخلقه بی دست و پا کر لال کور و. . . شد. این مساله زنگ خطری بود که جهان را تکان داد و توجه بشر را به استفاده مجدد از مواد طبیعی برای تهیه داروها معطوف نمود. در این طرز تفکر قرار نبود تولید و استفاده از داروهای شیمیایی متوقف شود بلکه دانشمندان بر این عقیده بودند که ضمن توجه بسیار به عوارض جانبی داروهای شیمیایی و جلوگیری از تکرار واقعه تلخ تالیدومید تا حد ممکن از مواد طبیعی و به خصوص گیاهان که بزرگترین ازمایشگاه خلقت و حاوی میلیون ها ماده شفا بخش هستند استفاده شود. همچنین در پنج دهه گذشته تعصب غیر علمی غربیان نسبت به طب و داروسازی شرق که هزاران سال قدمت دارد از میان رفت و در حال حاضر اکثر مکاتب طب شرقی مورد قبول دانشمندان غرب قرار گرفته است بطوری که کشورهای غربی از بیشتر انها مانند همیوپاتی طب چین طب سوزنی طب گیاهی رایحه درمانی ماساژ درمانی و. . . استفاده می کنند. این روش‎های درمانی که طب مکمل نامیده می شوند به شکل کاملا علمی به رشته های دانشگاهی تبدیل و متخصصان زیادی از انها فارغ التحصیل شده اند. همچنین کتب زیادی در مورد انها به چاپ رسیده و تحقیقات زیادی در مورد انها صورت گرفته است. باتوجه به تغییر نگرش غربی ها در مورد طب و داروسازی سنتی و ایجاد این رشته ها به موازات طب غربی وزارت بهداشت نیز با طراحی مشابه برای اولین بار در سال ۱۳۸۶ مبادرت به تاسیسدانشکده طب سنتی نموده و در سال ۱۳۸۷ رشته داروسازی سنتی را ایجاد کرده است. با ایجاد این دو رشته جدید و رشته هایی که در اینده ای نه چندان دور به ان اضافه خواهد شد. مجددا تجارب علمی دانشمندان بزرگ ایران زمین که زمانی یکی از پرچمداران علوم پزشکی جهان بوده و اشعه های تابناک آن به اقصی نقاط جهان تابیده است زنده خواهد شد.
یکی دیگر از دلایل رویکرد به طب سنتی در جهان ناکار امد بودن طب غربی در بسیاری از موارد است لذا در سالهای اخیر دانشمندان تصمیم گرفته اند تا تجارب ارزشمند هزاران سال گرشته اقوام و ملل جهان را پس از غربال علمی به کمک طب غربی بیاورند تا مجموعه طب غربی و ده ها روش سنتی بتواند جوابگوی الام و امراض بشر باشد.
سازمان جهانی بهداشت نیز از دو دهه قبل برنامه های وسیعی بخصوص در کشورهای افریقایی به مرحله اجرا گذاشته است تا قابلیت های بالقوه ارزشمند غربی و منابع کلان گیاهی را به فعل در اورد. یکی از اقدامات سازمان جهانی بهداشت تهیه مجموعه منوگراف های گیاهان دارویی از سراسر جهان جهت تهیه فارماکوپه گیاهی واحدی برای جهان است که خوشبختانه چهار جلد ان حاوی ۱۲٠ گیاه به چاپ رسیده و درحال چاپ است. در خاتمه باید خازر نشان کرد ساخت که بشر همیشه خواستار بهتر زیستن و بهترین ها بوده است و کارخانجات تولیدکننده مواد دارویی ارایشی بهداشتی صنعتی و غذایی برای موفقیت خود به دنبال خواست مردم هستند و موثرترین سلاح تبلیغاتی انها طبیعی جلوه دادن محصولاتشان است تا بازار بهتری را کسب کنند. بنابراین اکنون اکثر برنامه های جهانی پس از تجربه های فراوان وطی مسیر در مورد رفع الام و امراض و سلانت زیستن به خانه اول رسیده اند وبه مواد طبیعی روی اورده اند. (دکتر محمد حسین صالحی سورقمی ۱۳۸۷ص۲٠ کتاب گیاهان دارویی و گیاه درمانی)

۴-۱۱-موانع و محدودیت های استفاده از گیاه درمانی سنتی

باوجودی که تجربیات به جای مانده از فرهنگ های مختلف جهان در گیاه درمانی از ارزشهای والایی برخوردار است ولی استفاده مستقیم از ان در موارد زیادی دارای محدودیت است و فقط با مطالعات و پژوهش‎های امروزی می توان از انها استفاده پسندیده کرد. این محدودیت ها باعث می شود که نتوان هر اثر بجای مانده از قدیم ولو با اعتبار را مستقیما مورد استفاده قرار داد مثلا بسیاری از افراد کتب ترجمه شده ابن سینا یا رازی را مورد استفاده قرار می دهند ولی از تجربیاتی که در فکر و اندیشه این دانشمندان بزرگ وجود داشته بی خبرند به عنوان مثال گیاهی را مانند هوفاریقون از کتاب ابن سینا بر می گزینیم در این مورد در می‎یابیم که ابن سینا اثراتی را برای ان شرح داده و روش کاربرد ان را اکثرا روشن نموده است حال این گیاه را از ابعاد علم گیاه شناسی و داروسازی امروز بررسی می کنیم. هوفاریقون همان گیاه علف چای است که به نامهای فارسی دیگر از جمله گل راعی و گل هزار چشم نیز شهرت دارد این گیاه دارای گونه و واریته های گوناگونی است بطور مثال در ایران ۱۷ گونه و ۴ واریته از ان می روید باوجودی که بعضی گونه ها به هم شباهت ظاهری زیادی دارند مطمئنا افراد عادی نمی توانند انها را از هم بشناسند حال انکه از نظر گیاه شناسی و مواد موثر باهم تفاوت دارند. مطالعات بسیار زیاد و چاپ بیش از ده هزار مقاله علمی راجع به این گیاه نشان می‎دهد که از بین گونه های فراوان علف چای قط گونه دارای ارزش دارویی است و امروز بیش از صد کارخانه داروسازی جهان فقط از این گونه دارو تهیه می نمایند همین گونه با گونه شباهت ظاهری زیادی دارد به طوری که مردم عادی قادر به تشخیص این دو نخواهند بود و این در حالی است که موارد و اثرات این دو گونه با هم متفاوت است. نکات دیگر مطرح امروز درباره محل رشد گیاه ارتفاع محل اب و هوا رطوبت و خشکی میزان افتاب جنس خاک میزان باران زمان جمع اوری چگونگی نگه داری قسمت مورد استفاده شکل دارویی تهیه شده مقدار مصرف دفعات مصرف و مقدار دارو برای سنین و شرایط مختلف است. مشکل دیگر گیاه شناسی و نامگذاری گیاهان است که از حدود ۴٠٠سال پیش تاکنون که لینه بنیان گذار ان بوده است با قبل از ان کاملا متفاوت است همچنین تطابق نامهای قدیمی گیاهان با نامهای علمی امروز از دیگر مشکلات اکثر مستندات دانشمندان گذشته است. مشکل دیگر مساله منبع جغرافیایی در ارتباط با اثرات درمانی گیاهان دارویی است در گذشته تجاربی در مورد بهترین و موثرترین گیاهان دارویی مناطق مختلف وجود داشت مثلا زعفران خراسان زیره کرمان چای هندوستان جین سینگ چین و. . . به نقاط اصلی و بومی که بهترین و موثرترین گیاهان از انها تامین می شود منبع جغرافیایی گویند. در گذشته گیاهان از این نقاط صادر می شدند و با رشد جمعیت نیز مجبور به کشت همه گیاهان در نقاط زیادی از کره زمین شده که بسیاری از نقاط مناسب رشد و نمو ان گیاهان نمی باشند. مثلا جین سینگ چین و یا زعفران ایران در ده ها نقطه دنیا کشت می شود تا جایی که بسیاری از محصولات دارویی و گیاهی عرضه شده به دنیا از همین مناطق و خارج از منبع جغرافیایی بدست می اید حال باید دید ایا همه این گیاهان دارای یک دسته مواد و خواص هستند؟ مسلما جواب خیر است زیرا شرایط اب و هوایی در تولید مواد موثر بسیار سرنوشت ساز بوده و این شرایط در جاهای گوناگون کاملا با هم متفاوت هستند به همین جهت کارخانجات معتبر دنیا می کوشند از گیاهان دارویی واقعی به منظور تولید داروهای استاندارد استفاده کنند و توصیه می شود بدلیل مطالب ذکر شده تا حد امکان از داروهای گیاهی صنعتی به جای گیاهان دارویی استفاده شود (صالحی سورمقی، ۱۳۸۹، ص۴۶).

۴-۱۲-علل نگرش و گرایش دوباره جهان به گیاهان دارویی و گیاهان درمانی

از زمان تهیه مصنوعی یا به اصطلاح سنتزی اولین جسم به نام اوره حدود ۱۵٠ سال می گذرد تاقبل از ان هیچ ماده غیرطبیعی وجود نداشت و هرچه به عنوان ابزار دارویی مصرف می شد دارای منشا گیاهی حیوانی و معدنی بود. پس از سنتز اوره اسید استیک و به ترتیب مواد دیگر تهیه شدند عواملی از جمله کمبود منابع طبیعی گرانی این مواد اثرات کند و مزه نامطلوب بسیاری از انها باعث تفکر سنتز مواد در انسان بود. بشر در سالهای اولیه سنتز مواد دارویی نیز بسیار خوشحال و امیدوار بود چرا که توانسته بود موادی را تهیه کند که ارزان تر دارای اثر وسیع تر و قوی تر بودند و تولید انها به هر میزان دارای محدودیت نبود به همین دلایل مواد مصنوعی یکی پس از دیگری جای گزین مواد طبیعی شدند تا جایی که پس از چند سال مصرف این مواد نیز متوجه اثار جانبی انها شد و دیری نگذشت که فاجعه (تالیدومید) رخ داد. فاجعه تالیدومید که بر اثر خوردن این دارو توسط زن حامله رخ داد حدود ۲٠هزار کودک ناقص الخلقه بی دست وپا کرو لال و. . . در جهان برجای گذاشت. فاجعه تالیدومید در اثار جانبی به جای گذارند بلکه می توانند نسل بعدی را نیز مورد خطر قرار دهند. باوجودی که کارخانه سازنده برحسب حکم دادگاه مجبور به نگرش دوباره اما عمیق به استفاده از مواد طبیعی شد. در حقیقت چندین عامل باعث تشویق و تعمق بشر بدین موضوع شد از جمله:
-حداقل۶۳٠ هزار گونه گیاهیدر کره خاکی می روید که بیش از ۹۵ درصد انها به عنوان دارو هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته اند و راز و رمزهای فراوان در انها نهفته است.
-هرگیاه حاوی صدها ماده با اثراتی جالب می باشد و در حقیقت بزرگترین ازمایشگاه طبیعت است که به عنوان منابع بی انتها در اختیار نیز قرار دارند.
-تمام مواد سنتزی از الگوی اسکلت مواد استخراج شده از طبیعت برگرفته شده اندو یا بسیاری از مواد نیمه مصنوعی از تغییر در مواد طبیعی حاصل شده اند از اینرو برای تهیه هر جسم تازه باید اسکلت ان را از طبیعت بدست اورد و بهمین علت است که همیشه بعد از کشف مواد طبیعی سنتز انها مورد مطالعه قرار می گیرد.
-بسیاری از فرمول های درشت بخصوص با شکل های فضایی پیچیدهقابل سنتز نیستند. نمونه بارز انها داروهای ضد سرطان مانند وینکریستین وینبلاستین و تاگزول است که به علت درشتی فرمول غیر قابل تهیه هستند و باید حتما با کشت گیاهان انها را از طبیعت بدست اورد.
-داروهای گیاهی بعلت سازگاری بهتر با بدن دارای عوارض جانبی بسیار کمتری نسبت به مواد مصنوعی هستند.
-داروهای سنتزی قادر به تسکین یا درمان کلیه مشکلات نمی باشند امروزه بسیاری از داروهای گیاهی و طبیعی در رشته های گیاه درمانی –هوموپاتی رایحه درمانی-لجن درمانی-گل درمانی و روش های طب مکمل دیگر در حال استفاده وسیع بوده و میلیون ها نفر در جهان از انها استفاده می کنند.
-داروهای مصنوعی بدلیل محدود بودن ماده موثر دارای اثر اختصاصی و اکثرا یک بعدی بوده درحالی که داروهای گیاهی دربردارنده شمار فراوانی ماده بوده که بطور چند بعدی تاثیر نموده و ضمن ایجاد اثرات مختلف و مکمل دارای اثار جانبی کمی می باشند چرا که تعداد زیادی از مواد موجود در گیاهان مسئول کاهش یا از بین بردن عوارض جانبی هستند (صالحی سورمقی. ۱۳۸۹ص ۱۳).

۴-۱۳- تاثیر شرایط اکولوژیک بر مواد و خواص گیاهان دارویی

کمیت و کیفیت مواد موثر و در نتیجه اثار درمانی گیاهان دارویی بستگی تنگاتنگی به شرایط زندگی و رشد گیاهان دارد این عوامل شامل درجه حرارت محیط رطوبت میزان افتاب جنس زمین و ارتفاع محل رشد می‎باشند.
درجه حرارت محیط: درجه حرارت محیط در مناطق مختلف متفاوت است بطور مثال در ایران در فصول مختلف از حداقل ۳۵- درجه در زمستان تا حدود ۵٠ درجه در تابستان تغییرات درجه حرارت وجود دارد که از ویژگی های ارزشمند فلور ایران می باشد همین امر باعث شده است تا تنوع کم نظیر گیاهان را در ایران داشته باشیم.
رطوبت: میزان رطوبت در مناطق کویری و خشک سواحل جنگل ها نواحی کوهستانی و دشت ها با هم متفاوت است باوجودی که حیات هر موجود و گیاهان وابسته به اب است ولی میزان نیاز هرکدام به ان متفاوت است گیاهانی در کویرها وجود دارند که با کمترین میزان باران ویا اب دارای بهترین مواد موثر می باشند مثلا اسانس گیاهان نواحی خشک کیفیت بهتری نسبت به مناطق مرطوب و بارانی دارد چرا که شبنم و باران می‎تواند مقداری از اسانس گیاهان را شسته و کیفیت انها را تغییر دهد نمونه قابل ذکر اسانس گلهای محمدی در قمصر کاشان می باشد.
میزان افتاب: اصولا عمل فتوسنتز و اکثر تغییر و تبدیل های مواد در گیاهان با افتاب صورت می گیرد وجود افتاب از ارکان اصلی رشد و نمو گیاه و تولید مواد موثر در ان است باتوجه به این موضوع اکثر گیاهان نواحی شرق دنیا که دارای افتاب بیشتری هستند از نواحی غربی بهترند و به پیروی از همین اصل اکثر گیاهان ایران باتوجه به افتاب فراوان از مرغوبیت بهتری برخوردارند.
جنس زمین: زمین در نواحی مختلف حاوی املاح کاملا متفاوت است باتوجه به اینکه ریشه هر گیاه در خاک وجود دارد و از این راه تغذیه می کند وجود املاح مورد لزوم گیاه در رشد و نمو و کمیت و کیفیت مواد موثر سرنوشت ساز است.
گاهی دیده می شود که گیاهانی دارای رشد خوبی در زمین های مختلف هستند ولی از نظر مواد موثر دارویی متفاوت می باشند. جنس خاک برای تولید مواد موثر و در نتیجه اثرات ایده ال گیاه از عوامل اصلی می باشد این موضوع را نمی توان از شکل گیاه تشخیص داد به همین دلیل گیاهان همسان که در بازار وجود دارند دارای اثار یکسانی نیستند و حتی ممکن است بدون اثر نیز باشند. برای کشت های وسیع صنعتی باید ازمایش خاک صورت گیرد تا مناسب بودن محل برای رشد گیاه مشخص شود مثلا در شمال کشور گیاهانی نظیر چای یا برنج با وجود فواصل نزدیک محل کشت دارای کیفیت های مختلفی می باشند.
ارتفاع محل: اصولا خانواده های گیاهی گوناگونی در باندی های مختلفی رشد می کنند مثلا اکثر گیاهان خانواده جعفری در ارتفاعات ۱۵٠٠ متر از سطح دریابه بالا دارای رشد خوبی هستند مساله ارتفاع محل رشد نه تنها در ادامه زندگی گیاه اهمیت دارد بلکه در کمیت و کیفیت مواد ان نیز تاثیرگذار است از دلایل دیگر وجود تنوع گیاهان در ایران نامسطح بودن و وجود ارتفاعات مختلف در این سرزمین است. (همان ص ۲۲)

۴-۱۴-تحلیل پرسشنامه

تحلیل پرسشنامه این پژوهش با توجه به موانعی که بر سر راه بود ونبودن منابع در دسترس و همچنین نا آشنا بودن بسیاری از برنامه ریزان و دانش آموختگان رشته گردشگری با موضوع گردشگری گل و گیاه انجام پذیرفت. تعداد ۲۷۰ پرسشنامه توسط کارشناسان ومتخصصان گردشگری تکمیل گردید که سعی شد با حفظ توازن این تعداد از میان دانشجویان وفارغ التحصیلان رشته های گردشگری و همچنین راهنمایان گردشگری به عنوان نماینده جامعه متخصصان عملی انجام پذیرد.
جدول شماره ۱، توزیع فراوانی شرکت کنندگان را براساس جنسیت مورد ارزیابی و سنجش قرار می دهد.
-مشخصات فردی و عمومی پاسخ گویان:
۱-جنس:
با توجه به موضوعیت پژوهش و همچنین نوع سفر با انگیزه گل و گیاه، از پاسخگویان درخواست کردیم تا جنسیت خود را مشخص کرده و ما را در تحلیل پاسخ هایشان بر حسب مرد و یا زن بودن یاری رسانند. این موضوع از این جهت اهمیت دارد تا بدانیم که این نوع از گردشگری می تواند مورد پسند هر گروه جنسی باشد.
جدول ۴-۴ترتیب پاسخ گویان براساس جنس

تعهد سازمانی
پیامد و تأثیرات:
عملکرد شغلی
رفتاری
بازخوردی
عوامل همبسته:
انگیزشی
رضایت شغلی
درگیری شغلی
فشار شغلی
عوامل ضروری و مؤثر:
مشخصات فردی
مشخصات شغلی
ویژگی های مرتبط با نقش
روابط گروه/ رهبر
مشخصات سازمانی
می یر و همکاران (۲۰۰۲) سعی داشتند تا مدل ماتیو و زاجاک (۱۹۹۰) را تکمیل کنند. ویژگی های این تحقیق در مقایسه با تحقیق ماتیو و زاجاک در موارد ذیل فهرست می شود: (نمودار ۲-۴)
بررسی عوامل سه گانه ضروری، همبسته و تأثیرات تعهد سازمانی براساس مدل سه وجهی تعهد عاطفی، مستمر و هنجاری
افزودن متغیرهای جدید و تکمیل متغیرهای مدل مورد نظر. متغیرهایی که در مدل جدید به آن ها توجه شده است عبارت است از: خودکارآمدی، نوع کنترل، گونه های سه گانه عدالت سازمانی، حمایت سازمانی، جایگزین ها، سرمایه گذاری ها، تعهد شغلی، رضایت شغلی بیرونی و درونی، رضایت عمومی شغلی، ابعاد پنجگانه رضایت شغلی نسبت به همکاران، حقوق، ترفیعات، سرپرست و کار، رفتار تابعیت سازمانی، تضادخانه/ کار و استرس (نمودار ۲-۴).
عوامل همبسته و مرتبط با تعهد سازمانی، شامل انگیزش شغلی، رضایت شغلی (درونی، بیرونی، کلی) است. سرانجام اینکه در تمایل به ماندن، عملکرد شغلی، سنجش بازدهی، تمایل به جستجو برای کار دیگر، تعهد سازمانی نقش دارد (زکی، ۱۳۸۳).

کریم زاده (۱۳۷۸) نیز با جمع بندی تحقیقات عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی را به دو گروه طبقه بندی نموده است:
مشخصه های فردی شامل: عوامل جمعیت شناختی مانند جنسیت، سن، تحصیلات و عوامل شخصیتی مانند ارزش های کار، توقعات وتمایلات
مشخصه های سازمانی شامل: مشخصه های شغلی، فرصت های پیشرفت، نظام پرداخت، محیط سازمانی، سبک مدیریت
بر اساس نظریه مارشال با گسترش و افزایش مشارکت سازمانی در سطوح و ابعاد چهارگانه سازمان احساس تعلق و وفاق سازمانی فزونی می گیرد و تعهد سازمانی را تقویت می کند بعلاوه مشارکت سازمانی باعث افزایش کرامت فرد می شود که این امر می تواند بر تعهد سازمانی افراد تأثیر داشته باشد (چلپی، ۱۳۸۵:۱۶۹).
شافر معتقد است میزان تعهد فرد با میزان ارضاء نیازمندی های وی مرتبط است. بنابراین شغلی که می تواند نیازمندی های فرد را برآورده سازد مورد رضایت او خواهد بود. هر سازمانی براساس ظرفیت روحی و فکری کارکنان و شناخت استعدادهای آنان باعث ایجاد علاقه به کار براساس طبیعت آنان، احساس مسئولیت و تعهدی که در جریان کار سازمان مورد نظر است می شود (تنهایی، ۱۳۸۹).
ویژگی های مرتبط شغلی اثرگذار بر تعهد سازمانی عبارت هستند از: حمایت سرپرست، حمایت همکاران، وضوح نقش و دسترسی به منابع (Hartman, bambacas, 2000).
نمودار (۲-۴): عوامل ضروری، همبسته و تأثیرات انواع سه گانه تعهد سازمانی (می یر و همکاران، ۲۰۰۲)
همبسته ها:
رضایت شغلی
التزام شغلی
تعهد شغلی
ترک خدمت و تمایل به ترک خدمت
عوامل ضروری تعهد عاطفی:
مشخصات فردی
تجربه کاری
تعهد عاطفی
عوامل ضروری تعهد مستمر:
مشخصات فردی
جایگزین ها
سرمایه گذاری ها
تعهد مستمر
رفتارهای شغلی:
حضور، عملکرد، رفتارتابعیت سازمانی
عوامل ضروری تعهد هنجاری:
مشخصات فردی
تجارب اجتماعی شدن
سرمایه گذاری های سازمانی
احساس خوشبختی و بهداشت کارکنان
تعهد هنجاری

شکل۴-۵: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر تعداد پنجه ۵۲
شکل۴-۶: مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر تعداد پنجه ۵۲
شکل۴-۷: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر تعداد دانه در خوشه ۵۳
شکل۴-۸: مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر تعداد دانه در خوشه ۵۴
شکل۴-۹: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر تعداد سنبله در متر مربع ۵۵
شکل۴-۱۰: مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر تعداد سنبله در متر مربع ۵۵
شکل۴-۱۱: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر وزن هزار دانه (گرم) ۵۷
شکل۴-۱۲ : مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر وزن هزار دانه (گرم) ۵۷
شکل۴-۱۳: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر وزن ماده سبز در حالت علوفه ای (کیلوگرم در هکتار) ۵۸
شکل۴-۱۴: مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر وزن ماده سبز در حالت علوفه ای (کیلوگرم در هکتار) ۵۹
شکل۴-۱۵: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر عملکرد دانه در حالت علوفه ای (کیلوگرم در هکتار) ۶۰
شکل۴-۱۶ : مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر عملکرد دانه در حالت علوفه ای (کیلوگرم در هکتار) ۶۰
شکل۴-۱۷: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر عملکرد دانه در حالت برداشت دانه ای (کیلوگرم در هکتار) ۶۲
شکل۴-۱۸ : مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر عملکرد دانه در حالت برداشت دانه ای (کیلوگرم در هکتار) ۶۲
شکل۴-۱۹: مقایسه میانگین اثر فواصل مختلف زهکش زیرزمینی بر شاخص برداشت غیر علوفه ای ۶۴
شکل۴-۲۰ : مقایسه میانگین اثر زهکش سطحی بر شاخص برداشت غیر علوفه ای ۶۴
شکل۴-۲۱ : روند تغییرات عملکرد دانه در حالت برداشت دانه ای نسبت به فاصله قرارگیری زهکش ها ۶۵
شکل۴-۲۲: روند تغییرات عملکرد دانه در حالت علوفه ای نسبت به فاصله قرارگیری زهکش ها ۶۶
شکل۴-۲۳: روند تغییرات میانگین رطوبت سطحی در تیمارهای مختلف ۶۷
چکیده
زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری با هدف خشک کردن زمین در زمان برداشت (بالابردن
تحمل­پذیری خاک)، زهکشی میان­فصل و پایین آوردن سطح ایستابی پس از برداشت برنج (جهت کشت پاییزه و زمستانه) احداث می­گردد. به منظور بررسی اثر انواع زهکشی (سطحی و عمقی) و فواصل آنها بر عملکرد و اجزای عملکرد تریتیکاله به عنوان کشت دوم در اراضی شالیزاری این پژوهش به صورت فاکتوریل در قالب طرح آماری بلوک­های کامل تصادفی با سه پایه تکرار در مزرعه پژوهشی موسسه تحقیقات برنج کشور واقع در رشت در سال ۱۳۹۲ انجام گرفت. فاکتورهای آزمایشی شامل الف- زهکشی سطحی با سطوح: ۱- بدون زهکشی، ۲- زهکشی سطحی با فواصل ۵ متر و ۳- زهکشی سطحی با فواصل ۱۰ متر از یکدیگر و ب- زهکشی عمقی با عمق متوسط یک متر، ۱- سطوح بدون زهکشی عمقی، ۲- زهکشی عمقی با فواصل ۵/۷ متر از یکدیگر، ۳- زهکشی عمقی با فواصل ۱۰ متر از یکدیگر و ۴- زهکشی عمقی با فواصل ۱۵ از یکدیگر می­باشند. جنس لوله­های استفاده شده در این تحقیق P.V.C مشبک خرطومی با قطر ۱۲۵ میلی­متر و پوشش به کار رفته برای لوله­های زهکش، پوسته برنج می­باشد. نتایج نشان داد که تاثیر زهکشی زیرزمینی و زهکشی سطحی بر ارتفاع بوته گیاه، طول سنبله، تعداد پنجه، تعداد سنبله در متر مربع، تعداد دانه در خوشه، وزن هزار دانه، وزن ماده سبز در حالت علوفه­ای، عملکرد دانه در حالت برداشت علوفه­ای و دانه­ای در سطح آماری ۱% معنی دار گردید. اثر متقابل فواصل زهکش زیرزمینی و زهکشی سطحی بر تعداد پنجه در سطح آماری ۵ درصد معنی­دار است. ترکیب زهکشی زیرزمینی با فاصله ۵/۷ متر و زهکشی سطحی با فاصله ۵ متر باعث ۳ برابر شدن تعداد پنجه و تعداد سنبله در متر مربع نسبت به شاهد گردید، نیز باعث شش برابر شدن عملکرد دانه در حالت برداشت دانه­ای نسبت به شاهد شد. همچنین تاثیر زهکشی زیرزمینی و سطحی بر شاخص برداشت علوفه­ای و غیر علوفه­ای معنی­دار نگردید. در نهایت می­توان بیان نمود که ترکیب زهکش زیرزمینی و سطحی باعث افزایش عملکرد تریتیکاله می­ شود.

کلمات کلیدی: زهکشی زیرزمینی، زهکشی سطحی، تریتیکاله.
فصل اول
مقدمه و هدف
۱-۱- مقدمه
جهان امروز با چالش­های زیادی در زمینه تأمین غذا و ایجاد شرایط اشتغال و درآمد برای قشر عظیمی از جمعیت در حال ازدیاد روبروست. در ایران برنج بعد از گندم دومین غله­ای است که برای تغذیه مردم مورد استفاده قرار می­گیرد. بیشترین کشت برنج در ایران در سه استان شمالی کشور عبارت از گیلان، مازندران و گلستان با ۷۱ درصد از سطح زیر کشت کل کشور انجام می­گیرد. بر اساس نتایج آخرین آمار موجود ۲۳۸ هزار هکتار از اراضی استان گیلان به کشت برنج اختصاص دارد. پایین بودن سرانه مالکیت زمین برای هر خانوار کشاورز، واردات بی رویه برنج، افزایش سریع هزینه­ های کشت برنج و کم­آبی در سال­های اخیر موجب کاهش شدید درآمد کشاورزان شالیکار گردیده است. ادامه روند مذکور می ­تواند تولید برنج را مورد تهدید جدی قرار دهد. از مهم­ترین راهکارهای افزایش درآمد شالیکاران و تشویق آنان به ادامه تولید برنج توسعه کشت دوم بعد از برداشت برنج می­باشد. در این راستا حل چالش­های مهمی مانند مبارزه با غرقابی اراضی ناشی از باران­های نیمه دوم سال، گزینش محصولات مناسب کشت دوم و تاثیر آن بر کشت اول (برنج) و بازاریابی و فرآوری و همچنین اتخاذ سیاست­های حمایتی موجب توسعه کشت دوم خواهد شد با این کار اراضی مذکور می ­تواند جهت تأمین بخشی از غذای جامعه، گریز از بیکاری فصلی کشاورزان و رهایی از کشاورزی تک محصولی مورد استفاده مفیدتر قرار گیرد. تک محصولی بودن یک منطقه جغرافیایی ممکن است تحت تأثیر پیامدهای ناگواری از قبیل سقوط ناگهانی قیمت محصول و یا بروز همه­گیری (اپیدمی) آفت­های گیاهی، ضررهای فراگیر اقتصادی به بار آورد. بدین منظور اجرای طرح­های کاربردی برای کشت دوم بعد از برنج می ­تواند کمک ﻣﺆثری در رفع این معضلات باشد. در حال حاضر از اولویت­های مهم بخش کشاورزی استان گیلان فراهم­آوری امکان استفاده از مزارع شالیکاری برای کشت محصولات مناسب به عنوان کشت دوم می­باشد. برای نیل به این هدف تعیین اراضی مستعد برای کشت دوم، شناسایی محصولات متناسب با اقلیم منطقه، شناسایی محدودیت­های طبیعی و اقتصادی و اجتماعی کشت دوم و در نهایت ارائه راهکارهای مناسب مربوط مدنظر می­باشد.
در سطح جهانی نیز افزایش شدید جمعیت و تقاضا برای مواد غذایی و فرآورده ­های کشاورزی سبب گردیده اراضی زراعی بصورت متمرکز مورد بهره ­برداری قرار گیرند. در این راستا در اراضی شالیزاری نیز سیاست کشت دوباره برنج و همچنین کشت گیاهان دیگر پس از برداشت برنج (کشت دوم) توسعه پیدا کرده است.
۱-۲- ضرورت اجرای طرح کشت دوم بعد از برنج
نیل به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی از هدف­های مهم برنامه­ ریزی بخش کشاورزی است. تولید محصولات کشت دوم در اراضی شالی موجب افزایش توان مالی کشاورز و به تبع آن افزایش درآمد ناخالص ملی در بخش کشاورزی خواهد شد. علاوه بر این، ایجاد اشتغال در سطح روستاها، جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، ترغیب سرمایه­گذران به ایجاد صنایع تبدیلی مواد غذایی و صنایع وابسته در روستاها از دیگر فواید کشت دوم در گیلان است. از طرفی استفاده از بقولات به عنوان کشت دوم در تناوب موجب کاهش مصرف کود و سموم شیمیایی و در نتیجه حفظ محیط زیست می­ شود. ایجاد زمینه مناسب برای تثبیت شالیزارها و جلوگیری از تغییر کاربری اراضی از دیگر پیامدهای مطلوب و بسیار مهم کشت دوم است. با افزایش تولیدات مواد غذایی در استان علاوه بر خودکفایی در این محصولات می­توان در جهت توسعه صادرات گام برداشت. خارج نمودن هرزآب­های مزرعه و تهویه مطلوب خاک، مبارزه با آفت کرم ساقه خوار برنج که در میان کاه و کلش زمستان گذرانی می­ کند و تهیه و تأمین بخشی از نیازهای دامداری­های استان از طریق کشت محصولاتی مانند شبدر، از دیگر اثرات مثبت کشت دوم است.
تفکر کشت دوم بعد از برداشت برنج در اراضی شالیکاری استان گیلان از دیرباز مدنظر دست اندرکاران کشاورزی، کارشناسان و مروجان استان بوده و همواره این سوال مطرح می­شد که چرا بایستی سطحی وسیعی از اراضی مناسب شالیزار استان مدت ۶ الی ۷ ماه از سال بدون استفاده رها گردد. تولید و عرضه انواع محصولات سبزی و صیفی، علوفه، حبوبات و دانه­ های روغنی که در حواشی جاده­های روستایی در معرض فروش از تولید به مصرف قرار می­گیرد مبین این واقعیت ملموس می­باشد که عدم کاشت و بدون استفاده ماندن اراضی شالیکاری استان به ویژه در ۶ ماه دوم سال ناشی از کم­کاری کشاورزان نیست؛ بلکه از یک طرف ناشی از فقر تحقیقاتی و عدم معرفی محصولات و ارقام مناسب و از طرف دیگر عدم برنامه ­های اجرایی حمایتی می­باشد.
در این بین، استراتژی توسعه کشت محصولات دوره زراعی پاییزه در استان گیلان مورد توجه بسیاری از صاحب­نظران قرار گرفته است. برخورداری فیزیکی از سامانه منابع تولیدی فراوان و ظرفیت به کارگیری ۲۳۸ هزار هکتار اراضی شالیکاری این استان برای توسعه کشت دوم نقاط قوتی است که لزوم پژوهش و تحقیق به منظور عملیاتی کردن این استراتژی را آشکار می­سازد. اگرچه فقدان زیر ساخت­های مناسب در استان گیلان برای توسعه کشت دوم تهدیدی جدی در مسیر توسعه بخش کشاورزی این استان است ولی منافع اجتماعی نظیر ایجاد درآمد جنبی، ایجاد اشتغال پایدار، تخصیص بهینه منابع و استفاده حداکثری از ظرفیت تولید و افزایش تولید محصولات کشاورزی در راستای تحقق اهداف خودکفایی پارامترهایی است که توجه بیشتر به توسعه کشت دوم را حائز اهمیت نشان می­دهد.
۱-۲-۱- اهداف کشت دوم
مهمترین اهداف توسعه کشت دوم در اراضی شالیزاری استان شامل افزایش تولید محصولات کشاورزی و تأمین بخشی از نیاز غذایی کشور، تأمین و تولید علوفه مورد نیاز دام­ و بهبود دامپروری، تأمین قسمتی از روغن مصرفی کشور با کشت دانه­ های روغنی، تأمین بخشی از پروتئین مورد نیاز جامعه از طریق کشت حبوبات، پایداری تولید برنج از طریق تقویت حاصلخیزی و حفظ خاک و بهبود کیفیت اراضی زیر کشت برنج، امکان کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی برای زراعت اصلی و کاهش واردات آنها، اشتغال­زایی و جلوگیری از مهاجرت روستاییان، افزایش توان مالی کشاورزان، خارج نمودن هرز آب­ها و تهویه مطلوب خاک، تقویت و راه ­اندازی صنایع تبدیلی مناسب در سطح روستاها می­باشد.
۱-۲-۲- مزایای کشت دوم
۱-عدم نیاز به آبیاری
۲- کار در زمان بیکاری کشاورزان (نیمه دوم سال)
۳- پایین­تر بودن هزینه کارگری و تولید
۴- کمتر بودن آفات­ها و بیماری­ها
۵- امکان کاهش برخی آفات و علف­های هرز برای کشت اصلی
۶- انتخاب محصول مورد کشت
۷- استفاده از مزایای تناوب زراعی در اراضی شالیزاری
۸- افزایش تولید پروتئین، سبزی و دانه­ های روغنی
۹- پایداری تولید برنج
۱۰- عدم تغییر کاربری اراضی شالیکاری
۱-۲-۳- موانع و مشکلات کشت دوم
۱- کمبود نقدینگی کشاورزان: شروع کشت دوم مقارن با زمان برداشت برنج بوده و کشاورزان در این زمان هنوز از مشکلات اقتصادی کشت برنج رهایی نیافته و توانایی انجام هزینه جدید را ندارند.
۲- آبگیر بودن بخش زیادی از شالیزارها: نگاهی به آمار بارندگی در استان گیلان نشان می­دهد که بیشترین بارندگی­ها در استان گیلان در نیمه دوم سال اتفاق می­افتد. (حدود ۶۳ درصد معادل ۷۵۶
میلی­متر در سال). بر خلاف برنج اکثر محصولات زراعی به غرقابی حساس بوده و از این عارضه خسارت می­بییند بنابراین اتخاذ روش­های مناسب زهکشی از ضروریات توسعه کشت دوم می­باشد.
مشکل فروش محصولات کشت دوم: فروش محصول از عمده­ترین مشکلات کشاورزان است که در چند سال اخیر به کشاورزی و کشاورزان ضرر و زیان بسیاری وارد کرده است.
۳- کمبود تحقیقات برای معرفی گیاهان کشت دوم و حل مشکلات هر گیاه: انجام تحقیقات وسیع و عملیات آزمایشی در مورد نوع گیاه و رقم، زمان کشت، نحوه مبارزه با آفات و بیماری­ها از ضروریات توسعه کشت دوم می­باشد
۴- عدم خرید تضمینی: برنامه ­های دراز مدت دولت برای تعیین نوع کشت با کار کارشناسی، خرید تضمینی و فراهم کردن بازار خرید محصولات کشاورزی ضروزی می­باشد. بی­برنامگی و عدم نظارت سود زیادی نصیب دلالان خواهد کرد. همچنین یکی از مشکلات کشاورزان در خرید تضمینی، دریافت نکردن به موقع مطالباتشان است.
۵- نبود امکانات نگهداری محصولات: امکاناتی نظیر سردخانه، انبارهای مناسب، و صنایع تبدیلی لازمه به سود رسانی هر محصول زراعی می­باشد.

PO^• (or HO^•) + M (monomer) POM^•
+M POM₂^• +M … ^+M POM_n^•

۱-۴-۳ تغییرات فیزیکی و مرفولوژیکی ناشی از پرتودهی سطوح توسط لیزر

فرسایش لیزر در تعدادی از پلیمر‌ها از قبیل پلی‌استر، پلی‌اتراترکتون^[۷۸]، پلی‌آمیدها، پلی‌اکریل‌آمید^[۷۹]، پلی‌اتیلن، ترکیب بیسفنول‌پلی‌کربنات و پلی‌متیل‌متا‌اکریلات^[۸۰]، ترکیب پلی‌کربنات و پلی‌متیل‌متا‌اکریلات^[۸۱] و پلی‌بوتیل‌ترفتالات^[۸۲] باعث ایجاد بافت‌هایی مارپیچ‌شکل می‌شود [۴۹]. فقط ابریشم طبیعی به طور واضحی در مقابل پرتودهی لیزر در طول موج پرتودهی برابر با ۱۹۳ نانومتر، جوابگو بوده و ساختمان‌های سطحی شبیه به ساختمان‌های سطحی پلی‌آمید‌های مصنوعی را از خود نشان می‌دهد [۳۱]. بر طبق کارهای الیسون ساجس، اصلاح سطحی ایجاد شده بر روی پلی‌متیل‌متا‌اکریلات و پلی‌تترا‌فلوئورو‌اتیلن به صورت بافت‌شکل مشاهده می‌شد، در حالی که پلی‌اتیلن‌ترفتالات ترکیب شده با گلایکول ساختمان مارپیچ‌شکل ویژه‌ای را نشان می‌داد [۴۹].
چو و همکارانش [۴۵] مطالعۀ فیزیکی اصلاح سطحی پارچۀ پنبه‌ای خام را، توسط پرتو‌دهی لیزر بررسی کردند. در این روش از لیزر دی‌اکسید‌کربن استفاده شده و نمونه‌ها به طور مستقیم پرتودهی شده بودند. نمونه‌ها بعد از پرتودهی، ساختاری به شکل اسفنج پیدا می‌کردند. افزایش قدرت لیزر باعث آسیب بیشتر، به این ساختمان‌ها می‌شد. استحکام کششی نمونه‌ها کاهش پیدا کرده و قابلیت ترشوندگی آن‌ها افزایش یافته است. بنابراین به دلیل آسیب‌دیدگی ناشی از پرتودهی، استحکام کاهش پیدا کرده است.

در مورد تأثیر هر پالس لیزر بر روی شکل‌گیری ساختمان‌ها در الیاف پلی‌استر یک بررسی صورت گرفته است، که در آن با افزایش تعداد پالس‌ها در پرتودهی لیزر، یکسانی و مشابهت ساختمان‌های ایجاد شده بر روی لیف، در طول موج ۲۴۸ نانومتر افزایش پیدا می‌کند. افزایش تعداد پالس‌های لیزر که به نوعی یعنی همان افزایش شدت انرژی ورودی، منجر به ایجاد ساختمان‌هایی با زبری و زمختی بیشتر شده و همچنین با ترکیب شدن پالس‌ها با یکدیگر ساختمان‌های مارپیچ‌شکل نازک‌تری ایجاد می‌شود [۳۱].
نمودار ۱-۱ ترکیب شدن تپه‌های سطحی و وسیع‌تر شدن میانگین فاصلۀ بین تپه‌ها یا ساختمان‌های مارپیچ‌شکل را، با افزایش تعداد پالس‌دهی به همراه افزایش شدت انرژی لیزر نشان می‌دهد. بعلاوه با توجه به مشاهدات، تغییر دادن تعداد پالس‌ها به مقدار بیشتر نمی‌تواند به کار برده شده شود. در نهایت ادامه عملکرد لیزر به تقسیم شدن الیاف به بخش‌های بیضی‌شکل و در نهایت متلاشی شدن آن‌ها می‌ انجامد [۳۱].

نمودار ۱-۱٫ تغییر شکل ساختمان سطحی مونو فیلامنت‌های پلی‌استر (دارای ۳۲۰ درصد ازدیاد طول) با افزایش شدت انرژی و تعداد پالس‌دهی لیزر، در طول موج پرتودهی ۲۴۸ نانومتر و فرکانس پالس ۲ هرتز [۳۱].

۱-۴-۳-۱ تأثیر آرایش مولکولی درون لیفی بر ساختمان سطحی ایجاد شده توسط لیزر

ابعاد ساختمان‌های سطحی پرتودهی شده بر روی مواد لیفی‌شکل، با حالات مرفولوژی درونی الیاف و نوع الیاف مرتبط است، که این بدین معنی است که ابعاد ساختمانی، به آرایش یافتگی یا آرایش نیافتگی و نوع زنجیره‌های مولکولی وابسته هستند [۳۸]. لیزر‌های اکسایمر می‌توانند شکل سطحی بسیاری از الیاف و فیلم‌های پلیمری را تغییر دهند، ولی این تغییرات در سطح پلیمر‌های نیمه بلوری مانند پلی‌اتیلن‌ترفتالات شدید تر است. تغییر ساختار پلی‌اتیلن‌ترفتالات نیمه بلوری و جهت یافته، بعد از قرار گرفتن در معرض پرتو لیزر، به طور مشخص‌تری در مقایسه با فیلم پلی‌استری آمورف‌شکل و جهت نیافته انجام می‌شود [۲۸،۵۰].
در ساختمان سطحی مواد کولاری با درجۀ بلورینگی بالا (بالاتر از ۹۸ درصد) بعد از پرتودهی لیزر، مارپیچ‌هایی نسبتاً کم دوام آشکار می‌شود اما این ساختمان‌های سطحی روی متاآرامید نومکس و کوپلیمر تکنورا بیشتر مشخص هستند. این حقیقت ممکن است به انعطاف پذیری نوع زنجیره‌های متا آرامیدی پلیمر یا نوع کوپلیمر آن مربوط باشد [۳۱].

۱-۴-۳-۲ تأثیر میدان‌های تنشی داخلی و خارجی بر ایجاد ساختمان‌های سطحی

میدان‌های تنشی به کار برده شدۀ خارجی (به وسیلۀ نیروی ازدیاد طولی که از بیرون به لیف وارد می‌شود)، باعث آرایش بیشتر زنجیره‌های پلیمری (کاهش آنتروپی) و ایجاد تنش‌های باقیمانده در الیاف می‌شود. کشیدن الیاف پلی‌استر آرایش نیافته در شرایط سرد، یک حالت گلویی شدن در قسمت‌های مختلف لیف ایجاد می‌کند (که بستگی به رفتار نیرو - ازدیاد طول مواد دارد). با پرتودهی لیف پس از کشیده شدن، مشاهده می‌شود که ساختمان‌ها فقط روی مناطق کشیده شده (که آرایش یافتگی در آنجا رخ داده است) ایجاد شده و گسترش پیدا می‌کند و قسمت کمری حالت گلویی و قسمت‌های کشیده نشده، تقریباً بدون ساختار باقی می‌مانند. چنین رفتار مشابهی در بررسی‌های صورت گرفته بر روی الیاف الاستومر هم مشاهده شده است [۳۱،۳۸].
در طی کشش سرد، نواحی تنش یافته در منطقۀ گلویی شده گسترش پیدا کرده، زیرا ماکرومولکول‌ها مجبورند بر خلاف همدیگر حرکت کنند که در نتیجه، آن نواحی لاغر شده و تقریباً دارای آرایش یافتگی کاملی می‌شوند. بخشی از انرژی مصرف شده برای کشش، در بین مواد کشیده شده ذخیره می‌شود [۳۸]. همچنین ییپ و همکارانش [۴۰] نشان دادند که در الیاف پلی‌آمیدی که کشیده شده و بعد تحت عملکرد لیزر قرار گرفته‌اند، ساختمان‌ها به صورت واضح‌تر و با میانگین فاصلۀ بیشتر بین مارپیچ‌ها تشکیل شده بود.

۱-۴-۳-۳ تغییر آرایش یافتگی ناشی از پرتودهی لیزر

با توجه به اینکه ارتعاش‌های مولکولی نسبت به قدرت پیوند و پیکربندی آن‌ها حساسند، طیف‌سنجی مادون قرمز روش مناسبی برای تشخیص اصلاح خواص سطحی پلیمر‌ها با لیزر است و تغییر شکل ساختمانی و ساختار حاصل از تجزیه نوری را به خوبی نشان می‌دهد. بر اساس این مشاهدات در اثر پرتودهی لیزر دی‌اکسید‌کربن و لیزر اکسایمر، کاهش بلورینگی و افزایش نواحی آمورف، در سطح پلیمر پلی‌اتیلن‌ترفتالات نیمه بلوری مشهود است [۲۸،۵۰].
بر اثر پرتودهی لیزر در اکثر پلیمر‌های بلوری از قبیل پلی‌اتیلن‌ترفتالات، آمورفی شدن سطح مشاهده می‌شود. بسته به شدت پرتودهی، مواد سطحی ممکن است گرم شده و به دمای ذوبشان برسند. بسته به مدت زمان پرتودهی و زمان سرد شدن، سطح ذوب شدۀ مواد ممکن است قبل از آنکه فرصت تشکیل بلور به پلیمر داده شود، سریع سرد شود، که این عمل به طور عمده یک حالت آمورفی در سطح ایجاد می‌کند و در غیر این صورت اگر به آن اجازه داده شود تا به آرامی سرد شود، بیشتر حالت شبیه به نیمه بلوری‌ها به وجود می‌آید [۴۹].

۱-۴-۳-۴ اصل گرمایی ناشی از پرتودهی لیزر

انرژی وارده توسط پرتودهی لیزر، به ناحیۀ سطحی یک پلیمر با جذب بالا (از قبیل پلی‌استر در طول موج ۲۴۸ نانومتر و یا پلی‌آمید‌ها در طول موج ۱۹۳ نانومتر)، حداقل در طی یک مقیاس زمانی پالس‌دهی لیزر، به یک حجم کم محدود خواهد بود. این انرژی وارده به خاطر زمان آسایش برای یک تغییر حالت الکترونی (انرژی فوتون‌ها) به ارتعاشی گرمایی (تقریباً ^۱۱-۱۰ ثانیه جهت تبدیل انرژی به گرما)، بیشتر منجر به گرم شدن پلیمر در آن نقطۀ مورد نظر شده، تا اینکه صرف انتشار و انتقال گرما به درون تودۀ پلیمر شود (که تقریباً در حدود ^۷-۱۰- ^۵-۱۰ ثانیه زمان برای انتقال گرما نیاز دارد). بنابراین دما‌های نقاط سطحی مورد نظر، ممکن است به مقادیری بالاتر از ۱۰۰۰ کلوین برسد [۳۸].

۱-۴-۴ خواص و کاربرد‌های سطوح اصلاح شده توسط پرتودهی لیزر

پرتودهی پلیمر‌ها توسط لیزر اکسایمر می‌تواند باعث به وجود آمدن اصلاح و بهبود در خواص متفاوت سطحی، در نواحی تحت اثر پرتودهی شود. برای مثال سطوح صاف الیاف مصنوعی می‌تواند توسط این تکنیک غیر تماسی، اصلاح و تبدیل به یک ساختمان منظم مارپیچ‌شکل شود، که تأثیر بزرگی بر روی خواص عمومی الیاف از قبیل چسبندگی سطحی، پوشش‌دهی، قابلیت تر شدن، جلوۀ نوری و غیره دارد [۱۰].

۱-۴-۴-۱ آبدوستی و آبگریزی انتخابی

زاویه تماس قطرۀ آب با سطح فیلمی که در معرض تابش لیزر اکسایمر قرار گرفته است، نسبت به تغییر تعداد پالس لیزر بررسی شده است، به طوری که مسیر اولیۀ کاهش زاویه تماس شبیه تابش‌دهی با لیزر دی‌اکسید‌کربن است، ولی با افزایش تعداد پالس، زاویه تماس به تدریج کم می‌شود و با رسیدن به ۱۰ پالس بر مقدار آن افزوده می‌شود. به عبارت دیگر آبدوستی سطح فیلم ابتدا افزایش و سپس کاهش می‌یابد. جالب توجه اینکه با پرتودهی لیزری در طول موج فرابنفش در شرایط متفاوت می‌توان به دو حد آبدوستی و آبگریزی بر روی فیلم‌های پرتودهی شده نسبت به فیلم شاهد رسید که این خود نوعی مزیت پرتودهی با لیزر در مقایسه با منابع نوری دیگر است [۲۸،۵۰].
نوربخش و همکارانش [۵] کاربرد لیزر در اصلاح برخی از خواص سطحی پارچه‌های نایلونی و پلی‌استری را بررسی کرده‌اند، به طوری که بر اثر پرتودهی توسط لیزر اکسایمر، جذب آب در الیاف نایلون و پلی‌استر افزایش یافته است. نتایج طیف‌سنجی مادون قرمز در پارچۀ نایلونی پرتودهی شده توسط لیزر، افزایش گروه‌های انتهایی اسیدی و در پارچۀ پلی‌استری تغییرات اتصالات شیمیایی، به همراه ایجاد گروه‌های کربوکسیل را در این الیاف نشان می‌دهد، که دلیلی بر افزایش جذب آب است.

۱-۴-۴-۲ خاصیت چسبندگی، ابرآبگریزی و خود تمیز شوندگی

برای ایجاد ابرآبگریزی، فقط روش تغییر هندسه و توپوگرافی سطح (بدون نیاز به پوشش‌دهی سطح توسط مواد شیمیایی فلوئوردار برای کاهش کشش سطحی) به اندازه کافی مؤثر است، زیرا مواد آلی عموماً برای آب زاویه تماس بزرگ‌تر از ۹۰ درجه را نشان می‌دهند. به عنوان نمونه در طبیعت، برگ بعضی از گیاهان نظیر برگ درخت سدر (کُنار) فقط به وسیله عوامل هندسی ابرآبگریزی از خود نشان می‌دهد. سطح برگ از نظر مهندسی زبر است اما از نظر شیمیایی دارای مومی است که ترکیبات آن عمدتاً استرهای اسیدهای چرب و الکل‌ها می‌باشد. پاهای حشره واتر‌-‌استرایدر (حشره‌ای که بر روی آب راه می‌رود) نیز به وسیله عوامل هندسی، ابرآبگریزی از خود نشان می‌دهد [۱۸].
می‌هوآ^[۸۳] و همکارانش [۵۲] در یک تحقیق، توسط پرتودهی لیزر نئودمیوم یاگ با طول موج ۵۳۲ نانومتر، بر روی سطح فیلم پلی‌دی‌متیل‌سیکلوهگزان^[۸۴]، خاصیت چسبندگی و ابرآبگریزی آن را بررسی کردند. ناهمواری‌ها یا زبری سطحی که شامل ساختمان‌هایی در سطح میکرو، زیرمیکرو و نانو بوده توسط پرتودهی لیزر در سطح پلیمر پلی‌دی‌متیل‌سیکلوهگزان ایجاد شد. سطح این پلیمر بعد از پرتودهی خاصیت ابرآبگریزی و زاویه تماس^[۸۵] بالاتر از ۱۶۰ درجه و همچنین زاویۀ سُرخوردگی^[۸۶] کمتر از ۵ درجه که معیاری از اثر خود تمیزشوندگی^[۸۷] است را از خود نشان می‌داد. قابلیت تر شدن سطوح پلی‌دی‌متیل‌سیکلوهگزان می‌توانست، توسط کنترل سادۀ سایز ساختمان میکروسکوپی شکل گرفته توسط لیزر، قابل کنترل باشد.
همچنین جاو و همکارانش [۵۳] تأثیر ناهمواری‌های ایجاد شدۀ نانومتری همراه با طرح‌های میکرونی ناهمسانگرد (یعنی در هر جهت دارای خواص متفاوت) توسط لیزر را، بر روی آبگریزی و آبدوستی سطوح بررسی کرده و همچنین کاربرد‌هایی برای مواد آبگریز تولید شده بیان کرده‌اند. از جملۀ آن کاربرد‌ها می‌توان، به پوشش دادن شیشۀ پنجره‌ها در استفاده از خاصیت خود تمیز شوندگی آن‌ها و همچنین اندیکاتور‌هایی که در مکان‌های شلوغ هستند، در پوشاک خاص مثل لباس‌های مخصوص شنا، پوشش‌های عایق و همچنین کاهندۀ نیروی مورد نیاز برای کشیدن در آب مانند روبات‌های آبزی مینیاتوری و همچنین بدنۀ کشتی‌ها اشاره کرد.

۱-۴-۴-۳ قابلیت ضد نمدی شدن

نوربخش و همکارانش [۵] کاربرد لیزر در اصلاح برخی از خواص سطحی پارچه‌های پشمی را بررسی کرده‌اند. مطالعۀ تصاویر میکروسکوپ الکترون پویشی نشانگر دست‌یابی به اثرات ضد نمدی شدن در پشم می‌باشد، که این به کنده شدن لبه‌های فلس الیاف پشم، در پارچۀ پشمی ارتباط داده شده است. پارچۀ پشمی که با لیزر در توان‌های زیاد پرتودهی شده است، استحکام کششی کمتر و ازدیاد طول در نقطه پارگی بیشتری را، نسبت به پارچه‌های کلرینه شده نشان می‌دهد، ولی به طور کلی پرتودهی توسط لیزر در توان‌های زیاد، سبب کاهش بیشتر در استحکام پارچه و همچنین در ازدیاد طول شده است. نتایج طیف‌سنجی مادون قرمز در پارچۀ پشمی پرتودهی شده توسط لیزر، افزایش گروه‌های آمینی^[۸۸] را نشان می‌دهد که منجر به امکان جذب بیشتر رنگزای اسیدی می‌گردد.

۱-۴-۴-۴ بهبود قابلیت رنگرزی در پارچه‌ها

به دلیل وجود سطوح صاف در الیاف مصنوعی، عمق‌های رنگی تیره، خیلی مشکل و سخت بدست می‌آیند. با بهره گرفتن از عملکرد لیزر بر روی پارچه‌های پلی‌استری، بسیاری از شید‌های رنگی تیره در رنگرزی، البته با بهره گرفتن از همان مقدار معمول مواد رنگزا قابل دست‌یابی است. یکی از کاربرد‌های ممکن برای پلی‌استر پرتودهی شده با لیزر، مبتنی بر ایجاد گروه‌های کربوکسیلیک بر روی سطوح است، به طوری که این پدیده می‌تواند برای علامت‌گذاری و شناسایی انتخابی با بهره گرفتن از مواد رنگزای کاتیونیک مورد استفاده قرار گیرد. با بهره گرفتن از تکنیک ماسک گذاری، طرح‌ها و لوگو‌هایی ممکن است بر روی پارچه پرتودهی شوند و پس از آن به طور انتخابی رنگرزی و شناسایی گردند [۱۰].
ییپ و همکارانش [۱۲] در یک تحقیق، تأثیر اصلاح صورت گرفته توسط لیزر اکسایمر، بر روی خواص رنگرزی پارچه‌های پلی‌آمیدی را هم مورد بررسی قرار دادند، به طوری که پارچه‌های پلی‌آمیدی بعد از پرتودهی لیزر، توسط رنگ‌های تجاری موجود از قبیل رنگ‌های اسیدی، دیسپرس و راکتیو رنگرزی شدند. خواص رنگرزی پارچه‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای بهبود پیدا می‌کرد، که این بهبود رابطۀ نزدیکی با ساختمان‌های مارپیچ‌شکل ایجاد شده بر روی سطوح الیاف نایلونی داشت. قابلیت رنگرزی بدست آمده توسط مواد رنگزای دیسپرس و راکتیو، می‌توانست در اثر پرتودهی لیزر بر روی پارچۀ نایلونی بهبود پیدا کند.

۱-۴-۴-۵ بهبود قابلیت چاپ بر روی پارچه

نتایج بدست آمده بر روی پارچۀ پلی‌استری عمل شده با لیزر، به طور واضح تباین بالا و مشخص طرح را نشان می‌دهد، بنابراین ما را در استفاده از طرح‌های ظریف‌تر تواناتر می‌سازد. در چاپ پیگمنت پیش نیاز لازم و اصلی، چسبیدن قوی یک سیستم رنگ پایۀ پلیمری به پارچه است. به دلیل مصنوعی بودن، سطوح خیلی صافی داریم که این باعث داشتن فقط تعداد کمی سایت برای تثبیت چسب می‌شود. به طور مرسوم چاپ پیگمنت نتایج رضایت بخشی را در استاندارد‌های بالای شستشو و ثبات سایشی نمی‌دهد و این‌چنین مشکلات یکسان و مشابهی در رنگرزی پیگمنت هم به وجود می‌آید. حتی تعداد کم پالس‌دهی‌های لیزر اکسایمر (کمتر از ۱۰ پالس و با طول موج ۲۴۸ نانومتر) با شدت لیزر کم هم باعث بهبود چسبیدن رنگ پایه و ثبات بالای چاپ می‌شود. [۱۰].
عملکرد لیزر بر روی پلی‌آمیدها در طول موج ۱۹۳ نانومتر باعث یک افزایش بزرگ، در چسبیدن رنگ پایه پیگمنتی بر روی فویل پلی‌آمیدی می‌شود. حتی کم‌ترین تعداد پالس‌دهی با شدت لیزر کم هم، به شدت نیروی مورد نیاز را برای جدا شدن و کندن رنگ پایه بالا می‌برد. یک حدی که می‌توان به آسانی به آن رسید، جایی است که پارگی فیلم رنگ پایه، به نیروی مورد نیاز برای قطع چسبندگی رنگ پایه به فویل عمل شده با لیزر برتری بگیرد [۱۰].

۱-۴-۴-۶ روکش‌دهی و چسبندگی

در حال حاضر پرتودهی الیاف و پارچه‌ها (از قبیل پلی‌استری و آرامیدی) توسط لیزر اکسایمر، آن افزایش کافی و رضایت بخش از چسبندگی که برای استفاده در کامپوزیت‌ها مورد نیاز است را نمی‌دهد و علت آن ممکن است این باشد که، درصد نسبتاً کوچکی از سطح الیاف چند فیلامنتی، تحت تأثیر و اصابت نور لیزر قرار می‌گیرد. البته با پرتودهی مولتی فیلامنت‌ها، در شرایط آزمایشگاهی و پرتودهی حدود ۸۰ درصد از سطح موجود الیاف، می‌توان باعث نمایان شدن بهبود در چسبندگی شد. آزمایشاتی در مورد چسبندگی رزین اپوکسی با مواد مهم با کاربرد صنعتی، مانند نخ‌های چند فیلامنتی آرامیدی کولار و تکنورای پرتودهی شده توسط لیزر اکسایمر، مورد بررسی قرار گرفته و در همۀ موارد پرتودهی باعث بهبود چسبندگی شده است [۱۰].
همچنین چسبندگی نخ تایر پلی‌اتیلن‌ترفتالات، به لاستیک هم می‌تواند بهبود پیدا کند، اما هم اکنون حجم بهبود بدست آمده برای جایگزینی پیش عملیات مقدماتی شیمیایی الیاف، با پرتودهی الیاف توسط لیزر در تولید لاستیک به اندازۀ کافی نیست. جنبه‌های دیگر بهبود یافتن چسبندگی بعد از عملکرد لیزر، روکش‌دهی فلزات توسط فویل پلی‌استری پرتودهی شده توسط لیزر می‌باشد [۱۰].
هُرن^[۸۹] و همکارانش [۴۸] در زمینۀ عملیات آماده‌سازی پلیمرها توسط پرتودهی لیزر اکسایمر برای روکش‌دهی فلزات تحقیقاتی را انجام دادند و توانستند قابلیت چسبیدن پلیمر به فلز را بهبود بخشند.

۱-۴-۴-۷ فیلتراسیون یا تصفیه کردن